Morgunblaðið - 14.12.1990, Blaðsíða 60

Morgunblaðið - 14.12.1990, Blaðsíða 60
MPjiqUNBLADip ,FÖST,UQA(jUR 14.,:QESF<MBER, 11)90 60 Hallgrímui" smali og húsfreyjan á Bjargi Hitti hann fyrir sér álfarann... „Fyrst þegar ég lagði hönd að efni þessa kvers var það sér í lagi í því augnamiði að skoða söguna af Álfa-Hallgrími og sjá hveija staðfestu hún ætti í grennd við veruleikann," segir Þorsteinn skáld frá Hamri í inngangi bókar sinna, Hallgrímur smali og húsfreyjan á Bjargi. Það var Níels Jónsson skáldi, sem skráði þjóðsöguna af Hallgrími, og Þorsteinn segir nokk- uð frá þessum skagfirska fræða- þul, en meginefni bókarinnar er þó frásögn af aldarhætti í Borgarfirði og ævi og ættmennum Hallgríms Högnasonar, þess er rataði ungur „í nokkur viðskipti við huldumann- eskjur", og hetjusaga Kristrúnar dóttur hans. Kristrún ólst upp á hrakningi, giftist sjósóknara á Skipaskaga og eignaðist sautján börn, en varð snemma ekkja og átti harða ævi. Frá henni er mikil ætt/sem rakin er í bókarauka. Hér á eftir fara þijú kaflabrot úr bók- inni: Hallgrímur smali og húsfreyjan á Bjargi Níels skáldi fór sinna eigin ferða í holdinu og andanum, sagður bæði sérlyndur og kaldlyndur, en af mörgum álitinn „djúpskyggn". Snakillur þótti hann ef menn báru brigður á skoðanir hans. Sjálfur var hann ekki í vafa um tilveru hulinna vætta, og í skrifum þeim sem eftir hann liggja í syrpu Jóns Bjarnason- ar getur hann tveggja eða þriggja dæma úr eigin lífi þeirri heimsmynd sinni til sönnunar. Það má ráða af þankabrotum Níelsar að hann hefur stundum átt í stappi við fólk um þessi efni: Hlægilegast er, þegar þeir sem mest bera á móti því að huldu- manneskjur geti til verið, koma sjálfir fram með líkur og rök að því. Varla ætla ég nokkurn upp- lýstan mann í minni tíð hafa fastara sett sig á móti þessu en sýslumann Espólín; veitti honum eins og öðrum jafnan torvelt að takmarka hér í guðs almætti; sló hann gjarnan út í aðra sálma þegar það var hér til nefnt og varð ráðafár. Þó sagði hann mér og mörgum öðrum eina þá sögu sem hann kvaðst hafa með svo óyggjandi rökum yfir komizt, að hún hlyti endilega sönn að vera. Ef einhveijum skyldi koma tii hugar að Þórður Sæmundsson hafi einfaldlega verið að ala á Níelsi þegar hann sagði honum söguna af Hallgrími Högnasyni, þá er því fyrst til að svara að Þórður sagði sögu þessa einnig tengdasyni Þor- leifs hreppstjórá í Stóradal, hús- bónda síns; Jóni Pálmasyni bónda og alþingismanni á Sólheimum, og er hún til skráð eftir hans sögn af séra Jóni Þórðarsyni á Auðkúlu. Efnislega er sú gerð hennar nokk- urnveginn samhljóða sögu Níelsar, þótt sumt vanti, enda er Níels mælskur og margorður og teygir lopann dijúgum. í uppskrift séra Jóns er Hallgrímur, líklega sakir ókunnugleika og misminni, kenndur við „Böðvarsbakka". Tekið er fram að hann hafi verið stór og sterkur og ekki kunnað að hræðast áður en undrin komu til sögunnar. Þar kemúr og ýmislegt fram sem Níelsi hefur sézt yfir eða liðið úr minni en kemur heim við athugasemdir Þórðar, sem barst í hendur Jóni Bjarnasyni eftir á og birt er hér að framan. Orðalagi svipar saman á stöku stað, meira að segja þegar huldukonan spyr Hallgrím, hvort hann vilji þiggja af sér „muni fjár“ sem er sérkennilega til orða tekið; gott ef þar er ekki um að ræða „gamla íslenzku" sem Níels kallar Halakotssandur á Akranesi. ívarshús í baksýn. svo, huldukonustíl sem lifir báðar leiðirnar af: gegnum Hallgrím og Þórð til Níelsar, og gegnum Hallgrím, Þórð og Jón Pálmason yfir til séra Jóns á Auðkúlu. Þama er sömuleiðis fullyrt að það hafi verið Sæmundur, bróðir Þórðar, sem sá ókindina við Síðumúlakirkju: Hann var skyggn maður; og er hann finnur um kvöldið Þórð bróður sinn segir hann: „Það þótti mér undarleg fylgja er fylgdi í dag Hallgrími frá Böð- varsbakka og hefi ég aldrei séð aðra eins ófreskju. Hún fylgdi honum að sáluhliðinu og tók þar við honum aftur er hann kom úr kirkjunni." Lýsti hann fylgj- unni eins og