Morgunblaðið - 03.03.1992, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. MARZ 1992
íslenskir aðalverktakar
eftir Krislján
Pétursson
Nú þegar hinir leyndu íjársjóðir
ísl. aðalverktaka koma í ljós í formi
arðgreiðslna eru viðbrögð sumra
stjórnmálamanna eins og einhver
meiriháttar opinberun hafi átt sér
stað. Einokun verktakans á nýfram-
kvæmdum fyrir herinn hefur staðið
í 40 ár og mestan þann tíma hafa
sömu aðilar setið á valdastólum.
Þeir hafa notið verðskuldaðs trausts
''"ybandarískra stjórnvalda, sem hafa
dásamað verkhæfni þeirra, sam-
vinnuþýðni og undirgefni. Hin óvist-
legu braggaskrípli á Miðnesheiði
hafa vikið fyrir nýtískulegum íbúð-
arbyggingum, ýmiss konar hemað-
armannvirki hafa verið reist, flug-
og tengibrautir á heimsmælikvarða
og gróðurlendi komið í stað mela
og moldarbarða. Meira að segja
nærliggjandi íjöll hafa því sem næst
horfið í efnistöku hinna glæstu
framkvæmda. ísl. aðalverktakar og
Mannvirkjasjóður NATO hafa var-
anlega reist þjóðinni minnisvarða á
þessum hrjóstuga stað. Þótt Guði
hafi tekist að skapa heiminn á
skemmri tíma, ætti það ekki að
*”*Skyggja á verk framkvæmdastjór-
ans Thor. Ó. Thors og félaga hans
í þágu vamar- og öryggismála á
íslandi.
Aðstæður hagstæðar
Ríkisstjómir á íslandi, bandarísk
stjómvöld og Mannvirlqasjóður
NATO-ríkja hafa allir stutt vel við
bakið á Isl. aðalverktökum. Þeir
hafa notið tollfríðinda á öllu inn-
fluttu efni og tækjum, verðstaðlar
em gmndvallaðir á bandarískum
útreikningum og þeir fá greidd vinn-
ulaun frá vamarliðinu fyrir hundmð
manna ef tímabundinn verkefnas-
kortur er.
Ýmislegt fleira kom til sem
styrkti stöðu þeirra í fjármálum og
á pólitískum vettvangi. Hin miklu
umsvif rússneskra sendiráðsmanna,
KGB og GRU hér á landi og eindreg-
in afstaða Alþýðubandalagsins með
risaveldinu í austri skapaði aðstæð-
eftirÁrnaJ.
Magnússon
Þeir em fáir, aðilamir hér á landi,
sem hafa þau fáránlegu forréttindi
að geta farið með ofbeldi fyrir allra
augum, og komist upp með það.
Dæmi þessa em þó skæmverkfollin,
sem beindust gegn skipa- og flugfé-
lögum, olíufyrirtækjum og mjólkurs-
amsölunni — og ekki síst gegn þeim
sem nýta sér vörar og þjónustu þess-
ara fyrirtækja.
Flestir fyrrgreindra aðila létu það
vera að malda í móinn, og tóku þeim
skaða sem skærumar höfðu í för
með sér. Fáeinar bensínafgreiðslur,
þ.e.a.s. þeir sem sáu um rekstur
þeirra, sáu sér þó fært að halda
áfram viðskiptum sínum þrátt fyrir
að bensínafgreiðslufólk hyrfi tíma-
bundið frá vinnu. Mótaðgerðir verk-
alýðsfélagsins Dagsbrúnar sýndu þá
best hvaða ofbeldishneigð býr undir
líjá forkólfum þess. Þeir létu sér það
engu skipta að skörð launaðra
bensíndælumanna stæðu óuppfyllt,
og neytendur létu sig hafa það að
afgreiða sig sjálfír án þess að taka
nokkuð fyrir verkið. Dagsbrún lok-
aði þessum afgreiðslum með valdi,
sem þeim ber ekki að hafa sam-
kvæmt íslensku stjórnarskránni.
