Morgunblaðið - 09.05.1991, Blaðsíða 57

M0ftGUNBIiAMi?a?MIW!®AGtí«/9i 'lMAjí J09J
Minning:
Guðrún
Fædd 11. júní 1904
2. maí 1991
Mig langar til að minnast tengda-
móður minnar með nokkrum orðum.
Ég kynntist henni vorið 1959, vorið .
sem við sonur hennar lukum stúd-
entsprófi. Ég hafði oft heyrt á hana
minnzt. Ég held að Guðrún Bech
hafi verið þekkt í Reykjavík á þess-
um árum. Hún var Reykvíkingur í
húð og hár, Vesturbæingur. Hún
var þá búin að vera ekkja í átján
ár, en hafði með hyggindum og
útsjónarsemi haldið heimili án þess
að fara út af heimilinu til að afla
tekna. Þrátt fyrir þetta höfðu börn
hennar fengið að læra það sem þau
langaði til. Þetta hafðist með hjálp
góðra vina, ættingja og þó fyrst og
fremst hæfileikum hennar sjálfrar.
Sjálf hafði hún haft áhuga á að
ganga í skóla, en það tíðkaðist ekki
þegar hún var að alast upp að stúlk-
ur gengju menntaveginn. Þess
vegna var það henni kappsmál að
dætur hennar fengju ekki síðri
menntun en synirnir.
Eitt af því fyrsta sem ég man
eftir að hún segði við mig var: Það
skal enginn mannlegur máttur fá
mig til að búa til nytsaman hlut
framar. En iðjusemi og nýtni voru
henni í blóð borin. Þegar hún þurfti
ekki lengur að sauma og prjóna
ígángsklæði fengu listrænir hæfi-
leikar hennar útrás með ýmsum
hætti. Það hafði ekki tíðkazt á
Bræðraborgarstígnum að henda
nýtilegum hlut. I áranna rás höfðu
safnazt fyrir birgðir af peysum, sem
allir voru vaxnir upp úr, kápum,
sem hugsanlega var hægt að sauma
úr, og svo framvegis. Nú var hafizt
handa að rekja upp peysurnar til
að sauma úr gólfmottur, sem síðan
voru gefnar vinum og vandamönn-
um; Kápurnar urðu að enn fallegri
gólfmottum, sem saumaðar voru
úr fléttuðum strimlum. Og áður en
nokkur vissi var búið að nýta alla
afganga og kominn tími til að kaupa
efni. Það var þá sem hún fór að
hekla úr hörgarni. Dúkar, glugga-
tjöld, rúmteppi.
Þetta eru listmunir sem eiga ekk-
ert síður erindi á sýningar en ýmis-
legt það sem ber fyrir augu í sýning-
arsölum. ,Og þrátt. fyrir svardaga
hélt hún áfram að sauma og prjóna
föt, og nú á barnabörnin. Guðrún
dóttir mín sagði einhvern tíma á
aðfangadagskvöld, þá áreiðanlega
orðin 15 eða 16 ára: Mér finnst
þetta ekki vera nein jól, ég fékk
ekki náttföt frá ömmu.
Guyðrún Bech var nefnilega eina
AMMA yngri barna minna, og eng-
in venjuleg amma. Hún gekk alltaf
í þjóðbúningi, ekki bara á hátíðum
og tyllidögum, heldur á hverjum
degi. Hún var ekki hávaxin, en fal-
Ieg og bar sig þannig að eftir henni
var tekið.
Guðrún Bech hafði gífurlegan
áhuga á ættfræði og var ættfróð
vel. Hún safnaði ættfræðibókum og
starfstéttatölum. Ég held að bóka-
safn hennar hafi verið alveg ein-
stætt safn heimildarrita, safn sem
t raun þyrfti að vera til á bókasafni
þar sem hægt væri að varðveita
það f heild, og halda því við. Ég
var svo heppin að vera alin upp af
tiltölulega fullorðnum foreldrum,
S. Bech
sem höfðu líka áhuga á ættar-
tengslum, voru líka Reykvíkingar
eins og Guðrún og tengdust Vestur-
bænum. Ég gat því oftast, held ég,
komizt hjá því að verða mér til
skammar til dæmis þegar Guðrún
var að skýra fyrir mér tengsl mín
við aðra íbúa þessarar litlu ættjarð-
ar okkar. Það var ekki lítið áfall
fyrir Gúðrúnu, sem mundi ekki til
þess að hafa sofnað án þess að lesa
svolitla stund, þegar sjónin fór að
gefa sig. En það var ekki í verka-
hring Guðrúnar Bech að æðrast.
