Morgunblaðið - 14.05.1992, Síða 38

"38 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. MAÍ 1992
Orkumál í ljósi alþjóð-
legrar mengunarbaráttu
eftir Bjarna Jónsson
Orkumál á íslandi virðast nú í
sjálfheldu. Til að bijótast út úr víta-
hringnum þarf djarflega uppstokk-
un.
í nágrannalöndum okkar er skipu-
_ lag orkugeirans nú mjög í deiglunni
og má segja, að stefnumótun Evr-
ópubandalagsins um hindrunarlaus-
an orkumarkað eigi þar stærstan
hlut að máii. Að sjálfsögðu er
markmiðið lækkun raforkuverðs til
notenda, jafnt fyrirtækja sem heim-
ila, og að styrkja þannig samkeppn-
isstöðu Evrópu. íslendingar geta
margt af þessu lært og ættu að
draga lærdóm af reynslu annarra í
þessum efnum. Hérlendis hefur t.d.
staðið mikill styr um orkuverð til
stóriðju. Ýmsir þingmenn hafa látið
í ljós ótta við að orkusala til stóriðju
mundi leiða til hækkunar orkuverðs
Landsvirkjunar til almennra dreifi-
veitna. I tíð ríkisstjómar dr. Gunn-
ars Thoroddsen var að vísu beinlínis
lögfest, að slíka orkusölusamninga
mætti ekki gera, en í umræðum um
Atlantál hafa efasemdaraddir enn
skotið upp kollinum. í ljósi þess, sem
fram hefur komið um áætlaðan
meðalvinnslukostnað Landsvirkjun-
ar (1) og markaðsverð til nýrrar
stóriðju, er skiljanlegt að tortryggni
gæti í þessum efnum. Til er leið, sem
mundi tryggja hraðlækkandi orku-
verð til almennra dreifiveitna á
næstu árum og útiloka ofangreinda
tortryggni. Hún er sú, að nýtt fyrir-
tæki, t.d. Stórvirkjun hf., verði stofn-
að um nýjar virkjanir til stóriðju.
Um yrði að að ræða almenningshlut-
afélag og hlutabréf jafnframt boðin
til sölu á alþjóðlegum hlutabréfa-
mörkuðum. Með því móti mætti bú-
ast við tiltölulega háu fjárfestingar-
hlutfalli Stórvirkjunar hf. með eigin
fé, sem mundi leiða til minni fjár-
magnskostnaðar og þar af leiðandi
lægri vinnslukostnaðar en ella. Fyr-
irtækið gæti þess vegna boðið lægra
orkuverð. Í anda fijálsræðis á kom-
andi íslenzkum raforkumarkaði væri
Stórvirkjun hf. jafnframt heimilt að
bjóða dreifíveitum orku til sölu,
væntanlega í samkeppni við Lands-
virkjun. Gjaldskrár í sinni núverandi
rjynd yrðu þá úr sögunni, en raf-
orkuverð mundi ákvarðast af fram-
boði og eftirspum.
Slíkt fyrirkomulag kallar á ein-
földun á skiptingu landsins í dreifi-
veitur og stofnun orkumiðlunarfyr-
irtækis. Norsk athugun varðandi
hagræðingu innan orkugeirans þar
í landi leiddi í ljós, að lágmarks-
stærð dreifiveitu þarlendis til að full-
nægja nútímakröfum um gæði þjón-
ustunnar jafngildi 80 GWh/a
(gfgawatttímar á ári) ockusölu eða
'í.OOO notendum (1). Það gæti því
hentað að hafa í landinu ein 8
orkubú, t.d. Orkubú Ingólfslands-
náms í Hafnarfirði, Orkubú Suður-
nesja, Orkubú Eyjafjarðar, Orkubú
k J/estfjarða, Orkubú Norðurlands,
Orkubú Vesturlands, Orkubú Suð-
urlands og Orkubú Austurlands. Öll
orkubúin, að hinu fyrst talda undan-
skildu, yrðu væntanlega með svipaða
orkusölu, vel yfír ofangreindum hag-
kvæmnimörkum. Inni á svæðum
þessara orkubúa gætu áfram verið
sjálfstæðar rafveitur, sem þá eru
tengdar beint við meginflutning-
skerfið sjá sjálfar um orkudreifmgu
og kaupa gjama orku samkvæmt
langtímasamningi, eins og t.d.
stóriðjan. Sjálfsagt er að taka mið
af fyrirætlunum ýmissa þjóða um
éinkavæðingu orkugeirans og stefna
á fullkominn sveigjanleika á mark-
aðnum, þannig að t.d. notandi á
landfræðilegu veitusvæði Orkubús
Ingólfslandnáms gæti keypt raforku
af Orkubúi Suðumesja, ef hið síðar-
nefnda byði hagstæðara verð. Þann-
ig mættu orkubúin selja út fyrir sín
svæði eftir vissum reglum.
Óþarft er að taka fram, að til að
ná fram hámarks hagræðingu þyrftu
staðbundnar hitaveitur að falla und-
ir orkubúin, enda verður raforku-
vinnsla fyrirsjáanleg í auknum mæli
í háhitaorkuverum. Með þessu móti
ætti þungum bagga að verða létt
af ýmsum sveitarfélögum landsins,
en þau gætu hins vegar orðið veru-
legir hluthafar í orkubúunum. Ekki
er loku fyrir það skotið, að einka-
væðing íjarskiptakerfa og gagna-
neta gæti tengzt nýjum orkubúum,
jafnvel vatnsveitur og sorpeyðing,
hið síðastnefnda með háhitabruna
til orkuvinnslu. Meginhlutverk
orkubúanna yrði orkudreifíng í sinni
víðtækustu mynd. Þetta yrðu þyí
öflug fyrirtæki, en í nokkurri sam-
keppni innbyrðis.
