Morgunblaðið - 08.12.1991, Síða 34

MORGU^BLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. ipESjEMBER lg91
STAÐIÐ
ÍSTRÖNGU
Æviminningar Erlendar Einarssonar
Erlendur Einarsson var um
langt árabil í fylkingarbrjósti
íslenskra samvinnumanna og
forstjóri Sambands íslenskra
samvinnumanna var hann í
rúma þrjá áratugi. Undir hans
stjórn reis veldi samvinnuhreyf-
ingarinnar á íslandi hátt og
Sambandið varð stærsta og um-
fangsmesta fyrirtæki landsins,
sannkallað stórveldi sem kom
víða við sögu í íslensku samfé-
lagi.
Erlendur komst ungur til mik-
illa metorða. Hann var aðeins
25 ára er hann varð fyrsti fram-
kvæmdastjóri Samvinnutrygg-
inga og árið 1955, þá 34 ára að
aldri, tók hann við forstjóra-
starfi hjá Sambandinu af Vil-
hjálmi Þór. Æviminningar Er-
lendar eru komnar út og nefn-
ast þær „Staðið í ströngu”. Ut-
gefandi er Fróði hf. en höfundur
er Kjartan Stefánsson.
I bókinni fjallar Erlendur um
afskipti sín af málum samvinnu-
hreyfingarinnar sem hófust
þegar hann var innanbúðarmað-
ur í Kaupfélagi Skaftfellinga í
Vík í Mýrdal. Hann rekur feril
sinn hjá Sambandinu og fyrir-
tækjum þess og segir meðal
annars frá átökum sem urðu við
lok starfsferils hans þar. Við
grípum hér niður í hluta úr kaf-
lanum „Blikur á lofti” sem segir
frá síðustu árum Erlendar sem
forstjóri Sambandsins.
r
Aárinu 1983 var farið að
huga að skipulagsmálum
hjá Sanjbandinu og menn
töldu að róttækra breyt-
inga væri þörf. Sérstök
nefnd, sem skipuð var þremur stjóm-
armönnum Sambandsins, vann að
tillögum um breytt skipulag og sér-
fræðingar frá norska fyrirtækinu
Asbjörn Habberstad A/S voru ráðnir
henni til aðstoðar.
Skipulagsbreytingarnar tóku gildi
í júlí 1984. Helstu breytingar frá
eldra skipulagi voru þær að ráðinn
var aðstoðarforstjóri til þess að ann-
ast daglega yfírstjórn ásamt for-
stjóra. Verksvið allra deilda vom
skilgreind upp á nýtt og verkefni flutt
á milli nokkurra deilda. Meginá-
hersla var lögð á að skilgreina
markmið Sambandsins í hinum ýmsu
starfsgreinum og laga skipulagið að
þeim.
Einnig var gert ráð fyrir því í til-
lögum skipulagsnefndar að forstjóri
ætti að ráða framkvæmdastjóra fyrir
aðaldeildir Sambandsins en ekki
stjórnin, eins og áður hafði verið.
Þetta var róttæk tillaga sem gerði
ráð fyrir auknum völdum forstjór-
ans. Eg var henni eindregið fylgjandi
af þeirri ástæðu að forstjórinn einn
ber ábyrgð á rekstri fyrirtækisins
gagnvart stjórninni. Auðvitað er það
eðlilegt stórnskipulag að fram-
kvæmdastjórar séu ábyrgir gagnvart
forstjóra en geti ekki skotið sér á
bak við stjómina. Forstjórinn þarf
að hafa völd í samræmi við ábyrgð.
Þessi tillaga var samþykkt í stjórn
Sambandsins ásamt öðmm tillögum
að hleypa inn nýju blóði og ungu
mennirnir skynja betur breytta tíma
en þeir eldri sem fyrir em. Þessir
ungu menn settu svip sinn á Sam-
bandið síðustu ár mín þar. Að
minnsta kosti var eftir því tekið,
þegar ég hætti og þessir ungu menn
voru komnir í önnur störf, að þá
vantaði. Utlendur bankastjóri, kunn-
ingi minn, sagði við Margréti eftir
að hann hafði komið í heimsókn í
Sambandið: „Hvar eru allir þessir
ungu menn sem Erlendur hafði í
kringum sig?”
Þrír ungir menn komu mjög við
sögu hjá Sambandinu á þessum
árum. Það voru þeir Axel Gíslason,
Eggert A. Sverrisson og Þorsteinn
Ólafsson. Axel var verkfræðingur að
mennt og vann fyrst hjá iðnaðar-
deildinni norður á Akureyri. Hann
var eitt ár hjá Iceland Seafood, 1974.
