Morgunblaðið - 23.10.1990, Blaðsíða 52

Eð
52
oeei H3SÖTXO .SS HUOAQlIWIfl«J ŒŒAJaiíllOaOM
MÖRGÚNBLAÐIÐ ÞRIÐ3UDAGUR 23. OKTÓBER 1990
Valur Gíslason leikari - Minnmg
sónan, sem birtist, sköpunarverk
hans. Sótt í eigin brunn tilfinninga,
hugmynda og reynslu. Leikarinn
segir okkur alltaf hver hann er,
þrátt fyrir hinar ólíku persónur, sem
hann skapar, því við þekkjum mun-
inn á því, sem er satt og því, sem
er tilbúið. Og þannig eru leikarar
eins misjafnir og þeir eru margir.
Nú þegar við kveðjum elsta og
mætasta leikara landsins er ljúft
og skylt að þakka góða viðkynningu
og samstarf sl. áratugi. Valur lifir
í minningunni sem mikill persónu-
leiki og mikill listamaður. Enda fer
það saman. Persónur þær, sem
hann skóp á sínum æviferli, höfðu
allar til að bera styrk og stærð.
Og alvöru. Alvöru, sem nú á dögum
er á undanhaldi. En Valur gat bor-
ið niður hvar sem var í mannlífinu
og slegið á alla strengi tilfinninga-
skalans. Allar persónur hans höfðu
sterkan grunn, þær voru heilsteypt-
ar og sannar og tóku oft mið af
ýmsum eiginleikum hans, sem áber-
andi voru, svo sem hlýju og reisn
— mannlegri reisn.
Oft er það gott er gamlir kveða.
Valur Gíslason hefur að sjálfsögðu
orðið mörgum yngri leikaranum
fyrirmynd, hvað varðar vinnubrögð
í leikhúsi, en einnig og ekki síður
hvað varðaði mannleg samskipti.
Hann var einnig einstaklega hjálp-
samur og alúðlegur við nýliða leik-
sviðsins, jafnt utan sviðs sem inn-
an. Það var svo sannarlega gæfa
að fá að leika á móti Val,' þegar
manni voru falin stór verkefni, en
hafði ekki mikla reynslu að baki.
Kemur þá m.a. upp í hugann
Candida eftir Bernard Shaw, sem
Þjóðleikhúsið sýndi 1969. Hvílíkt
traust og hvílíkan stuðning maður
fékk þá. Slíkt er ómetanlegt.
Það er nefnilega svo skrítið þetta
með andrúmsloftið og orkustraum-
ana í leiksýningu. Það er ekki bara
heimur verksins og persóna þess
sem um er að ræða. Ekki bara tíðar-
andann í verkinu, heldur líka núið.
Leikaramir eru staddir þar og hér,
þar í miðri sköpun sinni, hér starf-
andi með sínar vonir og þrár, með
sín persónulegu vandamál og inn-
byrðis samskiptamáta. Valur Gísla-
son var heill, hvar sem að var bor-
ið. Hann miðlaði heilindum. Það er
svo gott að hafa notið nærveru
hans, jafnt persónulega -sem og í
starfinu. Fyrir það vil ég þakka.
Laufeyju og öðrum ástvinum Vals
votta ég samúð mína.
Blessuð sé minning Vals Gísla-
sonar.
Sigurður Skúlason
Fallinn er á höfðinglegum aldri
nestor hins íslenska leikhúss, einn
virtasti og dáðasti listamaður þessa
lands,.Valur Gíslason.
Valur fæddist 15. janúar 1902 í
Reykjavík. Hann varð gagnfræð-
ingur og sat um skeið í Menntaskó-
lanum í Reykjavík og lauk þaðan
fjórða bekkjar prófi. Hann sneri sér
síðan að störfum í íslandsbanka og
síðan bókhaldsstörfum hjá Sjúkra-
samlagi Reykjavíkur. Þegar hin
langþráða stund rann upp við til-
komu Þjóðleikhússins, var Valur
fastráðinn þar sem leikari og hefur
leikið þar síðan, jafnt eftir að hann,
fyrir aldurs sakir, lét af störfum
sem fastráðinn leikari.