Með varaformann félagsins í broddi
fylkingar frömdu þeir ofbeldisverkn-
að líkt og ekkert væri sjálfsagðara.
ur fyrir aukið og kærkomið inn-
streymi fjármagns frá NATO-ríkj-
um.
Rússagrýlunni var miskunnar-
laust beitt fyrir stríðsvagninn af
áróðursmeistumm Sjálfstæðis-
flokksins og ritstjómm Morgun-
blaðsins. Ef einhver tímabundinn
verkefnaskortur var hjá hemum
vom hinir pólitísku fulltrúa varnar-
máladeildar utnaríkisráðuneytisins
sendir til höfuðstöðvanna í Norfolk
í Bandaríkjunum til að greiða fyrir
framkvæmdum á varnarsvæðunum.
Það er ekki öllum gefín sú stjórn-
viska og þau klókindi að nota höfuð-
andstæðinginn gegn hernum til fjár-
öflunar við hemaðarmannavirki á
íslandi. Á tímum kalda stríðsins
hafði Morgunblaðið mjög markvissa
stefnu í áróðursstríði NATO-ríkja
og hafði mikil áhrif á skoðanamynd-
un og stjómmálaþróun hér á landi.
Daglega lét herstjórinn á Keflavíkur
flugvelli þýða frásagnir blaðsins og
þær fengu virðulegan sess í skjala-
safni hersins.
Læstar dyr
Ekki uppskám allir eins og til var
sáð, þó að hagnaður verktakans af
nýframkvæmdum héldi áfram að
streyma í sömu vasa. Draumurinn
um almenningshlutafélag sem rætt
var um á fyrri hluta sjötta áratugar-
ins rættist ekki. Framsóknar- og
sjálfstæðismenn hjá fyrirtækinu
vom sammála um að læsa dyranum
fyrir nýjum hluthöfum. Þeir sem þá
biðu utan dyra undu illa sínu hlut-
skipti, þeir vildu komast að veislu-
borðinu, enda höfðu Bandaríkja-
menn nokkra áður sett nýjar reglur
um almenn útboð á erlendum her-
stöðum. Til að seðja hungur utan-
garðsmanna, sem reyndar vom at-
hafna- og fijálshyggjumenn af Stór-
Reykjavíkursvæðinu og Suðumesj-
um, fengu þeir sem undirverktakar
að tína mola af borðum höfðingj-
anna.
Pólitísk samstaða á Suðumesjum
(Alþýðubandalagið undanskilið) var
um að stofna verktakafélag, sem
fengi í sinn hlut viðhaldsvinnu á
Greinilegt stjómarskrárbrot
Það sem gerist er það eitt að
menn, sem ekki em í Dagsbrún,
ákveða að halda rekstrinum áfram
með þeirri breytingu þó að bjóða
neytendum að dæla á bíla sína sjálf-
ir. Báðir aðilar gera þetta án nokk-
urar nauðungar. Þá kemur til sög-
unnar friðspillirinn Dagsbrún og
meinar frekari viðskipti. Bæði er því
hótað að koma í veg fyrir að stöðin
fái meira eldsneyti, og lásar settir á
dælumar. Hverra hagsmuna er hér
gætt? Augljóst er að hvorki stöðvar-
stjórar né neytendur kærðu sig um
ofbeldi Dagsbrúnar, og dælufólkinu
var gert að fella niður vinnu, hvort
sem það kaus að gera svo eður ei.