Hann tók síðan við skipulags- og
fræðsludeild Sambandsins 1975 og
skipadeild Sambandsins 1977. Hann
varð svo aðstoðarmaður minn 1985
eftir skipulagsbreytingarnar. Ey-
steinn Jónsson sagði um Axel að
hann væri svo miklum hæfileikum
gæddur að hann gæti gegnt hvaða
stöðu sem væri innan Sambandsins.
Ég veit að þar var forstjórastaðan
ekki undanskilin.
Eggert Á. Sverrisson starfaði fyrst
í hagdeild Sambandsins og varð síðan
framkvæmdastjóri fjárhagsdeildar.
Hann byggði upp tölvukerfi fyrir
Sambandið og kom á góðu bókhalds-
skipulagsnefndar. Skipulagsbreyt-
ingamar gátu öðlast gildi þá þegar
en breytingar á starfssviði forstjór-
ans þurfti að bera undir aðaifund
þar sem þær fólu í sér breytingar á
samþykktum Sambandsins. Einnig
þurfti að bera undir aðalfund hug-
myndir sem uppi voru um að gera
starf stjórnarformanns að fullu
starfi.
Allmiklar umræður urðu um skip-
ulagstillögu stjórnarinnar á aðal-
fundinum 1984. Fulltrúar frá KRON
voru á móti því að forstjóri réði fram-
kvæmdastjóra. Nokkrir starfsmenn
Sambandsins, þar á meðal fram-
kvæmdastjórar, unnu einnig mark-
visst að því að þessar tillögur yrðu
ekki samþykktar. Valur Arnþórsson
fann hvernig vindarnir blésu á fund-
inum því þegar hann átti að mæla
fyrir þessari tillögu stjórnarinnar sló
hann bæði úr og í. Ég bjóst samt
við því að tillaga stjómarinnar yrði
samþykkt á aðalfundinum en það fór
á annan veg. Málamiðlun var síðan
gerð með sérstakri ályktun þar sem
málinu var frestað svo aðalfundar-
fulltrúum gæfist kostur á að kynna
sér tillögurnar betur. Var samþykkt
að fresta afgreiðslu þeirra um eitt
ár. Árið eftir voru þær bomar upp
og samþykktar.
Nokkm áður en aðalfundurinn
1984 var haldinn hafði skipulags-
nefrfd komist að þeirri niðurstöðu í
samráði við mig að æskilegt væri
að færa nokkra framkvæmdastjóra
á milli aðaldeilda Sambandsins. Ékki
varð samt neitt úr því þegar til átti
að taka þar sem viðkomandi fram-
kvæmdastjórar voru því mjög mót-
fallnir að færa sig um set og stjórn-
in lét það gott heita. Þetta endurspe-
glaði hins vegar greinilega veikan
hlekk í stjómskipulagi Sambandsins
og því var nauðsynlegt að breyta
samþykktunum á þann veg sem gert
var að lokum.
Umræðan um þennan þátt skipu-
lagsmálanna olli því að andrúmsloft-
ið í framkvæmdastjórninni varð ekki
eins gott og áður. Kaffimálið var
einnig í uppsiglingu á þessum árum
og óvissan í kringum það skapaði
ákveðna spennu og jafnvel tor-
tryggni. Seinni hluta árs 1985 kom
svo enn eitt ágreiningsefnið upp. Þá
var tekist á um það hvort skipadeild
Sambandsins ætti að fara í samstarf
við einkaaðila. Skömmu fyrir gjald-
þrot Hafskips vildu nokkrir úr hópi
Hafskipsmanna stofna skipafélag
með Sambandinu. Skipadeild Sam-
bandsins átti að verða grunnurinn
að hinu nýja félagi og Sambandið
átti að eiga meirihluta í því.
Axel Gíslason hafði veg og vanda
af undirbúningi þessa máls og hafði
hann stuðning minn, Vals Arnþórs-
sonar og nokkurra stjórnarmanna.
Axel lagði fram áætlanir sem sýndu
fram á að þetta var vænlegur kost-
ur. Hugmyndir hans voru lagðar fyr-
ir stjórn Sambandsins í nóvember
1985 en því miður voru þær felldar
með fimm atkvæðum gegn fjórum.
Það voru ekki aðeins skiptar skoðan-
ir um þetta mál í Sambandsstjórn-
inni heldur voru nokkrir fram-
kvæmdastjórar innan Sambandsins
einnig mjög á móti þessu samstarfi
og þeir réru í stjórnarmönnum.