Jafnframt þessum aðalstörfum
hlóðust á Val félagsstörf og trúnað-
arstörf. Hann sat í stjórn Leikfélags
Reykjavíkur í níu ár og var formað:
ur þar á styijaldarárunum. í
tvígang var hann formaður Fél. ísl.
leikara. Hann sat í stjórn Bandalags
ísl. listamanna í samfleytt. níu ár
og forseti þrívegis. Hann sat í Þjóð-
leikhúsráði í mörg ár og í stjórn
norræna leikararáðsins. Honum
féllu heiðursmerki í skaut og hann
var heiðursfélagi Leikfélags
Reykjavíkur, Félags ísl. leikara og
Stangveiðifélags Reykjavíkur. I
tvígang hlaut hann Silfurlampann,
verðlaun leikgagnrýnenda, sem
veitt eru með flestum þjóðum en
hér aflögð,- og í heiðursflokki lista-
mannalauna var hann frá 1975.
Hér hefur verið ærinn starfí og
metinn að verðleikum. En ytri saga
listamanns er aldrei nema brot af
hinni eiginlegu sögu. Saga lista-
mannsins Vals Gíslasonar er mikið
og langt ævintýri, sem stóð í sex
áratugi samfellt. Hann kom fyrst
fram á sviði í Þrettándakvöldi
Shakespeares árið 1926, þetta var
fyrsta Shakespeare-leiksýning á
íslandi. Um þetta leyti lék allur
Islandsbanki og Valur gantaðist
með það að hann hafi verið fenginn
í hlutverkið, af því að hann hafi
haft andlitsfall ekki ólíkt Soffíu
Guðlaugsdóttur, sem lék aðalhlut-
verkið, Viólu, og áttu þau að vera
tvíburar. Það hafi sem sagt verið
algjör tilviljun, að hann álpaðist út
í leiklistina!
Tilviljun eða ekki. Hafi það verið
tilviljun, hyllist maður til að trúa,
að forsjónin eigi það til, að ráðsk-
ast með tilviljanir. Sem til heilla
horfa.
En leiklistarskólar voru þá auð-
vitað ekki til hér á landi. Valur
þurfti að læra til leiks af reynsl-
unni á sviðinu einni saman, eins og
obbinn af hans kynslóð. Mér er
sagt, að sá skóli'hafi tekið nokkum
tíma, Valur hafi ekki stokkið al-
skapaður listamaður upp á sviðið.
Sú rödd, sem áratugum síðar var
orðin svo þjált og tjáningarfullt
tæki þurfti sína slípun, og af rótgró-
inni vandvirkni agaði Valur einnig
önnur tjáningartæki leikarans.
Samvinna hans og Indriða Waage
leikstjóra var þeim báðum mikils
virði, og oft talaði Valur við mig
af hlýhug um Indriða, sagði frá því
þegar þeir settust fram á sviðsbrún
eftir æfingar og ræddu um lífið og
listina. Einhver sagði mér, að það
hefði einnig skipt sköpum á list-
ferli Vals, er hann kynntist Poul
Reumert og vinnubrögðum hans;
víst er um það, að sitthvað áttu
þessir listamenn sameiginlegt í því
hvernig þeir tileinkuðu sér skap-
hafnir þeirra persóna er þeir túlk-
uðu, svo og hve sýnt þeim var um
að finna þeim sannfærandi ytra
gervi. Með árunum bar Valur sjálf-
ur sterkan persónulegan svip, og,
má það í raun með undrum heita,
hversu auðvelt hann átti með að
gefa persónum sínum nýtt og nýtt
andlitsfall.
í fyrstu hef ég grun um að leik-
ritin hafi í fyrstu ekki verið valin
neitt sérstaklega með tilliti til Vals.
En það átti eftir að breytast og þar
kom, að hægt var að velja verk-
efni, einmitt af því að Valur var til
staðar. Annars þurfti Valur ekki
aðalhlutverk til að eftir honum
væri tekið; hann gat og verið meist-
ari smámyndanna, mörg minni hl.ut-
verkin standa í minningunni sem
litlar perlur. Þar kom sem fyrr
vandvirkni hans, hégómaleysi og
virðing fyrir listinni. En auðvitað
glímdi hann líka við ýmsar höfuð-
persónur leikbókmenntanna, og
standa þær margar sem vörður í
íslenskri leiklistarsögu.
Þegar leið á Ijórða áratuginn,
jókst Valur sem listamaður að fjöl-
hæfni og þrótti. Og á fimmta ára-
tugnum er hann í þeim kjama úr-
valslistamanna, sem mynduðu þann
leikhóp hjá LR, sem í krafti list-
ræns þroska síns, var eðlilegt að
yrði fyrsti leíkhópur Þjóðleikhúss-
ins. Hitt er svo annað mál, að marg-
ir úr þeim hópi áttu þar ekki jafn-
mörg góð ár og maður hefði von-
ast. Þar var Valur undantekning.
