Morgunblaðið - 09.05.1991, Blaðsíða 52

MORÖUNBM'ÖIÐ .'FlMÍVfTUÖÁtiÚk'd' 'tóXÍ' 'i Ö9Í
Bjöm K. Kjartans-
son - Minning
Hverju sem ár og ókomnir dagar
að mér víkja,
er ekkert betra en eiga vini
sem aldrei svíkja.
(Davíð St.)
Nú þegar heiðursmaðurinn Bjöm
Kr. Kjartansson hefur kvatt sam-
ferðamenn sína hinstu kveðju, þá
dettur mér fyrst í hug tryggðin,
heiðarleikinn og vináttan.
Það var árið 1936 að ég réðst í
kaupavinnu, að Skeggjastöðum í
Landeyjum. Ég var þá 16 ára og
hafði aldrei farið að heiman áður.
Skeggjastaðir eru vestarlega í Vest-
ur-Landeyjum og eru í nábýli við
Þúfu, Eystri- og Vestri-Tungur og
Sperðil. Þessir 5 bæir voru í þá daga
kallaðir einu nafni Krókur. Það hef-
ur sjálfsagt þurft að taka á sig krók,
ef fara átti á þessa bæi, því að þeir
voru svolítið afskekktir, ekki í alfar-
aleið eins og nú er orðið.
Heimilisfólkið á Skeggjastöðum
vom húsbóndinn, Eiríkur Nikulás-
son, þá orðinn rúmfastur, dóttir hans
Jónína og eiginmaður hennar, Bjöm
Kr. Kjartansson. Húsaskipan vom
torfuburstabæir og burstirnar voru
12 og allt hét þetta eitthvað. Fyrst
var fjósið, þá smiðjan, hlóðareldhús,
gangur og búr þar fyrir innan, svo
kom baðstofan og eldhús aftan við
hana, skemma, taðhús, þar var keit-
an geymd, kartöflugeymsla, hest-
hús, lambhús, hrútakofi og aftur
hesthús. Fyrir mér sem kaupstaðar-
strák var þetta mikið völundarhús,
t.d. var innangengt úr baðstofu í
fjós. Stæsta og voldugasta húsið var
hlaðan, hún var úr timbri og bám-
jámi.
Þó að mér hafi ekki beinlínis litist
vel á herlegheitin, þá átti mér samt
eftir að líða vel þama. Fólkið sem
mér fannst í fyrstu svolítið torkenni-
legt í útliti og klæðaburði átti eftir
að reynast mínir bestu húsbændur
og vinir. Ég var þama út sláttinn
og auðvitað var það Bjöm sem allt
utandyra hvíldi á. Hann kunni vel
til verka, var góður verkstjóri, út-
sjónarsamur og veðurglöggur. Þetta
sumar kynntist ég fólkinu á Króks-
bæjunum, það var á öllum aldri og
ágætis fólk sem ég hef alla tíð síðan
borið hlýhug til.
Bjöm Kr. Kjartansson fæddist á
Fædd 28. janúar 1976
Dáin 7. apríl 1991
Við frænkurnar viljum minnast
hennar Tótu eins og við kölluðum
hana og kveðja hana í hinsta sinn.
Það var mikið áfall er við fréttum
af andláti vinkonu okkar. Því
sunnudeginum áður 14. apríl
ákváðum við að bjóða þeim vinkon-
um, Tótu og Möggu í heimsókn í
nýju íbúðimar okkar.
Tótu kynntumst við í gegnum
störf okkar. Það fylgdi mikil til-
hlökkun komu hennar að Reykja-
lundi sumar hvert. Þá þurfti að
færa rúm þeirra Möggu saman svo
þær gætu verið nær hvor annarri.
Ávallt var líf og ijör í kringum
Tótu, hún var vinur allra, og allir
á Reykjalundi könnuðust við hana,
hún gat sér gott orð hvar sem hún
kom.
Tóta var mjög hlý og gefandi
manneskja, það geislaði af henni
gleðin og ánægjan. Það er óhætt
að segja að hún hafi verið hvers
manns hugljúfi. Skilningurinn og
þolinmæðin sem hún sýndi sam-
ferðamönnum sínum var talandi
dæmi um þroska hennar.
