Morgunblaðið - 04.07.1991, Side 18

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JÚLÍ 1991
Háskaleikur með
fjöregg þjóðarmnar
eftir Kristjón Kolbeins
Þrátt fyrir alla þá umræðu sem
fram hefir farið um stjórn fiskveiða
heyrast enn þær raddir að auðlinda-
skattur eða aflagjald sé skattur á
útgerð og landsbyggð eins og um
fasteignagjöld eða útsvar væri að
ræða. Margoft hefir verið á það bent
að um nýtingu sameiginlegra, end-
umýjanlegra auðiinda gilda sérstök
lögmál og að gjald af slíkum auðlind-
um er tæki til að koma í veg fyrir
að þeim arði sem auðlindin getur
gefið af sér sé sóað í óþarfa kostnað.
Engin grein á Islandi getur keppt
við vel rekinn sjávarútveg. Því er
eðlilegt að fjármagn hafi leitað þang-
að. Arður af nýtingu fiskstofna fellur
aftur á móti mjög hratt eftir að nýt-
ing er hafin. Norðvestur-Atlants-
hafsfiskveiðinefndin teldi þannig að
sóknin í íslenzka þorskstofninn væri
um miðjan áttunda áratuginn orðin
um þrisvar sinnum meiri en bezta
sókn. A meðfylgjandi stöplariti kem-
ur glöggt fram að' þegar sókn er
aukin í fullnýttan fiskstofn breytist
afli iítið, verulega gengur á stofninn
og arðsemi veiðanna minnkar. Grein
sem gæti verið rekin með miklum
hagnaði er nú jafnvel rekin með tapi.
Auðlindaskatti er því ætlað að búa
sjávarútvegi þau skilyrði að ekki sé
hvati til að auka fjármagn í grein-
inni eftir að bestu nýtingu auðlindar-
innar er náð. Fimmföldun fískveiðist-
uðuls, sem sýndur er á lárétta ásnum
hefír lítil áhrif á aflamagn en hinn
veiðanlegi stofn minnkar, getur nálg-
ast hættumörk þar sem hrun blasir
við, fari eitthvað úrskeiðis.
I líkaninu er ekki tekið tillit til
þess hvaða áhrif veiðar t.d. á loðnu
hafa á þorskstofninn, né heldur hita-
stig sjávar. Ennfremur er gert ráð
fyrir að nýliðun sé óháð stofnstærð
þar sem ekki hefir verið staðfest
samband þar á milli. Jafnstöðuafli
úr meðalárgangi ætti því að vera um
400 þúsund, tonn óháð sókn. Nu hafa
aftur á móti heyrzt þær raddir að
hugsanleg skýring á lélegum ár-
göngum undanfarin fímm ár sé lítill
hrygningarstofn. Ef rétt reynist virð-
ist greinin stefna óðfluga í vistfræði-
lega kreppu sem hefðijófyrirséðar
afleiðingar í för með sér. Virðist hún
blasa við þrátt fyrir yfirráð yfír 200
mílna fískveiðilögsögu og stjómunar-
aðgerðir undanfarinna 15 ára.
I sérblaði Morgunblaðsins um
sjávarútveg, „Úr verinu“, hinn 1.5.
sl. er ítarleg grein um vandkvæði
sjávarútvegs EB-landanna eftir
Hjört Gíslason. Þar er sýnt fram á
að íslenzkur sjávarútvegur er á góðri
leið með að lenda í sömu vilpunni
og hann, úrelda þurfi 30% af afkasta-
getu, sem er tvímælalaust rétt í ljósi
reynslunnar, auk þess hafi önnur
sjónarmið en hámarksafrakstur auð-
linda hafsins haft forgang.
Endumýjun er í flestum tilvikum
eðlileg en öðru máli gegnir um þá
miklu aukningu afkastagetu flotans
sem varð í byijun áttunda áratugar-
ins og var sérstaklega stuðlað að
með rýmkun lánskjara og hækkun
fiskverðs. Var svo komið að fáum
árum síðar þurfti að grípa til aðhalds-
aðgerða, eins og skip út fyrir skip
inn, skrapdagakerfís og aflamarks.
