Morgunblaðið - 23.10.1990, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 1990
25
Valgerður amma mín hefði viljað á
þessari stund láta minnast þessa
með þakklæti.
Valur frændi minn flíkaði ekki
tilfinningum sínum, né var hann
fyrir það,. að hjálpsemi hans og
velvilja í garð annarra væri á loft
haldið. Þrátt fyrir lifsstarfið, sem
eðli málsins samkvæmt var opið
öllum, var hann hlédrægur og lagði
áherzlu á friðhelgi einkalífsins.
Strax á unga aldri kynntist ég
Val vel. Hann hafði það m.a. til
siðs að fara með mig og Valdísi,
elstu systur. mína, á lokaprufur í
gamla Iðnó. Það voru ánægjulegar
og eftirminnilegar stundir. Síðan
naut ég einstakrar gestrisni á heim-
ili Laufeyjar og Vals er ég hóf
skólanám í Reykjavík. Þá kynntist
ég Val enn betur og hans yndislegu
og góðu konu, Laufeyju.
Móður minni, Matthildi, sýndu
þau hjónin ætíð mikla alúð og fyrir
það þakkar hún.
Með Val Gíslasyni er genginn
minnisstæður maður, sem hófst til
vegs og virðingar í leiklistinni við
erfiðar aðstæður. Leiklistarnámið
var lífsins skóli. Sjálfsmenntun
samfara brauðstriti á öðrum svið-
um. Að baki honum stóð hin trausti
lífsförunautur, Laufey Árnadóttir,
sem aldrei brást. Laufey var gæfa
Vals Gíslasonar í orðsins fyllstu
merkingu.
Við Ragnhildur sendum Lauf-
eyju, börnum og öðrum ættingjum
innilegar samúðarkveðjur.
Guðmundur H. Garðarsson
In Memoriam
„Við erum þelið, sem draumar
spinnast úr.“ (Prospero í Ofviðrinu.)
Langþráður draumur fólks, sem
lagt hafði stund á leiklist við erfið-
ar aðstæður um áratuga skeið,
rættist um sumarmál 1950. Nýtt
listasetur tók til starfa í höfuðborg
þessa unga lýðveldis.
Hópur fólks, sem af áhuga, fórn-
fýsi og mikilli elju hafði helgað
krafta sína menningarþjónustu við
fólkið í landinu, uppskar nú ávöxt
erfiðisins og hlaut viðurkenningu
þjóðar sinnar, ný stétt listamanna
varð til, íslenskir leikarar - lista-
setrið og hópurinn mynduðu saman
Þjóðleikhúsið.
Gæfa íslenskrar leiklistar var, að
hópurinn hafði í leik og starfí þrosk-
ast og var nú tilbúinn að sinna
kölluninni vegna þess, að hinni
ungu þjóð var ljóst, að raunverulegt
sjálfstæði er ekki aðeins landfræði-
og efnahagslegt heldur miklu frem-
ur menningarlegt.
Einn úr hópnum hefur nú þakkað
fyrir sig og hneigt í hinsta sinn.
Frumheiji, sem við stöndum í þakk-
arskuld við. Pílagrímsför Vals
Gíslasonar hér á jörð er nú lokið,
hann hefur náð fram, við, sem slóg-
ust í för með honum hluta af leið-
inni, söknum vinar í stað. Hann
auðgaði líf okkar með list sinni,
vináttu og hlýhug. í minningunni
er gott að hafa verið samferða
slíkum manni. Með honum er geng-
inn virtur brautryðjandi, mikill
listamaður og listunnandi. Ein-
lægni, hógværð og listrænn metn-
aður voru aðalsmerki hans, eigin-
leikar, sem drottinn spann úr
drauminn Val Gíslason, megi hann
rætast í friði í faðmi frelsara vors
og hið eilífa ljós lýsa honum. Þegar
tjaldið fellur í hinsta sinn mun okk-
ur opinberast, að við erum draumar
drottins og glingur handa hans.