Þegar við iátum hugann hvarfla
aftur í fcrtíðina rifjast upp mörg
atvik, hvert öðru skemmtilegra. Til
dæmis tilhiökkun þeirra vinkvenn-
anna þegar hljómsveitin Stjórnin
átti að koma og spila á Reykjalundi
Stokkseyri 26. september 1899, son-
ur hjónanna Pálínu Bjömsdóttur og
Kjartans Guðmundssonar. Bjöm var
elstur 16 systkina, sex dóu í fmm-
bemsku, en 10 uxu úr grasi. Þeir
vom tveir bræðurnir með sama
nafni, eldri og yngri Bjöm. Björn
yngri lifir nú einn allan systkinahóp-
inn.
Um aldamótin Var víða mikil fá-
tækt og erfitt reyndist að koma upp
stórum barnahóp,. foreldrar þurftu
móti vilja sínum oft og tíðum að
láta bömin frá sér. Bjöm var aðeins
8 ára er hann var sendur til sumar-
dvalar að Laugarbökkum í Ölfusi.
Björn sagði mér að honum hafi alls
ekki liðið illa þarna, en hann varð
að vinna þó ungur væri. Hann hefur
ekki farið heim fyrr en eftir réttir,
því að hann fór með fjárrekstur til
Reykjavíkur ásamt Guðjóni, en það
hét bóndinn á þessum bæ. Bjöm
mundi lítið eftir hvað gerðist í þess-
ari ferð, utan eitt atvik sem skeði á
Hellisheiði, sem ekki verður frá
greint hér.
Árið eftir, þá 9 ára gamall, er
Björn aftur sendur frá móður sinni,
sem honum þótti svo undursamlega
vænt um. Nú var farið lengra, eða
að Skeggjastöðum í Landeyjum, til
hjónanna Eiríks og Kristínar. Auk
þeirra vom á bænum dætur þeirra
tvær. Jónína hét sú eldri, 29 ára,
Guðrún hét sú yngri, hún dó á besta
aldri. Bimi leið þama þokkalega
vel, nema hvað leiðindi sóttu á hann
á stundum. Eiríkur var harðsnúinn
dugnaðarmaður, hans sjóndeildar-
hringur var, að vera bjargálna og
það gerðist með mikilli vinnu og
harðfylgi. Björn varð því að standa
sig, 9 ára paturslítill og grannur,
en gerði eins og hann gat, hlífði sér
hvergi, var seigur til æviloka.
Kjartan, faðir Björns, kom að ári
liðnu að vitja drengsins, en hann gat
ekki tekið hann með sér heim. Bam
bættist í hópinn á hveiju ári og það
jók á vandræðin. Bjöm minntist oft
á það hve sárt hann grét þegar fað-
ir hans kvaddi og móðurhöndin svo
mjúk og hlý í órafjarlægð. En dreng-
urinn þroskaðist á sálu og líkama,
hann harðnaði og fann að tilfinning-
amar þurfti að beisla, að gráta var
vonlaus uppgjöf. Og árið eftir kemur
síðasta sumar. Tóta og Magga tóku
sér snemma stöðu fyrir utan salinn
og ætluðu svo sannarlega að láta
mynda sig með Evrovisjón-stjörn-
unum og að sjálfsögðu tókst þeim
ætlunarverk sitt og vom þau öll
mynduð saman í bak og fyrir. Enn
annað dæmið rifjast upp fyrir okk-
ur, það var þegar Tóta ákvað að
trúlofa sig, sama sumar. Þá fékk
hún hring annarrar okkar lánaðan
og trúlofaði sig. Eftir nokkrar
klukkustundir fór sú okkar sem
átti hringinn að ókyrrast, hún vildi
fá hringinn sinn til baka, var heldur
ekki viss um að kærastinn myndi
samþykkja skiptin möglunarlaust,
hann þekkti jú ekki Tótu. En Tóta
var trúlofuð og ætlaði ekki að
breyta því í riánustu framtíð. Þá
tóku við langar og strangar samn-
ingaumleitamir, málin voru rædd
afturábak og áfram og rökunum
þvælt fram og aftur. Niðurstaðan
kom snögglega, en þá hringdum
við í hlutaðeigandi kærasta. Tóta
ællaði að beita öllum sínum klækj-
um til að heilla hann, en viti menn,
það sjaldgæfa gerðist, henni brást
kjarkurinn. Hún skilaði hringnum
í snarhasti og ákvað að bíða með
trúlofun í bili. En þessa er nú meira
getið í gamni en alvöru, þetta er
talandi dæmi um hinn mikla „húm-
or“ sem hún hafði.
