Morgunblaðið - 03.03.1992, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. MARZ 1992
Söngrir og^ söng--
kennsla á Islandi
eftir Agústu
Agústsdóttur
Forspjall
„Raddimar eru góðar, en tækni
er mjög ábótavant."
Þetta sagði próf. Hanne-Lore
Kuhse í viðtali við Morgunblaðið í
fyrsta skipti sem hún kom til íslands
að kenna söngtækni. Eg vil gjarnan
gera þessi orð að mínum í þessari
grein um söng og söngtækni.
Á öndverðri þessari öld fór ís-
lenskt „raddfólk" að hugsa sér til
hreyfings í sambandi við söngnám,
en til þess þurfti undantekningar-
laust að sækja til útlanda. Það voru
óskráð lög, að til þess að nokkrum
dytti í hug að hleypa heimdraganum
til söngnáms þurfti viðkomandi að
hafa „mikil og fögur hljóð“, auk
þess að hafa hæfileika til músíkiðk-
unar að öðru leyti, þ.e. að „vera
músíkalskur“. Ekki datt raddlítilli
eða raddlausri manneskju í hug að
læra söng í þann tíð, svona í bríaríi,
þótt það kæmist því sem næst í tísku
síðar á öldinni. Já, meira að segja
fóru menn, „spámenn“ okkar, að
telja, að allir gætu lært_að syngja!
Þetta tfar kannski bragð til þess að
fá sem flesta nemendur og flokkast
því undir „business“, en hann á sem
slíkur ekkert skylt við tónlist, þótt
hann eigi æ ríkari þátt í henni, illu
heilli. En meira um það síðar.
Nokkrir af þessum- fyrstu söng-
menntuðu íslendingum ílentust er-
lendis, svo sem Pétur Á. Jónsson
(Unser-Peter), sem starfaði sem
„hetjutenór" við þýsk óperuhús, og
Stefán íslandi, sem ráðinn var við
Konunglegu óperuna í Kaupmanna-
höfn. Aðrir (mismikið menntaðjr)
söngvarar sneru aftur heim til ís-
lands, þótt lítið væri hér fyrir þá að
gera annað en að syngja eitt og eitt
hlutverk í óperuuppfærslum Þjóð-
leikhússins eða í konsertformi, svo
og hlutverk í kóruppfærslum.
Þótt íslenskir Söngvarar væru á
þessum árum mjög miklu færri en
nú er lá ekki við að þetta nægði
þeim til andlegs og líkamlegs viður-
væris.
Fyrsti þáttur
Lengi vel tíðkaðist ekki, að konur
syngju opinberlega, heldur eingöngu
karlar. Þeir fluttu einnig kvenhlut-
verkin, enda var tekið upp á því að
gelda karla til þess að þeir fengju
nógu háar raddir. Nú þykir sannað,
að þess hafi ekki þurft. Á okkur
dögum eru til karlar, sem læra að
syngja svonefndan eounter-tenor, en
ekki verður fjallað um þá tækni hér,
til þess skortir mig þekkingu á fyrir-
bærinu. En það er þess vegna tiltölu-
lega stutt síðan konur fóru að læra
söng.
Ríkisútvarpið hefur á undanförn-
um árum lagt nokkra áherslu á
flutning gamallar tónlistar, bæði
spilað nýjar upptökur á gamalli tón-
list og eins gamlar hljóðritanir, eink-
um með söngvurum.
Auðvelt er að heyra mismuninn á
þessari gömlu söngtækni og þeirri,
sem nú á dögum þykir góð og gild.
Oftast var röddin látin duga, að við-
bættum smekk hvers og eins, eða
eins og stundum er sagt: „að syngja
á talentinu."
Karlar, sérstaklega tenórar,
rembdust eins og rjúpan við staurinn
að ná háu tónunum. Raddstyrkurinn
miðaðist eingöngu við raddböndin.
„Háar“ sópranraddir þóttu auðvitað
gulls ígildi. En nú vitum við, að all-
ir sópranar geta verið „háir“, noti
þær rétta tækni. En í þennan tíma
var tæknin nær óþekkt fyrirbrigði,
nema sú, sem meðfædd var.
Þeir söngvarar eru hins vegar
óteljandi, sem aldrei komast í kynni
við góða söngkennslu. Ekki er víst,
að allir hafi einu sinni teljandi löng-
un til þess að komast til góðs kenn-
ara. Það er vissulega auðveldara og
átakaminna að læra hjá kennara,
sem árum saman gerir litlar sem
engar kröfur til nemandans aðrar
en þær kannski, að nemandinn hlusti
á frásagnir kennarans af „frægð“
sinni og „ágæti“. Það verður þó að
teljast helst til ófijótt nám og oftast
verður útkoman sú, að nemandinn
hefur læit svo og svo mörg lög og
aríur, en kann samt ekki að syngja.