í VII. kafla stjómarskrár íslands,
69. grein, segir að engin bönd megi
leggja á atvinnufrelsi manna, nema
almenningsheill kreQi, og þurfí þá
lagaboð að koma til. Hafi hér verið
um einhveija almenningsheill að
ræða, þá er hún að halda rekstrinum
áfram. Þar eð hagsmunir Dagsbrún-
ar em afmarkaðir, þ.e. alls ekki al-
menningsheill, var engan veginn for-
svaranlegt að loka stöðvunum. Hér
var því um skýlaust stjómarskrár-
brot að ræða af hálfu Dagsbrúnar
og ber að draga forystumenn þess
til ábyrgðar. Það er því undmnar-
efni að lögreglan fylgdist aðgerðar-
laus með ofbeldinu. Eg von að það
sé ekki þannig fyrir henni komið að
Kristján Pétursson
„Það hefur vakið sér-
staka athyg-li margra
hvernig viðkomandi
ráðuneyti og embætti
hafa rækt lögboðin eft-
irlitsstörf með þessu
fyrirtæki.“
samningssvæðunum. Þróun mála
hjá Keflavíkurverktökum hefur J)ó
orðið með líkum hætti og hjá Isl.
aðalverktökum, þeir sem fyrstir
settust í valdastólana sitja þar enn
og hluthafar em að mestu þeir
sömu. Hagsmunirnir vom einfald-
lega of miklir til að breyta til.
Harmleikur forstjórans
Viðbrögð framkvæmdastjórans
Thors Ó. Thors vegna arðgreiðslna
fyrirtækisins hafa vakið verðskuld-
aða athygli. í margsíðna viðtali í
Morgunblaðinu 26. janúar sl. segir
hann orðrétt: „Ef ég man rétt, þá
sagði ég að þeir peningar sem við
ekki nýttum sjálfir í rekstri okkar
lægju á vöxtum í bönkum landsins,
hún hafi aldrei kynnt sér stjómar-
skrána, því hver lögregluþjónn legg-
ur bæði drengskap og heiður sinn
við að „... vinna að því eftir
fremsta megni að halda uppi stjórn-
arskrá lýðveldisins .. .“ Það brást
að minnsta kosti í þetta sinn.
Ofbeldisákvæði
Það er miður, en fátt bendir til
að skipulagðar ofbeldisaðgerðir af
hálfu verkalýðsfélaga muni linna,
eða þá hitt, að þeim verði mætt. Það
er augljóst að eitthvað er að þar sem
svona aðgerðir af ruddalegasta tagi
eru látnar óáreittar. Meinið má
sennilega fínna í því ákvæði þar sem
hveijum vinnandi launamanni er
skylt að vera í verkalýðsfélagi: Þetta
er í hæsta máta óeðlilegt. Hver dirf-
ist að segja fólki í hverskonar félagi
það eigi að vera eftir starfí, stétt
og/eða búsetu? Slíkur bjánaskapur
býður ekki upp á góða kosti. í fyrsta
lagi verður félag sem neyðir til sín
félagsmenn mun öflugra en að öðr-
um kosti. Svona er komið fyrir Dags-
brún, ásamt öðmm verkalýðsfélög-
um, sem eiga eignir metnar á millj-
arða, sem meðal annars em keyptar
fyrir fjármuni félagsmanna, sem
ekki kæra sig um að vera í félag-
inu. Skiljanlegt er hvers vegna for-
kólfarnir kunna illa að meta allt tat
um fijálsa aðild. Þá kæmi í ljós sú
vanþóknun sem margir hafa af nú-
verandi starfí verkalýðsfélaganna.
þjóðfélaginu til ráðstöfunar og ég
teldi að þar ættu þeir heima í megr-
unarkúr með sparifé landsmanna.