Þótt form þín hjúpi graflín, granna mynd,
og geymi þögul moldin augun blá
faðir hans enn að vitja hans og nú
átti drengurinn að fá að koma heim.
En nú snerist dæmið við, hann vildi
ekki fara, hér í sveitinni var örygg-
ið, engin ómegð, að vísu þurfti að
vinna, en nóg var að bíta og brenna.
Þannig leið bernskan hans Bjössa á
Skeggjastöðum. Hann lærði að lesa,
reikna og draga til stafs, það var
hans lögfræði. En þrátt fyrir allt,
vinnan göfgar manninn.
Eftir þetta heimsótti Bjöm for-
eldra sína árlega, í það minnsta, og
kom þá jafnan færandi hendi, t.d.
með smjör og annan mjólkurmat,
kjöt og jarðávexti og þá voru fagnað-
arfundir. Síðast þegar ég heimsótti
Bjöm þá kom hann með mynd af
móður sinni og sagði: Þetta er hún
mamma mín, fínnst þér hún ekki
falleg? Jú, Pálína var bæði góð og
falleg kona. Frostaveturinn mikla
1918 batt Björn á sig skauta í hlað-
inu á Skeggjastöðum og skautaði til
Stokkseyrar, Þjórsá var þar enginn
farartálmi. Og daginn eftir kom
hann sömu leið til baka. Þá var Bjöm
á góðum aldri.
Það mun hafa verið upp úr 1920,
að þau fóm að draga sig saman,
Jónína heimasætan og tökudrengur-
inn Bjöm. Og þó að aldursmunurinn
væri 20 ár og Jónína í fyrstu geng-
ið Birni í móðurstað, þá varð úr
þessu hjónaband svo gott, að aldrei
bar skugga á. Jónína var sannkrist-
in kona og lifði samkvæmt boðorð-
unum og gerði í því að halda þau.
Það leyndarmál sem henni var trúað
fyrir fór ekki lengra. Björn bar bæði
traust og virðingu fyrir Jónínu og
hann annaðist hana með miklum
sóma þar til yfír lauk. Jónína var
81 árs er hún lést.
Ég var á Djúpuvík sumarið 1939.
Þriðja september það ár braust
heimsstyijöldin síðari út. Ég var þá
í þann veginn að fara heim til Hafn-
aríjarðar, en ég átti raunverulega
hvergi heima, foreldrar mínir vom
á sjúkrahúsum og heimkoma þeirra
var ekki í augsýn. Svo að ég ákvað
að fara austur í Landeyjar, að
Skeggjastöðum. Mér var eins og
endranær vel fagnað. Og er ég var
búinn að vera þarna í góðu yfírlæti
í nokkra daga og vinna að haust-
verkunum með Bimi, þá spyr hann
mig eitt sinn, hvort ég vilji ekki
vera hjá sér sem ársmaður. Þau
vom þá bara tvö í heimili Jónína og
Bjöm, því Eiríkur dó í maí 1937.
Ég tók þessu boði og sé aldrei eftir
því. Kaupið var að vísu lítið, en mér
leið þama eins vel og best varð á
kosið. Þetta ár sem ég var hjá þeim
Bimi og Jónínu var þá eitthvað það
hvar skáldið forðum fegurð himins sá,
- ó fjarra stjömublik, ó tæra lind -
og eins þótt fólni úngar varir þær
sem eitt sinn þíddu kalinn hlekkjamann,
þær hendur stirðni er Ijúfar leystu hann
og lyki dauðans greip um báðar tvær,
það sakar ei minn saung því minníng þín
í sálu minni eilift líf sér bjó
af yndisþokka, ást og mildri ró,
einsog þú komst í fyrsta sinn til mín;
einsog þú hvarfst í tip sem mál ei tér,
með tár á hvarmi í hinsta sinn frá mér.
(Höf. Halldór Kiljan Laxness)
Möggu vinkonu hennar, foreldr-
um og bróður viljum við votta okk-
ar dýpstu samúð.
Þökk fyrir góðar stundir.
Júlíana og Lilja Björk
besta í lífí mínu. Ég kynntist hinu
almenna sveitastarfi árið um kring.
Gegningum að vetrarlagi, skepnum-
ar urðu að fá sitt hvernig sem viðr-
aði, hey var borið í meisum og vatn
í skjólum. Björn lagði mikla áherslu
á það, að ganga vel um heyin, ekk-
ert strá mátti fara til spillis. Ég
undraðist það oft, hvað þessi granni
maður gat áorkað, honum féll aldrei
verk úr hendi, allan ársins hring
fann hann sér eitthvað til að gera
og verkefnin virtust óþijótandi.