I ljósi þess, sem síðar gerðist, má
sjá að tillögur Axels voru skynsam-
legar. Eimskip keypti nokkur skip
Hafskips af þrotabúinu á hagstæðu
verði og náði að festa sig enn frekar
í sessi á flutningamarkaðinum. Sjálf-
stætt skipafélag í meirihlutaeign
Sambandsins hefði án efa náð miklu
betri árangri við þessar aðstæður en
skipadeild Sambandsins gat gert.
Einnig fannst mér á þeim tíma að
umsvif Sambandsins væru orðin það
mikil að eðlilegt hefði verið að draga
úr miðstýringu innan þess með því
að gera skipadeildina að sjálfstæðu
félagi.
Á undanförnum árum og áratug-
um hafði mikil samheldni einkennt
framkvæmdastjórn Sambandsins.
Þegar þessi þijú mál komu upp, skip-
ulagsbreytingarnar, átökin um skip-
afélagið og kaffimálið, sem ég fjalla
nánar um hér á eftir, fannst mér
eins og þessi mikla eining og ein-
drægni, sem lengst af hafði ríkt í
framkvæmdastjórninni, væri ekki
lengur fyrir hendi.
Á níunda áratugnum vann ég
markvisst að því að yngja Samband-
ið upp, ef svo má að orði komast.
Öllum fyrirtækjum er nauðsynlegt
Ungt fynrtæki — ungir stjórnendur: F.v.: Hermann Þorsteinsson, Björn Vilmundarson, Erlendur Einars-
son framkvæmdasíjóri, Olafur Kristjánsson og Jón Rafn Guðmundsson. Myndin er tekin kringum 1950.
Margrét Helgadóttir og Erlendur
1986.
Myndir/Erlendur Einarsson
Einarsson. Myndin er tekin árið
og áætlanakerfi. Eftir það fengum
við mánaðarlega upplýsingar um
stöðu mála. Það var ómetanlegt
stjómtæki á tímum mikilla breyt-
inga. Því miður var þessu tölvu- og
áætlanakerfi kastað fyrir róða eftir
að ég hætti og Sambandið var án
rekstrar- og fjárhagsáætiana í of
langan tíma. Éggert Á. Sverrisson
var ómissandi starfsmaður. Með hon-
um starfaði Sigurður Gils Björgvins-
son, góður fagmaður í áætlanagerð
og rekstrarútreikningi.
Þorsteinn Ólafsson var fram-
kvæmdastjóri þróunar- og nýsköpun-
ardeildar. Hann hafði það hlutverk
að finna nýjar starfsgreinar fyrir
Sambandið. Mér fannst hann standa
sig vel þótt ekki hafi allt, sem brydd-
aðar upp á, tekist jafn vel enda ekki
hægt að ætlast til þess. Sambandið
hafði mörg jám í eldinum á þessum
árum og ég held að sjaldan hafi ver-
ið stefnt jafn markvisst að nýsköpun
hjá okkur og 'á fyrstu árum níunda
áratugarins. Meðal nýrra fyrirtækja,
sem Sambandið hafði stofnað eða
var þátttakandi í, má nefna Marel,
Islandslax, Lind og Icecon.
Þessi fyrirtæki voru þörf nýbreytni
fyrir íslenskt atvinnulíf og flest
þeirra ganga vel í dag. Ég varð hins
vegar fyrir miklum vonbrigðum með
það hvernig fór fyrir íslandslaxi. Við
höfðum undirbúið stofnun fyrirtæk-
isins mjög vel og töldum að við hefð-
um einmitt girt fyrir byijunarörðug-
leika með því að efna til samstarfs
við þekkt, norskt laxeldisfyrirtæki.
Með því fengum við erlent fjármagn
inn í fyrirtækið og reynslu og þekk-
ingu Norðmanna sem höfðu fengist
við þessa atvinnugrein lengi. Við
urðum fyrir því óhappi að norska
fyrirtækið lenti í miklum fjárhagserf-
iðleikum heimafyrir. Það var selt og
kaupendur þess virtust ekki hafa
áhuga á laxeldi á íslandi. Mér er
sagt að kaupendurnir hafi haft meiri
áhuga á því að nýta sér tap sam-
starfsaðila okkar til skattafrádráttar
heldur en að endurreisa fyrirtækið.
Sú regla er í gildi, og hefur verið
í nokkur ár, að forstjórar og fram-
kvæmdastjórar hjá Sambandinu láti
af störfum á því ári sem þeir verða
sextíu og fímm ára. Það lá því ljóst
fyrir að ég myndi hætta einhvern
tímann á árinu 1986 og nýr forstjóri
tæki þá við en ég varð sextíu og fimm
ára 30. mars það ár.
Umræða um val á eftirmanni mín-
um hófst þegar á árinu 1984. Fyrst
í stað var rætt um að Valur Arnþórs-
son tæki við af mér en seinna komu