Þrátt fyrir lélegt heilsufar hélt hún
heimili á Bræðraborgarstígnum þar
til fyrir tæpum tveimur árum. Það
gat hún vegna þess að Svala systir
hennar leigði hjá henni, og var
henni stoð og stytta, en einnig
vegna þess hve læknirinn hennar,
Svanur Sveinsson, sinnti henni vel.
Ég þakka samfylgdina.
Hildur Bjarnadóttir
Hún var dóttir Reykjavíkur.
Þorpið, sem síðar varð höfuðborg,
var hennar bernskuminning. Vest-
urbærinn og Kvosin voru lifandi
veruleiki, þar sem allir þekktu ævi-
sögu allra. Hún ólst upp í Norska
húsinu á Vesturgötu 40 en reisti
síðan heimili sitt við Bræðraborg-
arstíg í heimskreppunni miklu, eitt
af samvinnuhúsunum hinum megin
við götuna, þar sem verkamannabú-
staðir Héðins mörkuðu nýja tíma.
Þar bjó hún í röska hálfa öld, fyrst
með skipstjóranum unga. Síðan
þegar hann fórst á þriðja ári heims-
stríðsins, þá sat hún ein eftir með
börnin en kom þeim öllum til manns
og mennta.
Guðrún Bech fæddist sama árið
og Danakonungur veitti íslending-
um heimastjórn og Hannes Haf-
stein settist í gamla fangelsishúsið
við Lækjartorg sem fyrsti ráðherra
íslands. Hún var dóttir Símonar
Bech, skipasmiðs, sem ættaður var
úr Þingvallasveit, og Guðrúnar,
konu hans, sem ættuð var frá Hell-
issandi. Vesturgatan, höfnin og
miðbærinn voru hennar bernsku-
heimur. Hún var greind og minnið
gott. Allt til síðustu daga ævinnar
voru sögur úr mannlífi Reykjavík-
ur, persónur og atburðir, hluti af
daglegri viðræðu hennar. Ævintýr-
ið um ísland á þessari öld, fátæka
fiskimannaþjóð, sem varð eitt
fremsta velferðarríki Vesturlanda,
danska nýlendu sem varð sjálfstætt
lýðveldi og hlaut virðingarsess í
samfélagi þjóðanna, öll þessi mikla
saga var samofin lífi merkrar konu.
Þeir sem kynntust Guðrúnu Bech
þurftu ekki að spyrja: Hvað er Is-
lensk menning? Hún bar eðliskosti
þjóðmenningar okkar í daglegu fasi.
Heimili sjómannsekkjunnar bar
sterkt svipmót bókmennta og fróð-
leiks. Bækurnar batt hún sjálf í
fegursta skinn. Alla ævina klæddist
hún peysufötum á hverjum degi,
líka hin síðari ár, þegar slíkur bún-
ingur var hjá nær öllum talinn ein-
göngu hátíðarklæði. Reisn, stolt og
menning eru þau orð sem helst
koma í hugann þegar við kveðjum
Guðrúnu Bech.
Maður hennar, Þorbergur Frið-
riksson, stýrimaður og skipstjóri,
var með virtustu sjósóknurum
sinnar tíðar. Þegar hann fórst með
togaranum Sviða 2. desember 1941
var vandi hinnar ungu ekkju mik-
ill. Börnin íjögur voru öll ung og
fjárráð lítil. Stoltið var hins vegar
ærið, viljinn sterkur og einbeitnin
skýr. Hún ákvað að klára sig sjálf.
Húsið á Bræðraborgarstíg 52 var
að mestu leigt út og hún bjó með
börnunum í fáeinum herbergjum.
Og ein kom hún þeim öllum til
mennta. Auður Þorbergsdóttir
borgardómari, Guðrún Katrín Þor-
bergsdóttir framkvæmdastjóri, Þór
Þorbergsson búfræðingur og ráðu-
nautur og Þorbergur Þorbergsson
verkfræðingur.
Fátæk ekkja með ijögur börn,
en samt skyldu dæturnar ganga í
menntaskóla. Svo samgróið var
jafnréttið liinu daglega lífi heimilis-
ins, að dæturnar tvær hafa ætíð
haft sérstakan skilning úr móður-
garði á jafnréttisbaráttunni. Það
var þess vegna skemmtileg stund
fyrir Guðrúnu Bech þegar eldri
dóttirin, _sem reyndar var fyrsta
konan á íslandi til að gegna emb-
ætti dómara, náði líka þeim áfanga
jafnréttisþróunarinnar að vera fyrst
kvenna til þess að stýra hjóna-
bandseiði systur sinnar. Við þá at-
höfn vorum við Hannes greinilega
í aukahlutverkum, þótt ég væri að
eignast Búbbu og Hannes væri
svaramaður.