Þjóðleikhúsárin færðu honum nýtt
vor og hann hélt áfram að vaxa og
blómgast í list sinni.
Ég sá Val fyrst á sviði í Iðnó
1945 í gamanleiknum Gift eða ógift
eftir Priestley. Leikstjóri þar var
Lárus Pálsson og undir stjórn hans
átti Valur einnig sum af sínum
bestu hlutverkum. Síðan hef ég
fylgst með ferli Vals og varla mörg
hlutverk hans, sem farið hafa fram-
hjá mér. En mörg eru hlutverkin
orðin, nálega tvö hundruð. Og fer-
ill Vals var svo langur og glæstur,
að mín kynslóð leikstjóra átti mikla
samvinnu við hann og lærði mikið
af honum. Atvikin höguðu því þann-
ig, að í fyrsta skipti sem ég hafði
leikstjórn á hendi (það var í út-
varpi), fór Valur með aðalhlutverk-
ið. Og fyrir fjórum árum stöð hann
á sviði í sýningu, sem ég stýrði, sem
gamli maðurinn á Bláskógaheið-
inni, rödd landsins í íslandsklukk-
unni; síðasta hlutverkið var svo
reyndar í Uppreisninni á Isafirði.
Ég kynntist því Val vel sem sam-
starfsmanni, og það samstarf varð
að djúpstæðri vináttu.
En hvert var aðal Vals sem lista-
manns? Ef litið er til nokkurra fræg-
ustu mannlýsinga hans, riddaraliðs-
foringjans í Föðurnum, húsvarðar
Pinters, Mikkel Borgens í Orðinu,
Brynjólfs biskups (á sviði og í sjón-
varpi), Tesman í Heddu Gabler,
skransalans Harry Brock í Fædd í
gær, Franks í Önnu Frank, Don
Camillo og svo ótal annarra — líst
manni erfitt að finna samnefnara,
svo ólík eru hlutverkin og spanna
svo víðfeðmt svið. Þarna er kíminn
húmanismi hins ítalska klerks og
ruddalegt hispursleysi ameríska
skransalans; þarna er óprúttni gyð-
ingurinn í Gjaldinu eftir Miller,
hæverskur vísindamaður í Heddu
Gabler, hinn skapmikli kirkjuhöfð-
ingi í Skálholti, og faðir Önnu
Frank, sem ekki má vamm sitt vita.
Svo eru smámyndir, kennarinn í
Tópaze, nirfillinn Bárður á Búrfelli,
eiginmaðurinn í Sköllóttu söngkon-
unni, públikkmaðurinn Laugi í Silf-
urtúnglinu, Séra Lamb í Hafið bláa
hafíð og .ótal aðrar. Valur var líka
páfuglinn hennar Júnóar í sam-
nefndu leikriti O’Caseys með
írskum safa; grófur og uppstökkur
faðir Önnu Christie og Pat í Gísl
eiga heima í þessum flokki drykk-
felldra og brokkgengra fugla, sem
þó eiga nóg af mannlegri hlýju. Sem
Tereisías í Ödupusi konungi náði
hann að skapa andrúm hins óræða,
í húsverði Pinters hitti hann á tóna,
sem opnuðu nýjar víddir, óþægileg-
ir tónar og framandlegir, ágengir
og nærgöngulir, og í íöðumum hjá
Strindberg hljóp Valur mestallan
tónstiga mannlegrar upplifunar frá
hæð örvæntingarinnar að dýpt sárs-
aukans. Eitt merkishlutverk heims-
bókmenntanna var Valur farinn að
æfa — hinn vísa og umburðarlynda
pílagrím Lúka í Náttbólinu. Stóð til
að halda þar pieð upp á fimmtíu
ára afmæli Vals á leiksviði. En at-
vik höguðu því svo, að Valur veikt-
ist, og Gísli Halldórsson kom okkur
til hjálpar með skömmum fyrirvara.
Ég þarf náttúrulega ekki að taka
það fram, að þarna teiknaði sig eitt
af stóru hlutverkum Vals. Annars
var hann heilsuhraustur til hins
síðasta og mikill þrekmaður, eins
og allir þeir sem mörgum dagsverk-
um skila; helst var það að sjónin
dapraðist honum hin tvö-þrjú
síðustu árin.