Gunnar H. Eyjólfsson
Mikill höfðingi í íslensku leikhúsi
er í dag kvaddur, sérstæðum ferli
er lokið í okkar sögu. Minningar
sem sækja á hugann spanna langan
tíma. Því ung að árum átti ég þess
kost að kynnast manninum Val
Gíslasyni, þar sem ég flæktist smá-
stelpa í gömlu Iðnó í kringum föður
minn, sem lengi starfaði hjá Leikfé-
lagi Reykjavíkur, hann kenndi mér
líka fyrstur manna að meta þennan
stóra mann.
Valur átti til að segja síðar meir:
„Manstu þegar þú varst lítil að
flækjast niður í Iðnó — ekkert nema
augun?" Sei’nna lærðist mér að
Valur var einn þeirra manna sem
veitti börnum sérstaka athygli og
talaði við þau eins og fullorðið fólk.
Seinna — löngu seinna, kynntist ég
honum sem félaga og síðar vini sem
maður hlaut að meta mikils sakir
mannkosta og heiðarleika að hverju
því verki sem hann gekk.
Hann var ungum leikurum dýr
fyrirmynd og ógleymanleg. Eg
minnist þess að hafa séð haft eftir
miklum leikara úti I hinum stóra
heimi, að sín viðmiðun hefði ævin-
lega markast af því, að fara aldrei
niður fyrir sitt gæðamat. Þetta
minnti mig á Val.
Oft er það staðfesting á samstöðu
þegar við sjáum vini okkar mislíka
vinnubrögð. Það fór sem betur fer
ekki framhjá neinum, þegar svo var
ástatt um Val, hann birti þá álit
sitt, ekki með hávaða eða offorsi
en þaðan af meiri þunga sem náði
oft til jarðar.
Metnaður hans fyrir íslensku
leikhúsi gat engum dulist, enda víð-
förull og vel lesinn. Á efri árum
trúði hann mér fyrir því, að sagan
hefði ævinlega heillað sig og þurfti
það ekki að koma á óvart, þar sem
Valur var þá í hlutverki hins vísa
manns í forn-grískri tragedíu og
hafði þar alla fræðina á hreinu.
Það voru forréttindi að nema
vinnubrögð af slíkum manni. Þau
trúnaðarstörf sem hann vann félagi
okkar verða líka seint metin, — þar
hlaut hann að veljast til forystu.
Ekki verður skilist við stutta
kveðju án þess að minnast Laufeyj-
ar, hans trygga vinar og lífsföru-
nautar sem stóð blíð og stolt við
hlið hans alla tíð og margir geyma
í minningunni tryggar heimsóknir
þeirra bak við tjöldin, sem gerðu
margar frumsýningar að ríkari
stundum.
Við Helgi biðjum Guð að gefa
henni og fjölskyldunni styrk á sakn-
aðarstund.
Helga Bachmann
Þegar Valur Gíslason er kvaddur
verður manni e.t.v. fyrst hugsað til
þess hvílíkum framförum íslensk
leiklist tók á þeim tíma sem hann
lifði og starfaði. Þegar hann lék
fyrsta hlutverk sitt á Þrettánda-
kvöldi Shakespeares vorið 1926 -
það var raunar fyrsta Shakespeare-
-sýningin á íslandi - var leikhúsið
við Tjömina áhugamannaleikhús og
ekkert útlit fyrir, að á því yrði breyt-
ing um langa hríð; skoðanir munu
raunar lengi hafa verið mjög skipt-
ar innan leikarahópsins sjálfs
hversu æskilegt væri að koma hér
upp annars konar leikhúsi. Valur
Gíslason mun því tæpast hafa alið
með sér mikla drauma um að verða
atvinnumaður í listinni þegar sér-
kennileg atvik höguðu því svo til,
að hann var fenginn til þess að
fara upp á leiksvið.
Á árunum milli 1920 og ’30 urðu
mjög ákveðin kynslóðaskipti hjá
Leikfélagi Reykjavíkur. Hópurinn
sem hafði borið uppi starf félagsins
frá stofnun þess 1897, var að leys-
ast upp; sumir voru fallnir frá, aðr-
ir höfðu snúið sér að öðrum hlutum.