Ég hefi sjálf hlýtt á Qölda „lokatón-
leika“, þar sem ekki örlar á söng-
Ágústa Ágústsdóttir
„Með því að átakið við
sönginn færist neðar
slaknar á vöðvum í and-
liti, herðum og hand-
leggjum og söngvarinn
lítur ekki lengur út eins
og festur upp á þráð,
með afmyndað andlit.“
kunnáttu, þegar frá er skilið, að
nemandinn má heita að kunna sjálf
verkin, sem flutt eru.
Einhver dæmi eru svo um það,
að söngkennari hefur sjálfur tileink-
að sér einhvers konar raddbeitingu
og getur kennt hana, auk þess sem
hann reynir að segja nemandanum
til um textaframburð. í slíkum dæm-
um þykist áheyrandinn stundum
grilla í góðar raddir, sem gætu náð
lengra, ef viðkomandi kæmist til
góðs kennara.
Svo er um flesta söngkennara hér
á landi, að þeir þekkja ekki muninn
á raddbeitingu og söngtækni.
Með Richard Wagner (f. 1813)
má tala um byltingu í sönglist. Áður
höfðu Bellini, Verdi, Puccini og
Mascagni samið dramatískustu
óperurnar. Nú varð allt í einu að
gera aðrar og harðari kröfur til
söngvaranna. Röddin þurfti að
spanna víðara tónsvið. Öndun varð
að agast meira en áður, því að hend-
ingar voru margar gríðarlangar.
Raddstyrkurinn varð einnig að vaxa,
ef heyrast átti til söngvarans við
undirleik stærri hljómsveitar en áður
hafði þekkst. Wagner sjálfur gerði
aðrar listrænar kröfur. Hann hirti
ekki um, að söngvarinn hentist yfir
sviðið í nokkrum glæsilegum stökk-
um, heldur skyldu persóna söngvar-
ans, svipbrigði og látbragð sjá um
túlkunina. Um þær mundir, sem
fyrstu óperur Wagners komu fram
á sjónarsviðið, var Wilhelmine
Schröder-Devrient (f. 1804) að enda
söngferil sinn, aðeins 43 ára að aldri.
„Þótt efstu tónar hennar væru farn-
ir að láta á sjá“ vildi Wagner fyrir
hvern mun fá hana til þess að syngja
Zentu, þegar Hollendingurinn fljúg-
andi var frumsýndur í Dresden 1843,
og gerði hún það, þá 39 ára að aldri.
Annar mikill þýskur söngvari þess-
ara ára var Schnorr von Carolsfeldt,
sem söng Tristan, þegar sú ópera
var frumflutt í Munchen árið 1865,
en þá varð sá sorglegi atburður, að
söngvarinn lést á sviðinu, aðeins 29
ára að aldri. Á þessum tíma, eins
og því miður enn vill brenna við,
notuðu söngvarar nær eingöngu
raddböndin, hálsvöðvana og höfuðið.
Líkamlegt álag við sönginn varð því
óheyrilega mikið, eins og örlög
Schnorr von Carolsfeldt sýna.
Schröder-Devrient var um fer-
tugt, þegar söngferli hennar lauk
og mun slíkt hafa verið algengt í
þann tíð. En nú vita söngvarar, sem
búa yfir góðri tækni, að á þessu ald-
ursskeiði er rödd söngvara fyrst að
verða fullþroskuð. Það má nefna,
að hljóðritanir með söngkonunum
Kirsten Flagstad, Birgit Nilson og
Hanne-Lore Kuhse, eru bestar, þeg-
ar söngkonurnar eru um sextugt.
I viðtali við Morgunblðið var
„frægur“ íslenskur barýtón að því
spurður, hvort hann væri ekki heldur
of ungur til þess að syngja Vetrar-
ferðina eftir Schubert. Svaraði hann
því til, að nú væri hann einmitt að
nálgast þann aldur, þegar söngvarar
færu að dala. Hann var þá á fertugs-
aldri! Þessi sami söngvari lærði söng
hjá öðrum íslenskum barýtón, er lét
svo um mælt í sjónvarpsþætti, er
hann var inntur eftir tækni í söng,
að hún væri ekki til, „annaðhvort
gæti maður þetta eða ekki!“ Von-
andi hefur hinum unga barýtón skil-
ist, eftir að hann var „kominn undir
manna hendur" í Þýskalandi, að
svona tala aðeins þeir, sem ekkert
inngrip hafa í söngkennslu og telja
sönginn bestan eftir magni en ekki
gæðum.