Öll þessi kerfí eru ymsum annmörk-
um háð, ekki síst núverandi kerfí.
Nýting þorskstofnsins er óhagkvæm
vegna of mikillar sóknar í smáfísk
og miklu er hent, samanber könnun
gerða fýrir Kristin Pétursson fyrrver-
andi alþingismann. Skipum er mis-
munað eftir heimahöfn vegna norð-
ur-suðurlínu. Vetrarvertíð sunn-
anlands og vestan er nú svipur hjá
sjón. Kerfið hefír hvorki reynzt not-
hæft til að byggja upp mikilvægustu
fiskstofnana né að draga úr óþarfa
kostnaði við útgerð. Fiskvinnslan er
skilin eftir í kuldanum þar sem minna
berst til vinnslu í landi en áður,
bæði vegna minnkandi afia, aukinnar
ferskfísksölu erlendis og sjófrysting-
ar. Hækkað fískverð og heimalönd-
Kristjón Kolbeins
„Vegna sérstöðu sjáv-
arútvegs á Islandi er við
ákveðið vandamái að
glíma ef ná á fyllstu hag-
kvæmni í veiðum og jafn-
framt tryggja stöðugleika
efnahagslífsins.“
unarálag, t.d. á tveggja kílóa fisk,
sem á takmarkaðan rétt á sér því
forðast ættí að veiða svo smáan físk,
þótt alltaf megi búast við að hann
slæðist með, eiga þátt í því að sjó-
menn eru að sigla langt fram úr
öðrum í tekjum. Um slíkt getur ekki
náðst samstaða eins og reynslan sýn-
ir. Batnandi hagur fískveiða umfram
aðrar greinar efnahagslífsins gæti
þannig leitt til þrálátrar misgengis-
verðbólgu og óstöðugleika.
Osamrýmanlegt er að nytjastofnar
á Islandsmiðum séu sameign ís-
lenzku þjóðarinnar og að aðgangur
að fískveiðum sé takmarkaður með
þeim hætti sem nú er, þar eð fískveið-
ar eru sú atvinnugrein í landinu sem
mestum arði gæti skilað ef rétt væri
að staðið. Vegna sérstöðu sjávarút-
vegs á Islandi er við ákveðið vanda-
mál að glíma ef ná á fyllstu hag-
kvæmni í veiðum og jafnframt
tryggja stöðugleika efnahagslífsins.
Búa þarf þannig um hnútana að fjár-
festing í veiðum eftir að beztu sókn
er náð, sé ekki fýsilegri fjárfestingar-
kostur en annað sem í boði er. Jafn-
framt verður aðgangur að nytja-
stofnum að vera fijáls. Miða þarf
sókn við úthald en ekki afla. Æski-
legasta sókn í botnfisk er talin vera
um 200 milljón tonntogtímar. Það
jafngildir flota með afkastagetu á
við 120 500 lesta togara að veiðum
10 tíma á sólarhring 330 daga árs-
ins. Við þá sókn yrði fískveiðistuðull-
inn um 0,2, veiðanlegur þorskstofn
á þriðju milljón tonna og afli um 400
þúsund tonn. A sama tíma og veru-
lega yrði dregið úr sókn mætti því
búast við stórauknum afla í framtíð-
inni. Með einhverskonar aðgangseyri
að miðunum greiða þeir sem veiðam-
ar stunda fyrir að öðrum er haldið
frá en jafnframt er tryggt að allir
sitji við sama borð, hvort sem er á
Suðavík eða Seyðisfirði. Forsenda
þess að nota gjaldtöku til að stjórna
fískveiðum er að jafnframt takist að
úrelda hluta flotans þannig að af-
koma þess hluta sem eftir er verði
viðunandi. Einmitt vegna þessarar
sérstöðu fískveiða að vera sú atvinn-