Indriði Waage kemur á þessum tíma
til starfa, kraftmikill og áræðinn
leiðtogi og vílar ekki fyrir sér að
ráðast í stórverkefni á borð við
Shakespeare, sem félagið hafði
aldrei áður lagt til atlögu við og
hafði sjálfsagt takmarkaða burði til
að gera viðunandi skil á þeim tíma.
En kannski er réttast að lita á þetta
metnaðarmikla verkefnaval sem
stefnuyfirlýsingu ungrar kapps-
fullrar kynslóðar: þetta er áttin sem
við ætlum að halda í. Þrátt fyrir
fátækt og erfiðar aðstæður finnst
manni, að þessum litla hópi ungs
fólks hljóti að hafa boðið í grun,
að honum væri ætlað mikið hlut-
verk í sögu íslenskrar menningar.
Orðið „atvinnuleikari" kann að hafa
verið notað sem hnjóðsyrði þegar
það heyrðist fyrst í íslensku máli,-
en það átti sannarlega eftir að
breytast.
Og nú er það einmitt öðru frem-
ur sem ímynd atvinnumannsins sem
Valur Gíslason stendur mér fyrir
hugskotssjónum. Ég kynntist hon-
um ekki fyrr en ég kom til starfa
hjá leiklistardeild Utvarpsins fyrir
nokkrum árum, en ég þurfti ekki
að fylgjast lengi með starfi hans
til þess að sjá hversu agaður og
kröfuharður listamaður hér átti í
hlut. Þar var aldrei slegið af, aldrei
kastað til höndum; nákvæmni og
alúð ætíð höfð í hávegum, hvort sem
hlutverkin voru stór eða smá. Hann
hefði ugglaust tekið undir með þeim
merka leikhúsmanni sem sagði, að
það væru ekki til lítil hlutverk, að-
eins litlir leikarar.
í þágu leiklistardeildrinnar vann
Valur mikið starf um áratuga skeið
og er þessum fáu línum aðeins
ætlað að minna á það og þakka.
Samkvæmt lauslegri talningu munu
útvarpshlutverk hans hafa orðið
eitthvað á milli 250 og 300 talsins;
leikstjóraverkefnin ekki færri en
60. Á síðustu árum, eftir að sjónin
var tekin að daprast, gat hann því
miður ekki komið jafn oft í útvarp-
ið og eftir var leitað, sem var hreint
ekki sjaldan, því að röddinni hélt
hann til síðustu stundar og fataðist
beiting hennar í engu. Samstarf
okkar varð af þessum sökum ekki
eins mikið og ég hefði kosið, en þó
nógu mikið til þess, að ég kæmist
að raun um hversu jákvætt og
þægilegt andrúmsloft hann skapaði
í kringum sig; hversu góða nærveru
hann hafði, eins og það er stundum
kallað. Hroka og yfírlæti fann ég
aldrei votta fyrir hjá þessum gáfaða
og mikilhæfa listamanni sem gat
þó sannarlega litið með stolti yfir
feril sinn; þvert á móti fannst mér
hann alltaf geisla frá sér glaðlyndi
og hlýju. Skopskyni átti hann líka
örugglega nóg af; gamansemi, sem
saknaði ekki skerpu háðsins, en var
laus við meinfýsi. Þannig er a.m.k
í örfáum dráttum sú mynd sem ég
geymi með mér af Val Gíslasyni;
glaðleg og björt.
Tæknibyltingar okkar aldar hafa
gert úrelt þau fornkveðnu sannindi,
að leiklistin sé forgengilegust allra
lista, nú varðveitast afrek leikara á
segulbandi og kvikmynd til handa
komandi kynslóðum. Sumir draga
að vísu í efa, að það sé að öllu leyti
æskileg þróun; leiklistin hljóti alltaf
að vera svo samofin tíðaranda og
almennum lífsblæ hvers tíma, að
fyrr eða síðar verði hún framandleg
í augum seinni alda. Vel má vera,
að nokkuð sé hæft í því, en þó mun
hver sá, sem gefur sér tíma til að
grafa í segulbandasafni Utvarpsins,
fljótt komast að raun um það, að
sumir leiksigrar glata hvorki fersk-
leik né áhrifamætti, þó að áratugir
líði. Um þetta -mætti sjálfsagt taka
ýmis dæmi af ferli Vals, en eitt er
mér af einhverjum sökum ofar í
huga en flest önnur: leikur hans í
hlutverki Davies í Húsverði Pinters.