Mér fannst við ekkert of góðir til
að vera í þeim hópi og ættum að
deila sömu kjörum." Einhver kann
að spyija hvort hluthafar verktak-
ans í skjóli einkaleyfís á varnarliðs-
framkvæmdum hafi setið við sama
borð og deilt kjömm með þjóðinni
á jafnréttisgmndvelli. Fáir myndu
svara því játandi, einokun verktak-
ans á varnarliðsframkvæmdum á
enga samleið með þjóðarsálinni. Ís-
lenskir aðalverktakar hafa fyrst og
síðast deilt sínum kjörum í eigin
þágu. Hin mikla umhyggja og góð-
vild sem forstjórinn lýsir í grein sinni
fyrir starfsmönnum fyrirtækisins er
góðra gjalda verð, en störfin urðu
ekki til fyrir tilverknað kraftaverka-
manna fyrirtækisins, fjárstólpinn
var og er Mannvirkjasjóður NATO-
ríkja, hann skóp þessa „blessun"
hluthöfum til handa. En nú er þessi
margra milljarða gróði orðinn að
harmleik forstjórans svo notuð séu
hans eigin orð, 900 milljóna arð-
greiðslur til hluthafa hafa valdið
vandlætingu og ofsareiði meðal
þjóðarinnar. Góði hirðirinn gætti
síns fjár ekki nógu vel, Sambands-
forstjórinn vildi ekki hafa sitt fé í
megrunarkúr, hann vildi beita hjörð-
inni á betri haga.
Fleira kom til sem skapaði vand-
lætingu, byggingarfyrirtækið Brú
hf., eitt af 16. hluta- og sameignar-
félögum Sameinaðra verktaka sem
var lýst gjaldþrota fyrir mörgum
árum, greiddi hluthöfum sínum ný-
verið 40 millj. kr. Aðspurður um
þessa aðgerð fyrirtækisins, sagði
forsætisráðherra: Lögin em bara
svona, siðlaust en löglegt sagði ut-
anríkisráðherra svo einfalt er þetta
allt saman.
Eftirlit ófullnægjandi
Það hefur vakið sérstaka athygli
margra hvernig viðkomandi ráðu-
neyti og embætti hafa rækt lögboði-
neftirlitsstörf með þessu fyrirtæki.
Eins og kunnugt er nýtur verktak-
inn tollfrelsis á öllu efni til vamar-
Árni J. Magnússon
„Hver dirfist að segja
fólki í hverskonar fé-
lagi það eigi að vera
eftir starfi, stétt og/eða
búsetu?“
í annan stað má spyija hvers virði
er félag sem treystir sér ekki til að
bjóða fijálsa aðild. Hvaða gildi hefur
félag sem þarf að neyða til sín fé-
lagsmenn? Ég tel svarið of augljóst
til að nefna það verkalýðsfélögum
til háðungar.
Einkavæðing og
reglugerðargrisjun
Þó svo að ástandið sé bölvanlegt
má sjá ýmis heillamerki. Núverandi
ríkisstjórn hefur í ýmsu gefíð tóninn
þar sem áður ríkti dauðaþögn. Hún
hefur lofað fækkun ríkisstarfs-
manna, hreyft við fjáraustri hvað
byggðamál varðar, heitið sölu ríkis-
fyrirtækja, og fleira mætti nefna. í
liðsframkvæmda. Samanburður á
tollskjölum við innflutta efnisliði
verksamninga við varnarliðið hefur
aldrei verið gerður, enda hafa tollyf-
irvöld aldrei séð umrædda samn-
inga. Svo virðist sem stjórnvöld
hafi talið nægjanlegt að grandvalla
þetta eftirlit á gjaldeyrisnotkun fyr-
irtækisins, sem er að sjálfsögðu alls
ófullnægjandi. Með sömu rökum
mætti afnema tollaeftirlit í landinu
og fela það gjaldeyrisyfirvöldum.
Sama er reyndar uppi á teningnum
er með tollfijáls viðskipti verktak-
ans á ýmsum vöruflokkum m.a. hjól-
börðum vegna viðhalds og endurnýj-
unar á tækjabúnaði. íslensk tollyfír-
völd hafa engan samanburð gert
um það hvort umfang þessara við-
skipta sé í samræmi við þarfír verk-
takans, enda ekki skilgreint af hans
hendi hvernig þessir hlutir nýtast
fyrirtækinu. Tollgæslan hefur aldrei
verið í stakk búin til að sinna þessu
verkefni, bæði er tekur til mannafla
og aðstöðu. í langflestum tilvikum
fær þessi tollfijálsi innflutningur þá
tollmeðferð við komu til Keflavíkur-
flugvallar að tollpappírar éru stimpl-
aðir og áritaðir í trausti þess að
meðfylgjandi vara sé til staðar.