ugrein sem vel er rekin getur skilað
mestri arðsemi íslenzkra atvinnu-
greina og að byggjast á njdingu sam-
eiginlegrar endumýjanlegrar auð-
lindar er gjaldtaka með veiðileyfum
eða aflagjöldum eðlilegur kostur við
stjórn fiskveiða. Aflagjöld ættu að
hafa í sér fólginn ákveðinn fæling-
armátt eftir að fullri nýtingu fiski-
miðanna væri náð. Með veiðileyfum
opnaðist aftur á móti möguleiki fyrir
þá sem ekki ættu skip að tryggja
sér hráefni ti! vinnslu. Væru vel rekn-
ar fiskveiðar ekki arðsamari en hver
önnur atvinnugrein þyrfti ólíklega
að beita nokkrum hömlum þó svo
að um sameiginlega endumýjanlega
auðlind væri að ræða því framleiðslu-
þáttunum yrði beint annað þegar að
mörkum minnkandi afraksturs
kæmi. Andhverfa aflagjalda eru
styrkir til sjávarútvegs en að mati
Gullands og Robinsons, sem mikið
hafa íjallað um hagfræði fiskveiði-
stjórnar, væri hægt að leysa ofveiði-
vandamálið í Norður-Atlantshafi
með gagnkvæmri niðurfellingu
styrkja hinna ýmsu ríkja.
Bent hefir verið á að á áttunda
áratugnum hafi sjávarútvegurinn í
raun greitt auðlindaskatt þar eð
gengi var þannig skráð að án veru-
legrar tollvemdar hefði innlendur
samkeppnisiðnaður ekki þrifíst. Sjáv-
arútvegur hefði því búið við verri
skilyrði en aðrar greinar og í stað
þess að arðurinn af auðlindinni rynni
til greinarinnar hefðu aðrir notið
góðs af honum vegna lægra innflutn-
ingsverðs í íslenzkum krónum en ella
hefði verið. Þessi skilyrði hafa því
virkað sem hemill á fjárfestingu í
sjávarútvegi. Auðlindaskattur er því
engin nýlunda. Líta má á gjald í
Verðjöfnunarsjóð sem auðlindaskatt.
Afnám þess mun tvímælalaust hafa
í för með sér hækkað fískverð og
hvata til aukinnar sóknar í fiskstofna
sem þegar eru fullnýttir.
Höfundur er viðskiptafræðingur.
Hinhliðiná
æsifréttunum
eftir Jón Odd
Þórhallsson
Það er þannig með fiskeldið eins
og aðrar atvinnugreinar að til staðar
eru vandamál sem gera greininni
erfítt uppdráttar. Þessi vandamál em
misstór og ætla ég að kynna ykkur
í hveiju vandinn er fólginn, hveijar
ástæðumar em og leiðir til úrbóta.
Vandamálin em:
1. Illa hannaðar stöðvar.
2. Illa staðsettar.
3. íslenskur lax.
4. Of hár stofnkostnaður.
5. Skortur á rekstrarfé.
6. Lágt markaðsverð.
Ástæðurnar eru:
1. Ein helsta ástæðan fyrir því að
strandeldisstöðvar hér á landi era
illa hannaðar er sú að fáir vissu
hvernig átti að byggja upp strandeld-
isstöðvar. Auðvitað hefðum við átt
að byggja smáar stöðvar í upphafi
og stækka síðan við okkur þegar
búið væri að rannsaka þá þætti sem
einkenna íslenskar aðstæður.
2. Því miður hefur íslenskt laxeldi
verið byggt upp af meira kappi en
forsjá. I mörgum tilfellum hefði ver-
ið hægt að koma í veg fyrir illa stað-
settar stöðvar með góðum forkönn-
unum. Þ.e. mælingum á vatnsmagni,
hita, veðurmælingum o.fl.