Þetta ár kynntist ég fólkinu í félags-
lífinu í Landeyjunum. Þá var gaman
að vera ungur og þeysast um á góð-
um fáki, í æskuglöðum hópi.
Ég fór svo frá þeim hjónum er
ég hafði dvalið þar í rúmt ár og
kvaddi þau með söknuði og trega.
Björn borgaði mér heldur meir en
um var samið. Ég hélt svo til Kefla-
víkur, þetta var í ársbyijun 1941.
Þegar hér er komið sögu er Jónína
verulega farin að tapa heilsu og
kröftum, enda útslitin af þrældómi
og vosbúð frá unglingsárunum. Árið
1943 gekk ég í hjónaband og það
sama ár kom Björn í heimsókn til
mín. Hann sagðist vilja hætta að búa
í sveit, Jónína var orðin heilsulaus
og engin leið að fá fólk til sveita-
starfa. Styijöldin var þá í algleym-
ingi, ísland hemumið og almenning-
ur sótti í vinnu hjá setuliðinu. Það
varð úr að ég útvegaði Birni bæði
hús og vinnu. Húsið var nr. 12 við
Tjarnargötu og borgaði Björn það
út í hönd kr. 30.000. Fyrsta vinnan
hans var að ísa físk í fraktskip ti
útflutnings á Bretlandsmarkað.
Þau Bjöm og Jónína kunnu strax
vel við sig í Keflavík. Björn var hvar
sem hann vann trúr og góður starfs-
kraftur. Hann vann um skeið í hrað-
frystihúsinu Jökli hf. og síðast á
Keflavíkurflugvelli, í sjúkrahúsi, en
þaðan fékk hann oft viðurkenningu
fyrir vel unnin störf. Björn seldi
húsjð -sitt og keypti annað nr. 12
við Kirkjuveg. Þar andaðist Jónína
hinn 1. september 1961.
Björn kvæntist í annað sinn Lám
ímsland frá Akureyri. Þau lifðu í
ástríku hjónabandi í 8 ár. Þau Bjöm
og Lára keyptu mjög góða íbúð í
húsi nr. 32 við Hátún. Lára lagði
sig alla fram í því að búa þeim Bimi
gott og vinalegt heimili. Lára fékk
illkynja sjúkdóm, sem dró hana til
dauða, það var árið 1969. Guðbjörg,
dóttir Láru, og Skarphéðinn, maður
hennar, hafa sýnt Bimi vináttu og
tryggð æ síðan.
Þegar Bjöm var orðinn ekkill í
annað sinn, þá settist að honum
kvíði, hann hafði alla tið verið félags-
lyndur og mátti ekki til þess hugsa
að verða einsetumaður. Hann reyndi
í tvígang að fá sér ráðskonu, en þær
reyndust ekki að hans skapi, hann
þráði lifandi og líflegar vemr inn á
heimilið. En, jú Bjöm átti eftir að
kvænast í þriðja skiptið og enn var
hann heppinn. Hún heitir Guðbjörg
Guðnadóttir sem varð þriðja konan
hans. Er hér er komið er Björn lið-
lega 70 ára og ævikvöldið framund-
an. Guðbjörg vildi ekki búa í Kefla-
vík, svo það varð úr að þau seldu
íbúðina góðu og keyptu íbúð við
Laugamesveg í Reykjavík. Bjöm
hætti að vinna fljótlega eftir að hann
fluttist til Reykjavíkur. Síðasta íbúð-
in sem þau Guðbjörg og Björn eign-
uðust, er í Skipasundi nr. 88. Hjóna-
band þeirra Guðbjargar og Björns
hefur verið mjög gott, þau hafa ver-
Þórunn J. Hafþórs-
dóttir - Kveðjuorð
--------------------C-------------
ið lífleg og ræðin og fengur að eiga
þau fyrir vini. Guðbjörg gerði sitt
besta til að skapa Birni gott ævi-
kvöld. Undir lokin var Björn farinn
bæði að sjá og heyra illa og var þá
gjarnan farinn að hafa orð á því að
fá hvíldina. Hann andaðist 3. maí
sl. sáttur við Guð og menn.