Hallgrímur hafði áður sagt Þórði því þeir Þórður og Hallgrímur voru vinir og hitt- ust oft. Líklega verða menn að kyngja því að kynjasaga smalans á Guðna- bakka hafi í meginatriðum átt upp- tök sín hjá Hallgrími Högnasyni sjálfum — hvað sem það annars var sem yfir hann kom. Menn geta ein- faldað það og kallað það sturlun, eða sagt á nútímavísu: Það var bara eitthvert rugl á stráknum á tímabili. Enn hef ég raunar látið ógert að vitna til orða eins sam- ferðamanns Hallgríms, sem nærri lætur að skoðað hafi sögu hans í því Ijósi. Halldór Pálsson hinn fróði var ekki allfjarri staddur þegar „til- fellið“ varð á Guðnabakka. Hann var þá kominn undir fimmtugt, ráð- settur bóndi á Ásbjarnarstöðum og lítt uppnæmur fyrir órum stráka eins og Guðnabakkasmalans og Þórðar Sæmundssonar, sem var á vist hjá sérvitringnum bróður hans, Grími á Sleggjulæk. „Alla daga hafa mér leiðir verið letingjar og heimskir hjátrúar og þvættings slaðrarar," segir Halldór í æviágripi sínu. Hvað sem því líður telur hann þetta með fréttum ársins í annál sínum 1821: Hallgrímur Högnason á Guðna- bakka þóttist um þennan tíma hafa mök við álfkonu þar í ásun- um, gjörði sig torkennilegan, lét í ljósi við ýmsa margar kátlegar sögur og gaf sínum líkum trú á soddan órímilegum hégiljum, sem allt reyndist síðar uppspunn- jð af hans eigin heilagrillum og háðulegum tilgangi. Hér andar heldur nöpru og sting- ur óneitanlega í^stúf við spurult trúnaðartraust Níelsar skálda. Ef Ljósm. Magnús Olafsson. Ljósmyndasafn Reykjavíkurborgar. Ljósm. Sæmundur Guðmundsson: Byggðasafnið í Görðum. Kristrún á Bjargi. orðalaginu „háðulegum tilgangi“ er ætlað að gefa í skyn að Hallgrímur hafi vísvitandi verjð að spila með nágranna sína, hvaða merkingu á þá að leggja í „heilagrillur"? Ein- hvernveginn stríðir þetta hvort gegn öðru, þegar að er gáð; á varla samleið. Og hvað gerðist „síðar“? Halldór upplýsir ekkert frekar um það. Gerði Hallgrímureinhveija iðr- unaijátningu, sem þekkt var um þessar slóðir en náði aldrei að fylgja sögunni norður yfir heiðar? Raunar er Hallgrímur, samkvæmt kirkju- bókum, betur kynntui' en svo að líklegt megi þykja að hann hafi þá nýverið og af ásetningi gert sig beran að stráksskáp í byggðarlagi sínu. Hvað sem þessu líður má svo minna á hitt, að leiðsluástand er alþekkt og viðurkennt fyrirbrigði, þótt um það megi árangurslítið deila hvaðan dulskynjun við slíkar kringumstæður í raun og veru stafar. En á það má benda að í Hallgrímssögu fara saman tvö al- kunn minni úr huldufólkssögum; ástaleit álfkonu við mennskan mann og aðstoð mennsks manns við álf- konu í barnsnauð. Svo forngróin efnisatriði gefa til kyrina að reynsla Hallgríms, eins og henni er lýst, hafi í vitund hans og viðhorfi mótazt áþreifanlega af munnmælasögum. Að minni sýn var smalinn á Guðna- bakka hávaðalaus og umkomulítill hversdagsmaður og sennilega dá- lítið draumlyndur, það kann að hafa Ljósm. ókunnur. Byggðasafnið í Görðum. Hallgrímur hreppstjóri i Guðrún- arkoti. vaxið í vitund hans einhver dimmur gróður, svo gripið sé til orða Steins Steinars, en úr þesskonar líkingu verður raunar ekki lesin mjög ein- dregin merking. Slíkt völundarhús er hún nú einu sinni, hin undirfurðu- lega dul sálarinnar. Um vorið, 14. júní, var svo enn .haldjð uppboðsþing á Bjargi og þeir munir seldir sem frestur hafði verið veittur á. Lengur var ekki ætlazt til að Kristrún á Bjargi hefði með húshald að sýsla. Þegar sól var af himni hafði Árna í Sjóbúð verið slegin Vídalínspostilla; Passíusálm- arnir fóru í annan stað, og svo hver ögnin sína leið, katlar og könnur, pottar og pönnur; svo er að sjá að ekkjan á Bjargi hafi ekki haldið eftir svo miklu sem sængurdýnu að hvílast á með börn sín þá vor- nótt er í hönd fór. Nóttin sú var svöl. Þetta vor heijuðu naprir næðingar, stundum byljir, en stói'hríðar norðanlands; fellir á fé og hrossum varð þá mest- ur á öldinni. Almæli var að ekkert sumar í sögunni hefði verið vetri líkara en það sem í