3. Gallinn við flesta íslenska laxa-
stofna er sá að þeir em óvanir eldi,
þ.e. þeir hafa verið stutt í eldi. Hæng-
amir verða oftast kynþroska mjög
snemma og við kynþroska stöðvast
vöxtur físksins og gæði rýma.þ Einn-
ig er íslenskur eldislax veikari fyrir
sjúkdómum eins og kýlaveiki.
4. Of hár stofnkostnaður hefur
verið mikið vandamál hér á landi og
erfítt hefur reynst að fara hinn gullna
meðalveg í fjárfestingum., Menn
geta oftast valið á milli þess að gera
hlutina vel og íjárfesta í góðum tækj-
um eða að reyna að bjarga sér með
allt það ódýrasta sem, til er, oft á
kostnað fisksins og vinnuhagræðing-
ar mannsins. Sumir telja að lausnin
á of háum stofnkostnaði sé sjókvía-
eldi. Persónulega tel ég að það gangi
ekki hér á landi nema á örfáum stöð-
um vegna lágs sjávarhita, ísreks,
ölduhæðar og veðurfars.
Þó að uppbygging straudeldis sé
dýrari en sjókvíaeldi tel ég strandeld-
ið hagkvæmara til lengri tíma litið.
Einn þátturinn í of háum stofnkostn-
aði er hönnunarkostnaðurinn sem
verkfræðingar taka fyrir hönnunina.
5. Það er margt sem þarf að huga
að þegar ráðist er í framkvæmd eins
og byggingu fiskeldisstöðvar. Það er
sorglegt að hugsa til þess að þegar
búið er að hanna mjög góða eldisstöð
og allir þættir í lagi, að það skuli
þá ekki vera til rekstrarfé til þess
að reka stöðina þangað til hún getur
farið að skila þjóðinni hagnaði. Auð-
vitað eiga uppbyggjendur að gera
nákvæmar áætlanir um stofnkostnað
og rekstrarkostnað áður en farið er
af stað, en oft hefur farið svo að þær
áætlanir hafa ekki staðist, stöðin
hefur orðið fyrir óvæntum óhöppum
o.fl. og peningurinn sem átti að fara
í reksturinn hefur farið. í að bæta
óhöppin.
6. Ein ástæðan fyrir lágu mark-
aðsverði er offramleiðsla á laxi í
heiminum í dag. Önnur ástæða er
Jón Oddur Þórhallsson
„Hvernig eigum við að
fara að því að byggja
upp nýja atvinnuvegi
hér á landi ef fordómar
og fáfræði drepa allt
niður?“
illa útlítandi fískur, þ.e. fískur með
uggaskemmdir, sár, kynþroska fisk-
ur og smár lax. í sumum tilfellum
er það síðan bara ímyndin sem fólk
er búið að setja upp áður en það
kynnir sér vömna. Oft heldur fólk
að eldislaxar séuu sýktir, hafí fengið
lyf og sé almpnnt verri en villtir lax-
ar sem þarf alls ekki að vera sé far-
ið rétt með fískinn.
Lausnirnar eru:
1. Það er kannski fyrst núna sem
við höfum öðlast nægilega mikla
reynslu í byggingu eldisstöðva og
langar mig þá að nefna vel hannaðar
stöðvar eins og Silfurstjömuna og
Laxalind (burt séð frá kostnaði).
Báðar þessar stöðvar em byggðar á
mistökum stöðva eins og íslandslax
sem er illa hönnuð stöð t.d. hvað
varðar lífþungaásetningu sem er nær
helmingi minni en hjá Laxalind þó
að kerarýmið sé svipað.
2. Rannsaka meira? Það er mis-
jafnt milli ára og áratuga hvernig
aðstæður era á eða við þann stað
sem byggja á stöðina, á t.d. í sjó,
vatni í jörðu og svo er veðurfar óút-
reiknanlegt. Hvað á athafnamaður,
sem ætlar að reyna að skapa þjóð-
inni gjaldeyri, að rannsaka lengi áður
en hann ákveður staðsetningu á sinni
stöð? Og hver á að borga? Það hefur
stundum komið upp að rannsóknir
hafa sýnt að nægt vatn er í jörðu á
þeim tíma sem rannsóknimar fóm
fram, síðar hefur svo komið í ljós
að þær rannsóknir stóðust engan
veginn.