Leikritið var sýnt í Þjóðleikhúsinu
árið 1962, síðar tekið upp í útvarp
með með sömu leikendum og hefur
oft verið endurflutt þar, síðast í
fyrra. Meistaraleg túlkun Vals á
þessu samfélagsúrhraki, sem hvergi
á höfði að halla en þráir að eignast
samastað meðal manna, er í senn
hlífðarlaus og full af samúð; raun-
sæisleikur eins og hann gerist best-
ur og lýsing hans á örvæntingu
hins ógeðfellda manns, sem sér að
lokum öll sund lokast, svo átakanleg
að nístir í gegnum merg og bein.
Ég vil svo við leiðarlok þakka
Val Gíslasyni kynni sem ekki voru
löng', en alltaf góð, og votta Lauf-
eyju, börnum þeirra og fjölskyldum,
samúð mína.
Jón Viðar Jónsson
Tjaldið hefur fallið í síðasta sinn.
Leiksýningunni er lokið. Sviðið er
myrkvað og þar rikir þögnin ein.
Þessi hugsun kom fyrst upp í huga
minn þegar við íslenskir leikarar
minnumst Vals Gíslasonar, aldurs-
forseta okkar í stéttinni og kveðjum
hann hinstu kveðju, en hann lést á
heimili sínu hér í Reykjavík aðfara-
nótt 13. þessa mánaðar á 89. ald-
ursári. ‘
í þessari stuttu minningargrein
mun ég ekki rekja viðburðarríkan
listaferil Vals og ekki heldur tíunda
þau fjölmörgu hlutverk, sem hann
túlkaði á meistaralegan hátt á
meira en 60 ára leikferli. Aðrir vin-
ir hans og samstarfsmenn munu
eflaust gera það. í þess stað mun
ég leitast við að lýsa persónulegum
kynnum mínum við hann og lýsa
manninum Val Gíslasyni eins og
hann kom mér fyrir sjónir. Þó mun
ég lítillega drepa á þann markverða
þátt í lífsstarfi hans sem hann vann
fyrir félagasamtök stéttar sinnar,
bæði á innlendum og erlendum vett-
vangi.
Valur var strax á unga aldri vel
til foringja fallinn og því var hann
um margra ára skeið kjörinn til
forustustarfa fyrir hönd íslenskra
leikara. Hann var virðulegur, mál-
efnalegur og rökfastur fulltrúi
stéttar sinnar. Fastur fyrir og snjall
samningamaður. Honum varjafnan
efst í huga velfarnaður og þroski
íslenskrar leiklistar. íslenskir leik-
arar standa því í óbættri þakkar-
skuld við Val Gíslason og félaga
hans, sem unnu svo ötullega að
því, að leiða stéttina frá áhuga-
mennsku til atvinnumennsku á erf-
iðum tímamótum. Eftir þau um-
skipti hafa margir leikarar getað
helgað starfskráfta sína leiklistinni
óskiptir og fengu þá loksins greidd
mannsæmandi laun fyrir störf sín.
Þessu megum við ekki gleyma.
Kynni okkar Vals hófust fyrir
nær hálfri öld, eða nánar tiltekið
árið 1942 hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur. Ég var þá við leiklistarnám og
var að stíga mín fyrstu spor á fjöl-
unum í gamla Iðnó. Þá var Valur
talinn einn af efnilegustu ungu leik-
urunum hjá LR og þegar byijaður
að fara með aðalhlutverk. Árið 1943
var honum falið aðahlutverkið, föð-
urinn, í Orðinu eftir Kaj Munk. Þar
fékk ég að leika Andrés, yngsta son
hans. Þetta hlutverk hans mun hafa
markað tímamót á leikferli Vals.