Þegar farið er að skrifa um níræð-
an mann er skiljanlega af miklu að
taka.
Ég hef reynt að stikla á stóm, en
á svo margt ósagt sem gjarnan hefði
mátt koma fram. Undir lokin vil ég
gera orð Gríms Thomsens að mínum,
þau eiga vel við um Björn vin minn.
Viðmótsprúður geði glöðu
gekk hann fram í blíðu og stríðu,
hæfur fyrir hærri stöðu,
hann var sinnar stéttar prýði.
Hög var hönd og hagur andi,
hógvær lund og reglubundin.
Varla mun á voru landi
verða betri drengur fundinn.
Hann kom til mín 7. júní sl. Þá
sátum við tveir og rifjuðum upp
gömlu dagana í baðstofunni á
Skeggjastöðum. Hann var rólegur
og honum leið vel. Ég stóð upp sótti
myndavél og smellti af. Hann sat
þögull, horfði fram fýrir sig með
hendur bundnar í skauti. Hann var
kominn í gamla torfbæinn og hugur-
inn reikaði víða. Mig langar til að
myndin fylgi þessari kveðju minni.
Við sátum áfram saman, ég tók í
höndina á honum, við sögðum ekki
neitt. Því þá fyrst er vináttan sönn,
þegar tveir vinir gleðjast af því að
vera saman, án þess þó að mæla orð
af munni.
Ollum ættingjum og vinum Bjöms
Kr. Kjartanssonar sendi ég mínar
bestu samúðarkveðjur. Og kæra
Guðbjörg, við Anna, kona mín, send-
um þér hlýjar kveðjur, þú áttir góða
daga með Bjössa. Sameiginlega
kvejum við ástríkan mann og góðan
vin.
Böðvar Þ. Pálsson
„Ég fer burt að búa yður stað“,
sagði Jesús við vini sína, „svo að
þér séuð einnig þar sem ég er“.
Þessi orð eru styrkur okkar og
huggun er við kveðjum Bjöm Kristin
Kjartansson, sem jarðsettur verður
frá Keflavíkurkirkju föstudaginn 10.
maí. Björn fæddist á Stokkseyri 26.
sept. 1899 og var því á 92. aldurs-
ári er hann fékk hægt andlát eftir
stutta legu á Landakotsspítala þann
3. maí s.l.
Foreldrar Bjöms voru hjónin Pá-
lína Bjömsdóttir og Kjartan Guð-
mundsson, sjómaður og verkamaður,
ættaður frá Björk í Flóa. Björn var
elstur 16 systkina, en af þeim náðu
10 fullorðinsaldri. Af þessum stóra
systkinahópi er nú aðeins einn á lífí,
Björn yngri.
Níu ára gamall fór Björn Kristinn
í fóstur til hjónanna Kristínar Jóns-
dóttur og Eiríks Nikulássonar, á
Skeggjastöðum í Vestur-Landeyjum.
Lífsbaráttan var hörð hjá foreldrum
Bjöms og ómegðin mikil, svo það
reyndist óhjákvæmilegt að senda
elsta barnið af heimilinu. Eftir fyrsta
árið í vistinni á Skeggjastöðum vildi
' Bjössi fá að fara heim aftur, en fékk
það svar að foreldrar hans gætu
ekki tekið við honum. Ári síðar
bauðst honum svo að snúa heim, en
þá vildi hann ekki fara frá Skeggja-
stöðum, svo vel var honum farin að
líka dvölin þar.
Og vistin á Skeggjastöðum átti
eftir að verða lengri en Björn óraði
fyrir, því rúmlega tvítugur giftist
hann heimasætunni á bænum, Jón-
ínu Eiríksdóttur og tók upp frá því
við búi á Skeggjastöðum. Jónína var
allmiklu eldri en Björn en það fór
vel á með þeim hjónum og sambúðin
varð hin farsælasta. Björn reyndist
góður bóndi, gekk sérlega vel að
öllu í sambandi við skepnur og hey
og var þekktur fyrir dugnað og
seiglu. Hann hafði mikið yndi af
hestum og á síðari árum gladdist
hann sjaldan meira en þegar honum
var færð stytta eða mynd af ein-
hvetjum gæðingi.
Björn fluttist til Keflavíkur árið
1944, vann um tíma í frystihúsi, en
hóf fljótlega störf á sjúkrahúsinu á
Keflavíkurflugvelli. Þar starfaði
hann allt þar t.il hann varð áttræður.