Morgunblaðið - 23.12.1990, Blaðsíða 22

_ oeei gaaMaaaa .ss íooAauviKUR aiaAjatíuoíiow;
...MOKGUNBLADIÐ 'SUNMJDAGUR"237T)ESEMBERT990
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
ÍSLENSK SAMTÍÐ. Ritstj. Vil-
helm G. Kristinsson. 363 bls.
Vaka-Helgafell hf. 1990.
Rit þetta er mikið fýrir augað.
Myndir eru fleiri en tölu verði á
kastað, margar svarthvítar, einnig
Ijöldi litmynda. Hefur myndprentun
tekist eins og best verður á kosið.
Ekki eru þó þar með upptalin öll lita-
skil þessarar bókar. Skýringarupp-
drættir af öllu mögulegu tagi, súlu-
rit og sneiðmyndir og þess háttar —
undirritaður er varla nógu vel að sér
til að nefna það réttilega — eru hvar-
vetna til stuðnings textanum. Þeir
sem eru að bíða eftir fálkaorðunni
geta virt hana þama fyrir sér í rétt-
um blæbrigðunum. Þá er prent-
grunnurinn víða í lit til að greina
eitt efni frá öðru. Við liggur að sjálf-
ur textinn fari hjá sér í öllu þessu
litaflóði. En um tilganginn með útg-
áfunni segja ritstjóramir í inngangi:
»Með alfræðistíl og myndrænni
framsetningu efnisins er reynt að
koma til móts við nútímafólk sem
vill átta sig fljótt á þeim fróðleik sem
leitað er að. Þá er lögð áhersla á
að setja efnisatriði í nýtt samhengi,
skoða og skilgreina hina Qölmörgu
þætti daglegs lífs sem lítill gaumur
OSKUM
ÖLLUM
vinum okkar
gleðilegra jóla
og alls hins besta
á komandi ári.
•hótel
OÐINSVE
Oðinstorgi • Reykjavík

Vilhelm G. Kristinsson
er gefinn í erli dagsins og færa les-
endum margvíslegar notadijúgar
upplýsingar.«
Svo mörg eru þau orð. Að íslensk
samtíð sé nútímaleg bók fer víst
ekki á milli mála. En fræðigildið?
Það fer vitanlega eftir því hvað mið-
að er við. Sá sem vill fræðast svo
um munar um eitthvert tiltekið efni
mun tæplega finna forvitni sinni
svalað þama; hann mun leita annað.
Öðra máli gegnir um hinn dæmi-
gerða meðalmann sem engar hefur
sérþarfimar en vill bara fylgjast með
og vera samtalshæfur í kunningja-
hópi. Hann mun rekast þama á flest
sem ber á góma frá degi til dags.
Dagblað kemur út á hverjum morgni
og flytur fréttir síðasta sólarhrings.
Ef maður hins vegar hugsaði sér að
eitthvað væri til sem héti ársblað
gæti það vel verið þessu líkt. Fremst
er annáll fyrri hluta þess árs sem
er að líða, seinni hlutinn — og megin-
hlutinn reyndar — ber fyrirsögnina
Alfræði líðandi stundar. Þar era
málefnin rakin í stafrófsröð; byija á
aflaskipum en enda á öryggismálum.
Að lokum er svo skrá yfir atriðisorð.
Að leggja mat á svona rit eftir
hraðan lestur er hægara sagt en
gert. Raunveralegt notagildi þess
kemur ekki í ljós fyrr en á reynir —
þegar maður þarf á tilteknum upp-
lýsingum að halda. Það er og alltaf
einstaklingsbundið hvað hefur
fréttagildi og hvað ekki. Frá sjónar-
miði þess, sem þetta ritar, hefur ri-
tið tekið réttan pól í hæðina.
í fáum orðum sagt: glæsilegt
frétta- og fréttaskýringarit þar sem
áhersla hefur verið lögð á fjöl-
breytni; og almennt fréttamat hefur
verið haft að leiðarljósi. Og mikið
fyrir augað.
Björn Hróarsson
myndimar era hið besta augnakonf-
ekt.
Ég sakna þess að ekki skuli vera
fleiri kort og uppdrættir í bókinni.
Flestir uppdrættirnir era eftir er-
lenda hellakönnuði t.d. kortin af
Surtshelli, Víðgelmi, Stefánshelli og
Raufarhólshelli, svo fjórir stærstu
hellarnir séu nefndir. Björn sjálfur
hefur ekki mælt upp og teiknað
nema ijóra hella. Þar að auki er eitt-
hvað bogið við suma uppdrættina.
Mér virðist t.d. vera rangur stærðar-
kvarði á Víðgelmi og á Raufarhóls-
helli sem gerir þá alltof stóra. Stef-
ánshellir er aftur á móti mun stærri
skv. því sem sagt er í texta en mér
virðist hann vera á korti. í töflu
aftast í bókinni er Stefánshellir 3.
stærsti hellir landsins, 1520 m að
heildarlengd. Ég leyfí mér að ve-
fengja þá tölu og ég held að honum
beri í mesta lagi 6. sæti í lengdartöfl-
unni.
