Morgunblaðið - 23.12.1990, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 1990
29
greiðvikni var Árni aldrei duglegur
við að koma sér áfram, eins og það
er kallað. í byijun árs 1939 fékk
Árni loks fasta vinnu. Þá réð hann
sig sem píanóleikara í hljómveit sem
spilaði á Hótel Borg og þar vann
hann í nokkur ár.
Um þetta leyti opinberaði hann
trúlofun sína og Helgu Þorsteins-
dóttur. Þau giftu sig 4. júlí 1941
og settust að í húsi foreldra Helgu,
Þorsteins Jóhanns Jóhannssonar
kaupmanns og konu hans, Katrínar
Guðmundsdóttur. Árna og Helgu
fæddist dóttir í maí 1942. Katrín
Sigríður heitir hún og er nú fiðlu-
kennari við Tónlistarskólann í Hafn-
arfirði, en leikur jafnframt í Sin-
fóníuhljómsveit íslands. Hún er gift
og á einn son. Þegar hún var\á öðru
ári hélt faðir hennar utan til náms
eins og fyrr greinir. Meðan hann var
ytra réðst Helga kona hans í það
stórvirki að reisa þeim hjónum íbúð-
arhús í Mjóuhlíð 10 í Reykjavík. Hún
byggði ásamt móður sinni og systk-
inum. Gunnar bróðir Helgu var stoð
þeirra mæðgna og stytta í þessum
framkvæmdum. Þeim tókst í féjagi
að koma upp húsinu áður en Árni
kom aftur frá Englandi. Eftir heim-
komuna gekk hann strax inn í Ut-
varpshljómsveitina og Lúðrasveit
Reykjavíkur. Einnig gerðist hann
kennari við Tónlistarskólann í
Reykjavík og kenndi þar bæði á
flautu og píanó, _auk tónfræði. Árið
1947 eignuðust Árni og Helga aðra
dóttur sem skírð var Björg. Hún er
nú gift í Englandi og á tvo syni.
Hún fæst við leiklistarstörf.
Útvarpshljómsveitin var sá stofn
sem Sinfóníuhljómsveit Reykjavíkur
varð m.a. til úr. Þegar Þjóðleikhúsið
tók til starfa var nafni Sinfóníu-
hljómsveitarinnar breytt í Sinfóníu-
hljómsveit íslands. Árið 1952 efndi
hljómsveitin til samleiks við þýska
listamenn og voru sameiginlegir
hljómleikar þeirra haldnir í Þjóðleik-
húsinu 13. júní 1952. Að afloknu
kveðjuhófi eftir þá tónleika varð
Árni fyrir hinni hrottalegu árás sem
Árni Björnsson um það leyti sem
hann spilaði á Hótel Borg.
í upphafi var greint frá. Hann hlaut
mikla höfuðáverka og var með mar-
bletti víða um líkamann. Fyrst var
farið með hann meðvitundarlausan
niður á lögreglustöð og þaðan heim.
Kona hans fékk ekki læknishjálp
fyrir hann fyrr en morguninn eftir,
þá komst hann loks á sjúkrahús.
Eftir 18 daga legu þar fékk Árni
heilablæðingu að nýju. Þá var ákveð-
ið að senda hann tafarlaust til próf-
essors Busch í Kaupmannahöfn sem
gerði á honum mikla höfuðaðgerð.
Eftir að hann hafði fengið nokkurn
bata kom í ljós að andlegt tap hans
var mjög mikið. Hann hafði glatað
flestu því sem hann hafði vitað og
gat fátt af því sem hann hafði áður
getað. Smám saman náði hann þó
í nokkrum mæli sambandi við dag-
lega h'fið. Um afleiðingar áfallsins
fyrir tónlistarsköpun Árna segir svo
í ævisögu hans: „Öllum sem þekkja
tónverk Árna fyrr og síðar er ljóst
að mikið vantar á að hann hafi sem
tónskáld náð sinni fyrri reisn.“
Fékk aðeins brot
af skaðabótunum
Árna voru nokkru síðar dæmdar
850 þúsund krónur í skaðabætur
vegna árásarinnar. „Það halda
margir að við Árni höfum byggt
húsið okkar hér í Hörgshlíðinni fýrir
skaðabæturnar sem honum voru
dæmdar vegna slyssins,“ segir
Helga við mig þegar ég sit ásamt
hennij Árna og Katrínu dóttur þeirra
í stofunni í Hörgshlíð 10. „En það
er öðru nær,“ heldur hún áfram.
„Sannleikurinn er sá að við fengum
aldrei nema 100 þúsund krónur af
þessum bótum. Við urðum að berj-
ast áfram. Ég fór að sauma heima
eftir að Ámi slasaðist og vann mjög
mikið ámm saman. En við létum
mótlætið aldrei buga okkur og sorg-
in varð aldrei ráðandi á okkar héim-
ili. Ég var hins vegar reið innra með
mér. Ég hef stundum sagt að ég
hafi fengið útrás fyrir þessa reiði
með því að byggja þetta hús. Við
fengum lóð -hér eftir að ljóst var að
húsnæði okkar við Mjóuhlíð hentaði
Árna illa. Til byggingarinnar gekk
söluverð húseignar okkar í Mjóuhlíð
en auk þess fékk Árni lán í lífeyris-
sjóði og bráðabirgðalán í banka.