Ég hafði reyndar séð Guðrúnu
Bech fyrst nokkrum árum áður. Það
var í sextugsafmæli Eysteins Jóns-
sonar, nágranna hennar á Ásvalla-
götu. Þá gekk þessi kona í stofuna,
klædd peysufötum eins og ætíð á
hátíðardögum eða hversdags. Slík
var tign hennar og þokkf að allir
tóku eftir. Þá kynntist ég fyrst þeim
virðuleika og hlýju sem ætíð gerðu
Guðrúnu Bech ógleymanlega þeim
sem henni kynntust. Hún var sér-
stök kona, sem setti svip á bæinn,
og allir báru fyrir henni djúpa virð-
ingu. Það var merkilegt, sagði Guð-
mundur J. Guðmundsson við mig
fyrir nokkrum dögum, að við strák-
arnir í Verkó hentum aldrei snjó-
bolta í þessa konu. Það var sérstak-
ur blær sem gerði hana ógleyman-
lega öllum þeim sem þekktu og
skapaði henni djúpstæða virðingu
vina og þá átti hún marga.
Guðrún Bech var einstaklega list-
feng kona. Hannyrðir hennar prýða
veggi í heimahúsum okkar við hlið
málverka fremstu meistara ís-
lenskra lita. Hún hnýtti teppin sjálf
eftir eigin huga og litir og form
voru án fyrirmynda. Slík var listin,
að erlendir gestir sem sjá þau á
veggjum, spyrja oftar um höfund
þeirra en myndanna sem eru verk
nafnfrægra íslenskra listamanna.
Og bækurnar voru hennar heimur.
Ævisögur og þjóðlegur fróðleikur,
menningarrit og ættfræði. Hún gaf
þeint öllum sérstakt líf með því að
binda þær sjálf í fagurt skinn. Hver
bók varð þannig dýrgripur, sem
börn og barnabörn og aðrir sem á
eftir koma munu geyma svo lengi
sem þeijn finnast listgripir einhvers
virði. I garðinum við húsið á
Bræðraborgarstíg standa svo trén,
há og fögur, vitnisburður um rækt-
unarstarf sem sinnt var á hvetju
sumri í meira en hálfa öld.
í raun og veru var ævi Guðrúnar
Bech hversdagsleg. Ung stúlka á
Vesturgötunni, sem batt ástarhug
við glæsimennið og sjómanninn
Þorberg stýrimann, missir hann ung
og elur upp börnin sín fjögur á
sama stað, þar sem barnabörnin
urðu síðan heimagangar. En í reynd
var hún tákn hins besta í íslenskri
menningu, ævintýranna sem gera
íslenskar konur einstakar, gáfaðar,
glæsilegar, stoltar, listfengar og
menntaðar. Ættmóðirin, sem aldrei
barst. á en kom 'þó öllum börnum
sínum til mennta, hversdagskonan
sem bar íslenskan hátíðarbúning á
hveijum degi, hógvær en hefði samt
sómt sér vel innan um aðalskonur
og höfðingja hvaðanæva úr heimin-
um.
Það var mikill vandi fyrir okkur
Hannes að vera tengdasynir slíkrar
konu, þótt hlutverk tengdadætr-
anna væri líka sérstakt. I báðum
okkar var og er nokkur fyrirferð,
þótt á sitt hvoru sviðinu sé. I ná-
vist Guðrúnar Bech urðum við hins-
vegar oftast nær hljóðir og hógvær-
ir menn. Slíkt var kyrrlátt en áhrifa-
ríkt vald Guðrúnar Bech í hennar
nánasta umhverfi.
Það er þakklát fjölskylda sem
fylgir Guðrúnu Bech til hinstu hvíld-
ar. Vegferðin úr Norska húsinu á
Vesturgötunni frá fyrstu árum ald-
arinnar til vordaganna nú í maíbyrj-
un, næstum níutíu árum síðar, er
vissulega löng. í henni er falið
ævintýrið um einstaka konu, sem
aldrei mun gleymast þeim sem
henni kynntust.
Ólafur Ragnar Grímsson
Að lokinni langri ævi er gott að
leggja augun aftur, fá hvíld.
Amma mín, blessunin, var vel
að hvíldinni komin. Hún var aldrei
iðjulaus kona. Alltaf hafði hún nóg
að starfa og þegar öllum verkum
var lokið settist hún við hannyrðir.
Heimili hennar á Bræðraborgarstíg
bar handbragði hennar glöggt vitni.