Hér stoðar auðvitað ekki að þylja
upp hlutverk. En ljóst ætti að vera
orðið, hve víðfeðm listgáfa Vals
Gíslasonar var og hversu mikið af
mörkum hann hefur lagt til
íslenskrar leiklistar. Hann var ákaf-
lega traustur leikari, og sjaldan
held ég honum hafi mistekist, hvort
sem lýsa skyldi þroska heilsteyptra
göfugmenna, breyskleika annarra,
kímni, hæðni, nirfilshætti, örlæti,
hörku, hógværð, hugrekki, hræðslu,
ábyrgð eða ábyrgðarleysi, mann-
legri reisn og mannlegri neyð. í list
Vals birtist mikil mannlífskunn-
andi. Hann var gjöfull jafnt við
áhorfendur sem meðleikendur sína.
I sannleika mikilhæfur listamaður.
En svo maðurinn sjálfur? Hógvær
hlýr, yfirvegaður, ráðagóður. Kunni
auðvitað frá mörgu að segja. Oft
sátum við og ég fletti upp í Val,
eins og ég orðaði það, um leiklist
fyrri tíma. Athugasemdir hans
þóttu mér hitta í mark og voru með
öllu lausar við þá illkvittni, sem oft
vill loða við leikhúsið; með fáum
orðum dró hann upp skýrar og lif-
andi myndir. Það'þarf í raun engan
að undra, að maður sem átti svo
ríkan trúnað þeirra sem hann um-
gekkst mest, skyldi eignast trúnað
allrar þjóðarinnar.
Við andlát Vals hrúgast upp
margvíslegar en ljúfar minningar.
Á hemili þeirra frú Laufeyjar hefur
ætíð verið rausn, og þangað gott
og gaman að fá að koma. Þau hjón
létu sig sjaldan vanta á frumsýning-
ar; vænt þótti okkur um þegar þau
komu á bak við á eftir, því þá viss-
um við, að erfíði okkar hafði ekki
verið alveg til einskis.
Ég hygg, að Valur hafí verið
mikill gæfumaður. Hann bar gæfu
til að auðga leiklist okkar og þar
með menningarlíf allt. Hann var
og verður metinn að verðleikum.
En í einkalífí féll honum líka gæfa
í skaut. Þau Laufey hafa verið sam-
hent í öllu og fyrir engum vefst,
sem til þekkir, hvern hlut hún átti
í starfi Vals; sjálf er Laufey dóttir
eins mikilhæfasta leikara okkar af
frumheijakynslóð aldamótanna, og
varla hefur það spillt fyrir um skiln-
ing á eðli og kröfuhörku listarinnar.
Frú Laufeyju og fjölskyldunni
skulu hér færðar innilegar samúð-
arkveðjur. Það má vera huggun,
að minningin lifít meðan menn láta
sig leiklist einhveiju skipta í þessu
landi.
Blessuð sé minning Vals Gísla-
sonar.
Sveinn Einarsson
Valur Gíslason leikari er látinn.
Menn muna ekki framar mæta
þessum íturvaxna heiðursmanni á
götum borgarinnar, og munu sakna
þess.
Þegar mikill listamaður kveður,
hlýtur að verða stórt skarð fyrir
skildi. Valur hafði í marga áratugi
verið einn af aðalmáttarstólpum
íslenskrar leiklistar. Hann var þeirr-
ar gerðar að vaxa með hveiju verk-
efni, bæði sem listamaður og mað-
ur. Samansöfnuð lífsreynsla slíks
listamanns er fjársjóður, sem ekki
verður annars staðar tekinn.
En þótt ekki verði á allt kosið
er endurminningin í góðu gildi. Við
hverfum í huganum til dýrmætra
leikhúskvölda og sjáum birtast á
tjaldi hugans hvert hlutverkið af
öðru: Föðurinn eftir Strindberg,
Eydalín lögmann, Sankti-Pétur,
húsvörðinn og mörg fleiri, öll sönn
og innihaldsrík. Og ekki má ég
gleyma einni bók. Árið 1982 gaf
Jóhannes Helgi rithöfundur út bók
sem hét „Valur og leikhúsið". Ég
er ekki viss um að fólk almennt
hafí þá gert sér ljóst hve hér hafði
verið lagt fram vandað og skemmti-
legt minningarrit um Val Gíslason
og starf hans að leiklistarmálum í
leikhúsum okkar og útvarpi. Valur
var ekki aðeins mikill leikari heldur
hafði hann óvenju næmt og gott
myndskyn. Þessar gáfur hans
studdu hann mikið þegar hann bjó
til sín margvíslegu gerfí. Bókin er
full af ljósmyndum úr leikritum sem
Valur hafði leikið í, ég held allar í
mjög háum gæðaflokki, auk þess
sem ýmsir aðrir listamenn leikhús-
anna hafa skrifað þar greinar um
Val og list hans. Mér fínnst ein-
hvern veginn eins og þessi bók hafi
nú fengið nýja merkingu. Hún er
minningamerk, og tilvalin að hafa
sér við hönd fyrir þann sem vill
hverfa aftur til gamalla, góðra leik-
húskvölda.