Jóhann Hafstein bankastjóri var
mikill vinur okkar hjóna og reyndist
okkur vel. Árið 1960 fluttum við
hingað. Við leigðum neðri hæðina
en fluttum sjálf á „beran steininn",
eins og stundum er sagt. En okkur
tókst smám saman að koma okkur
vel fyrir hér.“ Og það eru orð að
sönnu, heimili þeirra Árna og Helgu
er mjög fallegt og nostursamlega
um gengið. Á veggjum eiga þau hjón
gott málverkasafn sem Helga hefur
af mikilli útsjónarsemi stöðugt bætt
við og endumýjað. Árni segir mér
að hann hafi mjög gaman af að virða
fyrir sér myndirnar. „Sveitin er mér
mikils virði, ég hef gaman af að
horfa á myndir úr náttúmnni," seg-
ir hann og lætur augun hvarfla til .
uppáhaldsmyndar sinnar, Þingvalla-
myndar eftir Halldór Pétursson, sem
hangir fyrir ofan sófann sem ég sit
í. „Pabbi hefur alltaf verið glaður,
jákvæður og friðelskandi maður,“
segir Katrín og tekur utan um áxlir
föður síns. Á viðmóti og tali þessar-
ar fjölskyldu finn ég sannleikskjarn-
ann í þeirri fullyrðingu Helgu að
heimilisánægjan hafi jafnan verið
sorginni yfirstcrkari. Saman hefur
þetta fólk barist við mikla erfiðleika
og megnað að standa saman og
unnið þannig umtalsverðan sigur.
Eftir að Arni komst til nokkurrar
heilsu fór hann að syngja í kórum
og seinna að spila við messur á
sjúkrahúsum, lengst af á Landspítal-
anum, en hætti því sl. vor. „Tónlist-
in hefur verið mitt líf,“ segir Ámi,
þegar ég spyr hann hvort hann vilji
spila fyrir mig. Við göngum saman
inn í herbergið þar sem píanóið_ er.
Þar er líka plötuspilari sem Ámi
segir að sé honum til mikillar
ánægju. Hann á gott plötusafn og
hlustar á ýmiskonar tónlist daglega,
oft svo tímum skiptir. Inni í skáp í
þessu sama herbergi geyma þau hjón
nótnasafn Árna. Þar eru geymd
nótnablöð með hinum ýmsu tónverk-
um Árna. Þetta safn hefur Helga
verið að flokka smátt og smátt. En
nótur að sumum verkum Árna eru
því miður glataðar. „Áður fyrr var
alltof mikið um að tónskáld létu af
hendi frumrit af tónverkum sínum
og það var allur gangur á því hvort
þau komust aftur í réttar hendur,"
segir Katrín. Þær mæðgur hafa lagt
á sig mikið erfiði til þess_ að finna
nótur að ýmsum verkum Árna, sem
voru talin glötuð. í stöku tilviki hef-
ur þetta sem betur fer tekist. Á
seinni árum hefur verið gert nokkuð
af því að gefa út nótur að verkum
eftir Árna, bæði sönglögum eftir
hann og viðameiri verkum og hafa
kona hans og dætur haft frumkvæði
í því máli. í bók Björns Haraldsson-
ar um Árna Björnsson er það haft
eftir Páli heitnum ísólfssyni að
tónsmíðagáfa Árna tæki öllu fram,
sem hann hefði kynnst um dagana.
Vegna fjölhæfni sinnar og greiðvikni
var Árni mjög oft beðinn að semja
og raddsetja lög af ýmsum tilefnum.
Hann samdi lög við ljóð eftir fjöl-
marga menn og raddsetti fjölda laga.
Einnig samdi hann lög til að flytja
við allskonar tækifæri. Allt gerði
hann og leit á það sem sjálfsagðan
hlut og krafðist sjaldnast neinnar
umbunar. En þetta starf skilaði hon-
um þó þeim ávinningi að það örvaði
hina ríku sköpunargáfu hans. „Hann
var alltaf barmafullur af melodíum
og þær þoldu ekki innilokun," segir
Helga kona hans. „Hann skrifaði og
skrifaði og var alltaf með nótna-
pappír í vasanum eða töskunni til
þess að skrifa niður þegar honum
duttu góð tónasambönd í hug.“
Þrátt fyrir leiftrandi sköpunar-
gáfu og mikla eljú uppskar Árni
sáralitla umbun í veraldlegu tilliti.
Hann var óduglegur að taka greiðsl-
ur fýrir vinnu sína og koma sér á
framfæri. í því tilliti hafði hann sig
lítt í frammi. Hann var með allan
hugann við tónlistina og reyndi nán-
ast aldrei að öðlast vegtyllur. Sumt
af því sem hann gerði var jafnvel
ekki nefnt. Viðamestu verk Áma eru
hljómsveitarsvítan Upp til fjalla, og
hljómsveitarverkið Tilbrigði yfir
frumsamið rímnalag. Meðal vinsælla
laga hans era t.d. Horfinn dagijr,
Rökkurljóð og lög úr Nýársnóttinni.