Nú sáu söngvarar, ekki síst
Wagner-söngvarar, að eitthvað
þurfti til bragðs að taka, ef söngur
átti ekki að vera lífshættulegt fyrir-
tæki. Létta þurfti álagi af lungum,
hálsi og höfði. Smám saman þróað-
ist tækni, sem enn er í framför og
aðeins W'agner-söngvarar búa yfir.
Hún er fólgin í því að nota neðsta
hluta skrokksins, mjaðmagrind,
kvið- og bakvöðva, en minnka og
helst létta öllu álagi af hálsi, herðum
og bijóstkassa. Nú hættu söngvarar
að anda með því að þenja lungun
út ofan frá, en fylltu þau í staðinn
neðan frá og uppúr. Með þessu
móti þorna ekki raddböndin sífellt
vegna loftstraumsins og söngvarinn
kemst hjá því að erta raddböndin
um leið og hann andar, eins og oft
vill brenna við, sérstaklega ef við-
komandi er kvefaður.
Með því að átakið við sönginn
færist neðar slaknar á vöðvum í
andliti, herðum og handleggjum og
söngvarinn lítur ekki lengur út eins
og festur upp á þráð, með afmyndað
andlit.
Eitt af því, sem íslenskir söngvar-
ar virðast hafa leitt hjá sér um ára-
tuga skeið, er að standa rétt. Þetta
er gífurlega mikilvægt atriði. Búast
má við slakri frammistöðu, ef söngv-
ari stendur örlítið boginn í baki, eða
með háls og höku framstandandi,
eða signar axlir og jafnvel bogin
•hné, en þetta sést oft á tónleikum,
meira segja hjá reyndum söngvur-
um. Fær cellóleikari lét eitt sinn svo
um mælt, að ef maður liti vel út við
hljóðfæraleikinn, yrði árangurinn
góður.
Enn heyrist það, t.d. hjá ítölskum
söngkennurum, að tækni í söng sé
ekki til. í stað tækni leggja þeir
áhersluu á svonefndar brellur
(tricks) til þess að fleyta sér yfir
„erfiðari tónana“. Það eru enda fáir
góðir Wagner-söngvarar á Ítalíu.
Sé notuð sú tækni, sem mér verð-
ur tíðrætt um (má segja, að ég sé
með hana á heilanum!), þá eru ekki
til neinir erfiðir staðir. Röddin lifir
og blómstrar, svífur eins og loftbelg-
ur, og ekki þarf annað en auka „gas-
ið“ á neðsta og efsta sviði og eftir
því hvort sungið er veikt eða sterkt.
Þessi tækni á alls staðar við. Hún
gerir kleift að spanna sviðið frá
Mozart til Wagners.
Auðvitað er skiljanlegt, að söngv-
arar, sem ekki hafa lært mikið sjálf-
ir, hafi ekki hirt um að sækja góð
námskeið, staðni í vitleysunni sem
þeir eitt sinn fyrir löngu „kynntu
sér“. En það breytir ekki þeirri stað-
reynd, að nú syngja flestar söngkon-
ur á íslandi allar eins, þ.e. með þeim
leiða, gamla tóni, sem orðheppin
söngkona nefndi „ísafoldartón".
Og lýkur hér þessum fyrsta þætti
um söng og söngkennslu.
Höfundur er söngkona.
Um Menningarsjóð
útvarpsstöðva
eftir Hjálmtý Heiðdal
Tilefni þéssa greinarstúfs er
grein Davíð Stefánssonar í Morgun-
blaðinu 5. febrúar sl. um Menning-
arsjóð útvarpsstöðva. Niðurlag og
öll meining greinarinnar er á þessa
leið: „Sjóðurinn er til óþurftar.
Leggjum hann niður.“ Davíð telur
upp tvær meginástæðúr fyrir þess-
ari afdráttarlausu niðurstöðu: í
fyrsta lagi „með stofnun menning-
arsjóðs útvarpsstöðva er gefið í
skyn að útvarps- og sjónvarpsstöðv-
um sé ekki treystandi til að standa
að gerð menningarlegs dagskrár-
efnis". Og í öðru lagi: „Með ákvæði
í lögum um menningarsjóð útvarps-
stöðva er í raun verið að færa þetta
menningarhlutverk að nokkru leyti
frá Ríkisútvarpinu."
Mér sýnist að útvarpsráðsmaður-
inn Davíð sé ekki búinn að átta sig
á tilgangi menningarsjóðsins og
þeim möguleikum sem hann felur
í sér fyrir innlenda dagskrárgerð.
Framlög úr sjóðnum eru „til efl-
ingar innlendri dagskrárgerð" eins
og segir í reglugerð fyrir sjóðinn.