Segja má að öll þau ár sem Val-
ur fékkst við leiklist hafí verið erfíð
ár, að því að varðar félagsmálin.
Og eftir að hilla tók undir að stofn-
að yrði fast leikhús urðu félagsmál
leikaranna flókin og vönd. Kom sér
þá oft vel að hafa í forystustörfum
traustan mann og laginn, eins og
Valur var. Um það verður ekki
rætt hér, en ég nefni það vegna
þess að á þessum árum áttum við
Valur oft náið samstarf og mér
fannst ekki mega undan dragast
að þess yrði getið að hann var ötull
og óþreytandi að vinna stétt sinni
allt er hann mátti.
Ég kveð vin minn Val með þakk-
læti fyrir langa samferð og góða,
fyrir hlýju og drengskap sem ég
reyndi svo oft af honum.
Kæra Laufey, við Thea sendum
þér og fjölskyldu þinni innilegar
samúðarkveðjur. Þökkum vináttu
og tryggð.
Þorsteinn Ö. Stephensen
Kveðja frá Þjóðleikhúsinu
Valur Gíslason leikari er fæddur
í Reykjavík, foreldrar hans eru þau
Gísli Helgason verslunarstjóri og
Valgerður Freysteinsdóttir. Valur
kvæntist Laufeyju Árnadóttur 8.
október 1938 og eignuðust þau þijú
böm, Valgerði, sem gift er Ingi-
mundi Sigfússyni, forstjóra Heklu,
Val, bankastjóra íslandsbanka, sem
kvæntur er Guðrúnu Siguijónsdótt-
ur, og Áma, sem dó á fyrsta aldurs-
ári. Bamabörnin eru þijú, Valur og
Sigfús, synir Valgerðar og Ingi-
mundar, og Ragnar, sonur Vals og
Guðrúnar.
Valur réðst til íslandsbanka árið
1920 að loknu námi í Menntaskól-
anum í Reykjavík og starfaði þar
um tíu ára skeið, en starfaði síðan
hjá Sjúkrasamlagi Reykjavíkur til
ársins 1950, en gegndi þó lengi
eftir það lausaverkefnum fýrir
Sjúkrasamlagið jafnframt störfum
sínum fyrir Þjóðleikhúsið.
íslenskt leikhús átti því láni að
fagna að í íslandsbanka kynntist
Valur þeim Indriða Waage og
Brynjólfi Jóhannessyni og leiddi sá
kunningsskapur til þess, að Valur
hóf leiklistarferil sinn í apríl 1926,
er hann lék Sebastían í „Þrettánda-
kvöldi“ eftir Shakespeare og síðan
rak hvert hlutverkið annað og var
VAlur fljótt orðinn einn mikilvirk-
asti leikari Leikfélagsins og urðu
hlutverkin, sem hann lék í Iðnó
tæplega 100 talsins.
Valur var fastráðinn leikari við
Þjóðleikhúsið frá 1. nóvember 1949
og starfaði þar óslitið til ársins
1972 er hann lét af störfum fyrir
aldurs sakir. En langur végur var
frá því að starfsþrek hans væri
þrotið, því hann fór með mörg hlut-
verk á sviði Þjóðleikhússins eftir
þetta og síðasta hlutverk sitt þar
lék hann 1987, en það var Kristján
IX danakonungur í „Uppreisninni á
ísafirði" eftir Ragnar Árnalds, en
það var 112. hlutverk hans fyrir
Þjóðleikhúsið.
í Ríkisútvarpinu lék Valur hvorki
meira né minna en tæplega 500
hlutverk, auk þess sem hann leik-
stýrði um 60 leikritum, en jafnframt
þýddi hann leikrit, aðallega fyrir
útvarpið, þá lék hann í nokkmm
sjónvarpsleikritum eftir að sjón-
varpið tók til starfa og var raunar
í aðalhlutverki í fyrsta leikverkefni