Einnig eru marsar hans mjög vel
þekktir.
Eftir að Árni hlaut meiddist og
fatlaðist hefur hann tvisvar unnið
til verðlauna fýrir tónverk, hið fyrra
sinn fyrir marsinn Gamlir félagar
sem hann sendi í samkeppni sem
Samband íslenskra lúðrasveita efndi
til um besta göngulagið. Árið 1972
hlaut hann fyrstu verðlaun í keppni
allra Norðurlarida sem danska út-
varpið efndi til. Framlag Árna var
framsamið stef og tilbrigði í íslensk-
um_ þjóðlagastíl.
Áður en Árni tekur til við að spila
fyrir mig sýnir hann mér nótnabæk-
urnar tvær sem íslenska ríkið sá um
útgáfu á. Árni var sýnilega listfeng-
ur nótnaskrifari, um það vitnar
ýmislegt það sem hann skrifaði áður
en hann slasaðist, t.d. Frelsisljóð,
kantata sem hann samdi árið 1944
í tilefni af lýðveldisstofnun á ís-
landi. Það má furðu gegna hve vel
hann ritar nótur enn í dag, þrátt
fýrir fötlun sína. Það er næsta
merkilegt að maður, sem vegna af-
leiðinga heilablæðingar, þurfti að
læra að tala, ganga, lesa og tileinka
sér ótalmargt annað að nýju sem
venjulegu fólki finnst sér vera sam-
gróið, skuli vera fær um að semja
og skrifa niður tónlist eins og þá sem
hann leikur fyrir mig á gamla svarta
píanóið hennar Helgu.
Að lokum spilar Árni fyrir mig
glaðlegan tangó sem hann endur
fyrir löngu lék fyrir ungmenni
stríðsárakynslóðarinnar í Gyllta
salnum á Hótel Borg. Bros hans er
bjart meðan fingurnir þjóta yfir
nótnaborðið. Tónlistin er honum
greinilega gleðigjafi. En þó lagið sé
fjörugt verð ég ekki glöð. Þvert á
móti liggur mér við gráti þegar ég
hugsa um hve illa var farið með
þennan viðkvæma og glaðværa
mann. Jafnframt verður hann fyrir
mér sem holdtekja þeirrar vissu að
ljótleiki og grimmd ofbeldisins
megnar sjaldnast að drepa að fullu
niður það góða og fagra. Árni
Björnsson tónskáld hafði svo mikið
til brunns að bera að þó saman færi
grímulaus ofbeldisárás og röð mis-
taka eftir hana, þá hélt hann eigi
að síður hluta af þeirri uppsprettu
listsköpunar. sem við landar hans
höfum bergt af í mismiklum mæli
frá því hann fór að leggja fyrir sig
tónsmíðar og tónlistarflutning.
Vissulega var það sár sorg fyrir
Árna og fjölskyldu hans hvernig of-
beldið klippti á starfshæfni hans á
miðjum aldri. En það er ekki síður
sorglegt að hugsa til þess hve mikið
við hin misstum þegar slíkur hæfi-
leikamaður gat ekki lengur nýtt
sínar góðu gáfur. Undanfarna mán-
uði hefur ofbeldi og líkamsárásir
verið að færast í vöxt í umhverfi
okkar. Fórnarlömb ofbeldis geta litið
til Árna Björnssonar og fjölskyldu
hans sem lýsandi dæmis um mann-
lega reisn í þungbæru mótlæti. Hin-
um, sem framið hafa ofbeldisverk,
eða finna hjá sér hvöt til þess, væri
hollt að sjá hve illan endi slíkt getur
haft. En fyrst og fremst skulum við
gleðjast yfir að hafa átt svo hæfileik-
aríkan mann meðal vor í 85 ár sem
Árni Björnsson tónskáld er. Tónlist
hans muri ugglaust lifa okkur öll.
í
Séra Hjálmar
Jónsson
Aðventa
Hægt frjósa vötn og vök,
vært leggur snjókoman þök,
Birtan sér leitar að leið.
Lausnarans koma er greið.
Brátt mun í byggðum sagt
barn sé í jötuna lagt.
Stjörnuskin lýsir á leið.
Lausnarans koma er greið.
/ JÓLATRÉS-
SKEMMTUN
Læknafélags Reykjavíkur og Lyfjafræð-
ingafélags Islands veróur í Domus
Medica fimmtudaginn 27. desember frá
kl. 15-18.
Jólasveinarnir.
Öllum þeim, sem styrkt hafa Orgelsjóð
Hallgrímskirkju í Reykjavík á líðandi ári,
er þakkaður sá dýrmæti stuðningur.
Guð gefi ykkur og landsmönnum öllum
gleðiríka jólahátíð og farsæld á komandi
ári.
Orgelsjódur Hallgrímskirkju
Einsöngstónleikar §|
ELSU WAAGE
3. í jólum, 27. desember,
í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði kl. 20.
Miðar seldir við innganginn