Gjaldeyrisyfirfærslur
Þá væri ekki úr vegi að gjaldeyr-
isdeild Seðlabankans upplýsi hversu
háar fjárhæðir hafa verið yfírfærðar
til Bandaríkjanna vegna rekstrar
fyrirtækisins á skrifstofu í Norfolk
(áður New York). Hér er um að
ræða greiðslur verktakans vegna
kostnaðar við leigu, skrifstofuhalds
(4-5 menn) og verkfræði- og sér-
fræðiaðstoðar vegna verksamninga
við varnarliðið. Hér er um gífurlega
háar fjárhæðir að ræða í gegnum
tíðina, sem á ekki að hvíla nein leynd
yfir. Fjármálaráðherra fyrir hönd
ríkissjóðs ætti að geta upplýst þetta,
þar sem ríkissjóður á nú 52% í fyrir-
tækinu, einnig hvaða viðskiptavild
ríkið hefur borið úr býtum af inn-
flutningi fyrirtækisins.
Tollfrelsi varnarliðsins og ís-
lenskra aðalverktaka ætti að af-
nema í samræmi við endurskoðun-
arákvæði vamarsamningsins, þau
voru mistök frá upphafí og hafa
valdið íslenska ríkinu milljarða tjóni
og haft í för með sér margháttuð
misferli í samskiptum þjóðanna.
Höfundur er fyrrverandi
deildarstjóri.
stuttu máli hverfur hún frá haftabú-
skap og handaflsaðgerðum fyrri rík-
isstjómar með það fyrir augum að
minnka umsvif ríkisins og færa hag-
kerfíð í átt til þess sem gengur og
gerist meðal nágrannaþjóða okkar
beggja vegna Atlantsála. Þessi
áform til einkavæðingar em tákn
um breytta tíma, en bylting sú sem
Bretar hófu fyrir rúmum áratug (en
fyrir þann tíma máttu þeir þakka
ofbeldisaðgerðum sinna verkalýðsfé-
laga fyrir nafngiftina „sjúki maður-
inn í Evrópu") var ekki aðeins á
einkavæðingu byggð. Þar átti sér
einnig stað árás á reglugerðarfargan
mikið, sem var að kæfa allt og alla.
Án þess að grisja vel um reglugerð-
argarðinn er ekki víst að ríkisstjórn-
inni takist jafnvel upp og hún hefur
ætlað sér. Reglugerðir þessar eiga
margar hveijar fátt skylt við heil-
brigða skynsemi, og þjóna oft þeim
tilgangi einum að magna upp þras
og þvæling. Sumar hveijar era hrein
og bein ólög, og tel ég skylduaðild
að verkalýðsfélögum tvímælalaust
vera í þeim flokki. Það er vissulega
verðugt verkefni fyrir ríkisstjórn
Davíðs Oddssonar að taka til rót-
tækrar endurskoðunar öll lög um
verkalýðsfélög í því skyni að lyfta
af launafólki því oki sem nú er á
það lagt. Því myndu margir fagna,
ekki einungis þeir sem treysta sjálf-
um sér betur til að ná hagstæðum
samningum við vinnuveitendur sína,
heldur einnig skólafólk sem nýtur
einhverra hálfgildisréttinda en borg-
ar til félaganna til jafns við aðra.
Takist að endurbæta lögin á þann
hátt að verkalýðsfélögin geti ekki
haft viðurværi sitt af ofbeldi og ólög-
um, er kannski að fólk geti um fijáls-
ara höfuð strokið. Um leið veikist
sú leiðigjarna staðreynd að hér sé
allt ólöglegt og bannað, nema annað
sé sérstaklega tekið fram.
líöfundur er heimspckinemi.
Viðurværi verka-
lýðsfélaganna