3. í landinu era til norskir laxa-
stofnar sem fluttir voru til landsins
sem hrogn. Búið er að kynbæta þenn-
an stofn þannig að hann þolir betur
sjúkdóma, vex hraðar og er betri í
eldi á allan hátt. Síðan eru skiptar
skoðanir meðal eldismanna um það
hvort við eigum að byggja íslenskt
laxeldi upp á norskum stofnum eða
fínna upp hjólið aftur og fara að
kynbæta þann íslenska. Persónulega
held ég að við eigum að nota ein-
göngu norska stofninn í strandeldi
en einbeita okkur að kynbótum á
íslenska laxinum í hafbeit.
4. Það er ljóst að gera þarf ná-
kvæmar áætlanir áður en farið er
af stað með byggingar og mannvirki
og mikilvægt er að eiginfjárstaða sé
góð. Einnig er það alltaf spurning
hvort byggja eigi stöðina bara fyrir
fískinn eða hafa hana aðeins dýrari
og hafa þá vinnuaðstöðu almenni-
lega. Þarna verða menn að vega og
meta en þó er eiginlega lágmark að
stöðvamar geti borgað sig sé til
lengri tíma litið.
5. Þeir em ekki margir hér á ís-
landi sem eiga það mikla peninga
að þeir geti byggt upp og rekið stórt
útflutningsfyrirtæki, sem getur skil-
að þjóðinni hagnaði seinna. Þess
vegna þurfa bankar og yfirvöld að
spyija sig hvort þau séu reiðubúin
til að veita fískeldisstöðvum hagstæð
rekstrarlán ef nokkum veginn er
tryggt að þær geti gengið annars.
6. Ef við ætlum að fá gott verð
fyrir laxinn okkar þurfum við að
skapa okkur góða gæðaímynd með
því að fara eftir ströngum gæðaregl-
um sem til em um meðferð á slátur-
laxi og nota norska laxinn í strand-
eldi frekar en þann íslenska því bæði
er hann fallegri á litinn og vex hrað-
ar. Þó að verð á laxi eigi ekki eftir
að hækka miklu meira í framtíðinni
mun eftirspumin aukast á næstu
ámm svo að við verðum að vanda
okkur betur og spara meira í fram-
leiðslunni. Einnig er mikilvægt að
við höldum áfram að kynbæta norska
stofninn svo við drögumst ekki aftur
úr Norðmönnum.
Hvernig eigum við að fara að því
að byggja upp nýja atvinnuvegi hér
á landi ef fordómar og fáfræði drepa
allt niður? Almenningur verður að
hafa raunsætt viðhorf og kynna sér
málin frá öllum hliðum áður en hann
dæmir allt til dauða.
Ef fjölmiðlar og almenningur taka
sig saman og líta á málið með
raunsæum augum myndi það hjálpa
mikið til. Allar æsifréttir af óhöppum
og skemmdum laxi hafa mjög nei-
kvæð áhrif á banka og almenning
með þeim afleiðingum að eldisstöðv-
ar eiga erfitt með að fá lán og selja
afurðir sínar.
Við fiskeldismenn verðum að nýta
okkur fjölmiðlana okkur í hag og
láta þá vita af öllu jákvæðu og merki-
legu sem við gerum.
Einnig mætti sjónvarpið gera þátt
um muninn á landeldi, strandeldi,
kvíaeldi og hafbeit og útskýra kosti
og galla þessara eldisaðferða því að
almenningur og fjölmiðlar virðast
ekki gera mikinn greinarmun á þess-
um aðferðum.
Þetta er ekki lengur spurning um
hvort íslenskt fiskeldi eigi framtíð
fyrir sér heldur er þetta spurning
um hagstæð rekstrarlán, eldisaðferð,
staðarval og eldistegund.
Höfundur er fiskeldisfræðingur.