hönd fór, enda var hafís landfastur nyrðra frá sum- armálum til höfuðdags. Á síðara' uppboðinu á Bjargi komu kr. 44,50 til viðbótar krónun- um 556 frá því í janúar. Síðar bættist við saltfískur, sem inn hafði verið lagður hjá Brydesverzlun í Reykjavík fyrir 60 krónur. Þannig komu kr. 660,50 upp í skuldirnar, sem heldur höfðu aukizt með tíðinni við skiptakostnað. Þegar skiptarétt- ur hafði lokið störfum hljóðuðu þrot dánarbúsins upp á kr. 802,39. Eins og áður segir sækir Bene- dikt Tómasson í barnsminni sitt myndir frá þessum afdrifaríku upp- gjörsdögum á Bjargi. Naumast byggir hann þó á því einu; systkin hans voru flest það vel á legg kom- in að þau hlutu að vera til mark- tækrar frásagnar þá og síðar — með öðrum orðum vitnisbær um það sem fram fór. I mannlegri tilveru fer sjaldan einni sögu svo fram, að önnur, sama efnis, sé þar ekki einhversstaðar til hliðar við hana og fari sinna ferða. Benedikt hermir að um þær mundir sém uppskrift búsins fór fram hafi móðir hans átt kvígu á bás ásamt nægu heyi. Að hans sögn bað hún hreppstjóra þess lengstra orða að fá að halda henni til haustsins; en hann synjaði því þverlega, enda skyldu bömin tekin af henni og tvístrað á sveitina. Þrátt fyrir þá staðreynd að þess- arar kvígu er hvergi getið í upp- boðsgögnum, er hún sem greypt í vitund Benedikts; og margt hefur að sjálfsögðu farið fram á Bjargi í blóra við það sem á skjöl var skráð. Benedikt minnist þess, að daginn eftir uppboðið hafi Hallgrímur hreppstjóri komið að Bjargi við annan mann að sækja kvíguna og leiða hana til slátrunar: Móðir mín fór þá til hans og bað hann einu sinni enn að lofa sér að halda kvígunni. Þama stóð hún á hlaðinu fyrir framan bæinn með öll yngstu börnin sér við hlið; samt gat þessi þungyrti Hallgrímur sagt nei og endurtók það að þau færu öll á sveitina. Ég man þetta svo vel, að við óvitamir litum upp til mömmu og sáum að hún grét, svo við fórum að gráta líka. Hún sagði til Hallgríms: „Margt hefur þú mér þungt gert, en þetta var það þyngsta.“ Síðan gengum við inn í bæinn. Benedikt greinir einnig svo frá að þegar að uppboðinu kom hafi Hallgrímur mælt svo fyrir að þar eð Bjargslóðin lægi undir býli hans, skyldi hver sá er keypti bæiim eða önnur hús á lóðinni verða hið fyrsta á brott þaðan með allt saman. Þeg- ar svo var komið hafi menn hvorki þorað né viljað bjóða í bæjarhúsin — en Hallgrímur hreppstjóri í Guð- rúnarkoti gert sér lítið fyrir og sleg- ið þau sjálfum sér. Varla er unnt að ætla það börn- um Kristrúnar að hafa ekki vitað fyrir víst hver í raun réttri eignað- ist bæinn á Bjargi. Eftir öllum sólar- merkjum að dæma var Árni Magn- ússon í Sjóbúð einungis staðgengill eða handbendi Hallgríms hrepp- stjóra þegar hann bauð í Bjargshús- in. Vitað er áð Árni hafði snemma komizt í tæri við Hallgrím, starfað um langt skeið á hans vegum og átt heimili í Guðrúnarkoti. Svo mik- ið er og víst að hér eftir var ein- göngu og fyrst og fremst við Hallgrím að eiga um allt sem býlið varðaði, aðsetur í bænum og eftir- gjald. Árni í Sjóbúð var eftir þetta vinnumaður í nokkrum stöðum, hvarf fáum árum síðar til Olafsvík- ur og lagði þar stund á verzlunar- störf. Hann var í hvívetna vel látinn. Að sjálfsögðu voru afskipti hreppstjóra af dánarbúi Tómasar Erlendssonar skylduverk hans, skuldheimta innt af hendi að boði sýslumanns. Oneitanlega verður þó að eigna það frumkvæði Hallgríms hve níðangurslega var nærri Krist- rúnu gengið. Slíkur blær af helju umlykur uppáskrift búsins og upp- boðsþingin 1882 að munntamar líkingar sem menn draga stundum af hrægömmum ná þar varla festu. „Hin grimmu villidýr á mörkinni hafa sinn vissan skammt, og þau taka ekki bráðina nema hungruð. En græðgi hins fégjarna tekur aldr- ei enda ... Hann undirþiykkir ekkj- una og rænir hinn föðurlausa,“ seg- ir Vídalín. Athygli vekur að hvorki í bréfa- bókum um sveitarmálefni né gjörðabókum hreppsnefndar er að
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.