Með leik sínum í Orðinu sýndi hann,
að þar var kominn fram stórbrotinn
skapgerðarleikari í íslenskri leik-
arastétt. Hann var þá aðeins 41 að
aldri. Sýningar á Orðinu gengu
mjög vel og myndaðist þarna með
okkur einlæg vinátta, sem hélst upp
frá því. Hann tók mig að sér, ef
svo mætti segja, hvatti mig til að
fara utan til frekara náms og gaf
mér meðmæli af því tilefni. ■
Síðar féll það í minn hlut að fara
með hlutverk sona Vals í mörgum
leikritum og var sú samvinna jafnan
mjög ánægjuleg. Þá var ég um
margra ára skeið í stjórn Félágs
íslenskara leikara ásamt Val þar
sem hann gegndi formennsku.
í 10 ár vorum við saman með
skemmtilega þætti, bæði i
Reykjavík og úti á landsbyggðinni.
Þar lék ég jafnan soninn sem átti
að leika á gamla manninn og oftast
með misjöfnum árangri. Þessar
ferðir okkar voru oft viðburðaríkar
og skemmtilegar. Samstarf okkar
hjá Þjóðleikhúsinu mun hafa varað
i nær 30 ár og jafnan var á þeim
árum mikil starfsemi hjá Ríkisút-
varpinu þar sem leiðir okkar lágu
saman.
Valur Gíslason var að eðlisfari
rnjög skapríkur maður og geð-
sveiflur i lundarfari hans örar, en
undir sló viðkvæmt og hlýtt hjarta.
Allir þessir eiginleikar í fari hans
stuðluðu að því að gera hann að
stórbrotnum listamanni. Valur var
fáskiptinn í daglegri umgengni og
vina vandur. Allt slúður og bak-
tjaldamakk var honum aldrei að
skapi. Hann fann ætíð einhveijar
málsbætur fyrir þann sem eitthvað
hafði orðið á í amstri daganna.
Tryggð hans og ræktarsemi við vini
sína og félaga var einstök. Þeir sem
urðu þeirrar gæfu aðnjótandi að
öðlast vináttu hans, voru öruggir
um ævilanga vinsemd og hjálpsemi.
Valur Gíslason var mikill gæfu-
maður í einkalífi sínu. Hann var
kvæntur Laufeyju Ámadóttur, mik-
illi ágætis konu, greindri og
skemmtilegri sem studdi mann sinn
af einlægni og ástúð í hans erfiða
og erilsama starfí og ekki síst nú
síðustu mánuðina þegar kraftar
hans tóku að þverra. Þau eignuðust
tvö börn, Valgerði og Val.
Að leiðarlokum vil ég þakka
mínum kæra vini, Val Gíslasyni,
fyrir samstarfið í nær því hálfa öld.
Áf honum hef ég lært mest allra
manna fyrir ævistarf mitt. Ég
þakka þeim hjónum fyrir mína
hönd, konu minnar og barna, vin-
semd þeirra og tryggð í öll þessi
mörgu ár. Við hjónum sendum
Laufeyju og öðrum nánum aðstand-
endum okkar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Fari hann í friði, gamli vinurinn.
Blessuð sé minning hans.
Klemenz Jónsson
í andrúmsloftinu í leikhúsinu,
hvort sem er milli sviðs og salar
eða á leiksviðinu sjálfu, leika ýmsir
orkustraumar. Sjálft leikverkið er
heimur út af fyrir sig með persón-
um, sem allar búa yfir eigin tilfinn-
ingalífi og hugsun. Á sviðinu mæt-
ast þessar ólíku og þó um margt
líku manneskjur og lifa lífi sínu.
Hin endanlega niðurstaða, það líf
sem við sjáum á sviðinu, er árangur
sköpunar og samspils margra aðila,
en ekki síst leikarans, sem stendur
í sviðsljósinu og miðlar árangrinum
beint til okkar.
Leikarinn getur ekki falið sig. í
sinni sköpun getur hann ekki stuðst
við neitt annað en sjálfan sig eins
og hann er hveiju sinni. Hvaða
búningi sem hann klæðist eða hvaða
gervi sem hann tekur á sig er per-
SJÁ BLS 52