Efling innlendrar dagskrárgerðar,
í öllu því flóði af erlendu efni sem
nær augum og eyrum íslendinga,
getur varla „fært menningarhlut-
verk frá Ríkisútvarpinu" né „gefið
í skyn að útvarps- og sjónvarps-
stöðvunum sé ekki treystandi til að
standa að gerð menningarlegs dag-
skrárefnis". Efling innlendrar dag-
skrárgerðar hlýtur að vera af hinu
góða og ætti ekki að vera „móðgun
við þá sem svo ötullega hafa lagt
sitt af mörkum til íslenskrar menn-
ingar“ svo vitnað sé í orð Davíðs.
Þessi rök Davíðs eru algjörlega í
lausu lofti og vanhugsuð. Efling
þýðir væntanlega meira og betra
og ef það kætir ekki þá „sem svo
ötullega hafa lagt sitt af mörkum
til íslenskrar menningar" - hverja
þá? •
Fé til sjöðsins fæst með skatt-
tekju á auglýsingabirtingar í út-
varpsstöðvunum (hljóðvarps- og
sjónvarpsstöðvum), en er ekki tekið
af auglýsingatekjum stöðvanna eins
og skilja má af skrifum Davíðs.
Væri sjóðurinn lagður niður þá félli
þetta gjald burt og kæmi ekki við
sögu í innlendri dagskrágerð. Búið
mál.
En sjóðurinn er til, og nú er ein-
mitt verið að úthluta úr honum í
fyrsta skipti eftir að reglugerðinni
var breytt. Nú geta einstaklingar
og fyrirtæki sem starfa við dag-
skrárgerð fengið framlög úr sjóðn'-
um, en ekki bara útvarpsstöðvar
eins og áðúr vár háttað. Eitthvað.
virðist það fara fyrir bijóstið á
Davíð þegar hann skrifar: „Og nú
eiga kvikmyndagerðarmenn að
koma inn í spilið og njóta úthlutun-
ar úr sjóðnum. Það var ,þá til
bóta . i.“ Til upplýsingar fyrir Dav-
íð, og aðra þá sem ekki vita, bendi
ég á að hugmyhdin að þessari leið
„til eflingar innlendri dagskrár-
gerð“ er komin frá kvikmyndagerð-
armönnum sjálfum, þó svo að fram-
kvæmdin í höndum ráðamanna hafi
sett málið tímabundið út af sporinu.
En það eru einmitt þessir sömu
kvikmyndagerðamenn sem best
þekkja þá erfiðleika sem steðja að
innlendri dagskrárgerð. Og þeir
vilja að þessi mikílvægi þáttur í ís-
Hjálmtýr Heiðdal
„Fé til sjóðsins fæst
með skatttekju á aug-
lýsingabirtingar í út-
varpsstöðvunum (hljóð-
varps- og sjónvarps-
stöðvum), en er ekki
tekið af auglýsingatekj-
um stöðvanna eins og
skilja má af skrifum
Davíðs.“
lenskri menningu standi styrkum
fótum.
I grein Davíðs kemur fram að
allt útvarpsráð sé þeirrar skoðunar
að leggja beri sjóðinn niður. Ráðs-
mönnum til umhugsunar bendi ég
á eftirfarandi: íslenskt útvarp verð-
ur að flytja innlent efni - þá pen-
inga er oftast erfitt að galdra fram
- sjónvarpsnotendur hafa í hverri
skoðanakönnun á fætur annari lýst
því yfir að þeir kjósa gott innlent
efni umfram flest annað - góð inn-
lend dagskrá laðar að áhorfendur
- auglýsendur í hljóðvarpi og sjón-
varpi vilja að sem flestir sjá og
heyri auglýsingar og reyna því að
hnýta þær við vinsælt efni - 10 %
menningarsjóðsgjald sem leggst
ofan á auglýsingabirtingar er nú
notað til þess (að vísu fer rúmlega
helmingur gjaldsins til Sinfóníu-
hljómsveitarinnar) að búa til vand-
aða innlenda dagskrá!
Að lokum vil ég vitna i orð Ólafs
G. Einarssonar menntamálaráð-
herra, sem hann lét falla á mál-
þingi kvikmyndagerðamanna 29.
nóvember sl.: „Ýmsir vilja leggja
niður Menningarsjóð útvarpsstöðva,
sem fjármagnaður er af auglýsend-
um í útvarpsstöðvum með 10% álagi
á auglýsingagjöld, en ekki af al-
mennu rekstrarfé stöðvanna eins
og margir virðast halda. Með því
að breyta til muna laga- og reglu-
gerðarákvæðum um þennan sjóð
og framkvæmd þeirra hef ég þá trú
að enn megi freista þess að hann
geti þjónað upphaflegum tilgangi
sínum“.
Höfundur er
kvikmyndagerðarmaður.