Þangað var alltaf yndislegt að
koma. í stofunni hennar var ein-
staklega friðsælt andrúmsloft, dúk-
ar, veggteppi og stólasessur allt
unnið af henni sjálfri, stór kiukka
sem tifaði og sló og bókahilla full
af bókum sem hún hafði nostursam-
lega bundið í skinn. Garðurinn
hennar í góðri rækt, hirtur af alúð
og heimabakað meðlæti með kaff-
inu.
Þrátt fyrir alla iðjusemi átti
amma Guðrún alltaf gnótt af því
dýrmætasta sem nokkur maður
getur gefið öðrum, það var tími.
Aldrei var svo mikið að gera að
ekki væri nægur tími til að hlusta
Wj
á litla skottu og ræða við hana um
hvað sem var.
Við barnabörnin vorum vön að
elta hana um allt hús og fylgjast
með störfum hennar. Við vorum
ekki há í loftinu þegar við fengum
að taka þátt í flestöllu og leiðbeindi
hún við verkin. Sjálfsagt hefur oft
verið tafsamt að hafa okkur yfír
sér, en aldrei varð ég annars vör
en að hún hefði ánægju af nærveru
okkar.
Hjá ömmu lærðum vð að meta
rólegar stundir, sitjandi við borð-
stofuborðið þar sem hver og einn
vann sitt handverk. Þegar hún leit
til okkar yfir gleraugun sín leið
mér eins og ég væri með einstakt
listaverk milli handanna. Við vorum
varla orðin læs þegar hún var farin
að hjálpar okkur að stauta fram
úr ættfræðibókum, oft til að reyna
að finna góð nöfn til að nota í sívin-
sælum búðarleik. Mikið vorum við
amma ánægðar þegar við rákumst
á nafnið Landbjartur. Það var tign
yfír siíku nafni fannst okkur.
Ég sat oft á eldhúsbekknum og
fylgdist með ömmu baka í undar-
lega „gúnda“-pottinum sínum. Ekki
minnist ég þess að hafa verið
skömmuð þegar ég notaði tækifær-
ið og gladdi ruslakarlana. Gaf þeim
allar pönnukökurnar út um
gluggann á meðan amma brá sér
í símann. Hún skildi hvað fyrir lít-
illi telpu vakti, en hafði mörgum
árum seinna gaman af að rifja þetta
upp.
I garðinum áttum við ótal
ánægjustundir og ekki var amma
lengi að kenna okkur að þekkja
örsmá blöð óútsprunginna blóma í
sundur. Arfann má taka, en fjólan
á að vera. Svo kom hún með litla
garðkönnu og við reyndum af
fremsta megni að gæta þess að
engin planta liði skort.
Amma sameinaði á þennan hátt
hjá okkur leik og störf. Við lærðum
margt um leið og við höfðum mikla
ánægju af.
Oftar en ekki leitaði ég til ömmu
ef eitthvað bjátaði á eða vanda bar
að höndum. Þá settumst við niður
í algeru tímaleysi og rökræddum
fram og aftur. Þó að ég sæi bara
tvær eða þijár leiðir fram úr vand-
anum, gat amma Guðrún alltaf
fundið nokkrar til viðbótar. Þegar
við vorum búnar að ræða allar
lausnir fram og aftur tókst mér
yfirleitt að gera upp hug minn og
létti stórum. Amma virtist vita hve-
nær sú stund var komin því þá tók
hún strax upp léttara hjal. Aldrei
hvarflaði að henni að spyrja hver
niðurstaða mín væri. Alltaf kvaddi
ég léttfætt og gekk út stíginn, leit
upp í gluggann og vinkaði. En um
leið og hliðið lagðist aftur hugsaði
ég „en hvað finnst þér ég ætti að
gera?“ Við því fékk ég aldrei svör,
heldur bjart bros og vink á móti.
Það er hvetjum manni mikilvægt
að hafa einhvern til að leita til.
Einhvern sem tekur þér og hug-
renningum þínum alvarlega, burt-
séð frá eigin skoðunum. Þannig
reyndist amma Guðrún mér og fyr-
ir það er ég henni innilega þakklát.
Ég er sannfærð um að margir vilja
taka undir þakklæti hennar. Von-
andi mun okkur, sem bárum gæfu
til að kynnast henni, takast að verða
afkomendum okkar eins mikilvægir
samferðamenn og hún var okkur.
Minningar geta verið eilífar. Ég
kveð elsku ömmu mína og hafi hún
þökk fyrir allt. Að lokinni langri
ævi er gott að leggja augun aftur.
Þóra Þórarinsdóttir
N$í
Osvikið kaffibragð
Með aðeins hálfu
koffeinmagni
omi