Hvað sem þessum aðfinnslum við-
víkur þá er bókin Islenskir hraunheli-
ar hið merkasta brautryðjendarit og
á vísast eftir að flokkast undir klassí-
skar ritsmíðar um íslenska náttúru
er fram líða stundir.
Höfundur erjarðfræðingur þjá
Orkustofnun.
Hraunhellar á
Undur prent-
tækninnar
bókinni er farinn hringurinn um
landið og komið við í öllum þekktum
hraunhellum sem í leiðinni eru, um
150 talsins. Hellunum er lýst, sér-
kenni hvers um sig dregin fram og
sagðar sögur sem þeim tengjast.
Útilegumenn, draugar, forynjur og
tröll hafa víða átt sér bólstað í hell-
um og eiga vonandi enn. I skránni
er einnig getið um hella sem e.t.v.
eru hvergi til nema í hulduheimum
þjóðsagnanna, t.d. Rútmagahellir í
Búðahrauni á Snæfellsnesi þangað
sem Latínu-Bjarni á Knerri sótti líf-
grös sín og Ragnahellir undir jökli
þar sem Bárður Snæfellsás bjó.
Það kann að vera að sumum finn-
ist 150 hraunheliar á einu bretti
nokkuð einhæfar trakteringar en þá
ber þess að geta að eiginlega er
ekki ætlast til að menn lesi svona
bækur eins og skáldsögur og fylgi
réttri filaðsíðuröð frá upphafi til
enda. Ég mæli með því að hafa sama
hátt á og við ljóðabækur, grípa nið-
ur hér og þar og lesa það sem hend-
ingin býður manni hvert sinn. Undir-
heimar íslands era furðu fjölbreyti-
legir þótt fegurð þeirra sé hjúpuð
eilífu myrkri að undanskilinni þess-
ari örskotsstund sem ljós frá týrum
hellakönnuða fellur á hana.
Á undan hellaskránni fara nokkr-
eftir Árna Hjartarson
Á hverju ári koma út nokkrar
bækur um íslenska náttúrufræði og
árið 1990 ætlar ekki að verða nein
undantekning í því efni. Ein sú for-
vitnilegasta í ár er bókin Hraunhell-
ar á Islandi eftir Bjöm Hróarsson
jarðfræðing og hellakönnuð. Þetta
er fyrsta bókin sem skrifuð er um
íslenska hella. Satt að segja hefur
furðulega lítið verið skrifað um hell-
ana á íslensku fram að þessu. Út-
lendingar hafa verið áhugasamari
um hellakönnun hérlendis en íslend-
ingar. En nú hefur slyðraorðið verið
rekið af landanum þökk sé Birni
Hróarssyni og félögum hans í Hellar-
annsóknarfélaginu.
Bókin Hraunhellar á íslandi skipt-
ist í nokkra hluta. Stærsti hlutinn
er hellaskráin svonefnda. Þetta er
þó ekki skrá í þeim skilningi að um
sé að ræða þurrlegar nafna- og núm-
eraranur eins og í símaskránni eða
ættarskrám. Þessi skrá er mun sa-
faríkari. Hellir þarf að vera a.m.k.
20 m langur til að rísa undir nafni
sé hann styttri flokkast hann undir
skúta og kemst ekki á hellaskrá
nema hann hafi eitthvað alveg sérs-
takt til brunns að bera, óvenjulega
lögun, fegurð eða sögulega fortíð. I
íslandi
ir fræðilegir inngangskaflar þar sem
hellavísindunum eru gerð skil. Á
erlendum tungum heitir greinin
’ speleology og er mikil vísindagrein.
íslensk hellafræði hefur nokkra sér-
stöðu innan hellafræðinnar sem er
reyndar í samræmi við sérstöðu ís-
Ienskrar jarðfræði innan jarðvísind-
anna. Hérlendis finnast ekki kalk-
steinshellar sem algengir era víða
um lönd. íslensku hellarnir era flest-
ir hraunhellar en slíkir hellar era
sjaldgæfir á heimsmælikvarða. Bók
Björns Hróarssonar er því nýtt fram-
lag til eldfjallafræðinnar en í henni
eram við Islendingar í fremstu röð.
Raunar bindur Björn sig ekki alveg
við hraunhellana því getið er um
aðrar hellisgerðir sem hér fínnast
svo sem móbergshella, íshella og
manngerða hella.
Ljósmyndir eru fjölmargar í bók-
inni, flestar eða allar teknar af höf-
undinum sjálfum. Ljósmyndun í hell-
um er listgrein út af fyrir sig þar
sem önnur lögmál gilda en í venju-
legri landslagsljósmyndun. Kúnstin
er að lýsa viðfangsefnið rétt og ljó-
sið þurfa menn að skaffa sjálfir,
ekki tjáir að bíða eftir bjartviðri.
Björn Hróarsson virðist hafa náð
góðum tökum á þessari grein því