I þeirri mynd, sem hér hefur ver-
ið dregin upp af framtíðarskipulagi
raforkumála á íslandi, er orkumiðl-
arinn lykilatriði. Hann þarf að eiga
og reka stofnlínukerfi landsins, þ.e.
línur og aðveitustöðvar á 132 kV
kerfísspennu og hærri. Miðlarinn
væri tengiliður kaupanda og selj-
anda í kerfislegum og markaðsleg-
um skilningi. Miðlarinn væri kerfís-
stjórnandi og mundi ákvarða orku-
verð til dreifíveitna á hverjum tíma
út frá fyrirliggjandi tilboðum
vinnslufyrirtækjanna. Eignaraðild
að miðlunarfyrirtækinu gætu átt t.d.
Landsvirkjun, Stórvirkjun hf., orku-
búin og ríkissjóður, e.t.v. um það
bil fjórðung hver aðili.
Komið hefur fram, að aðgerðir til
jöfnunar raforkuverðs í landinu á
aldarfjórðungnum 1965-1990 nema
á verðlagi í október 1991 um 36
milljörðum kr. (2). Um helmingur
af þessu eru yfírtökur ríkissjóðs á
lánum vegna raforkuframkvæmda.
Hið síðastnefnda nemur um tíunda
hluta af erlendum skuldum þjóðar-'
búsins. Skoða mætti, hvort eðlilegt
væri að miðlarinn yfírtæki þennan
skuldabagga af ríkissjóði um leið og
mannvirkin sjálf og greiddi hann
niður með tekjum sínum af rafork-
umiðlun í landinu.
Kostir þessa nýja skipulags orku-
geirans yrðu margþættir til hags-
bóta öllum orkunotendum og ekki
sízt atvinnulífi í landinu, t.d. hag-
ræðing á orkudreifingarsviðinu og
afnám einokunar á sviði stærri
vatnsaflsvirkjana og raforkusölu.
Lækkun orkuverðs í landinu er lyk-
ilatriði til að laða erlent áhættufjár-
magn inn i atvinnulífíð. Raunhæf
samkeppni á raforkusviðinu er aug-
ljóslega nauðsynleg út frá almennum
valddreifíngarsjónarmiðum, en nú
nemur raforkuvinnsla Landsvirkjun-
ar um 93% af allri raforkuvinnslu í
landinu. Eignir fyrirtækisins nema
ÁRNAÐ HEILLA
Ljósmyndarinn-Jóhannes Long.
HJÓNABAND: Þetta eru brúð-
hjónin Anna Guðrún Halldórsdóttir
og Halldór B. Hreinsson. Þau voru
gefín saman í Fella- og Hólakirkju
11. aprfl sl. Prestur var sr. Hreinn
Hjartarson, faðir brúðgumans.
Heimili þeirra er í Leirubakka 4.
nú svipaðri upphæð og öll fískikvóta-
eign landsmanna. Slík samþjöppun
valda og eigna í einu fyrirtæki er
vandfundin á Vesturlöndum.
Mengunarmál
Mengun þekkir engin landamæri.
Orkugnótt er megineinkenni tækniv-
æddra þjóðfélaga samtímans. Sá
galli er á gjöf Njarðar, að frumorkan
kemur að mestu úr kolefniselds-
neyti, sem við bruna (orkuvinnslu)
myndar gastegundir, sem taldar eru
draga úr varmageislun frá jörðu.
Frumorkan í vatnsföllum og iðrum
íslands veldur rajög lítilli mengun
við vinnslu raforku. í alþjóðlegu
samhengi geta íslendingar lagt til-
tölulega mikið að mörkum til að
draga úr gróðurhúsaáhrifunum með
því að laða til landsins orkuaðlandi
iðnað frá löndum, sem ekki eiga
kost hreinna orkugjafa.
Almennt eru menn samdóma um,
að bregðast þurfí snarplega við þeirri
þróun umhverfismála, sem getur af
sér hættulega röskun á lífríki jarð-
ar. Hér er oftast um að ræða afleið-
ingar af athöfnum manna til að full-
nægja kröfum nútíma þjóðfélags. I
mörgum tilvikum er nútímatækni
þess megnug að draga nægilega úr
mengun og hreinsa upp eldri mis-
gjörðir gegn náttúrunni, sem annað-
hvort voru framdar með takmark-
aðri tækni eða viljaleysi til mengun-
arvarna. Nú eru nokkrar gastegund-
ir áberandi í umræðunni um
mengunarefni og má nefna koltvíildi
C02 brennisteinstvíildi S02, NOx
og lílórflúorkolefni KFK.
KFK-gastegundir eru taldar valda
hraðstíga eyðingu ósonlagsins, sem
virkar sem sía fyrir útfjólubláa geisla
utan úr geimnum, en í of miklum
mæli ógna þeir lífríki jarðar. Þessi
efni eru líka í mismiklum mæli
gróðurhúsalofttegundir. Iðnríkin
hafa nú bundizt samtökum um að
draga þegar í stað verulega úr fram-
leiðslu og notkun KFK, og efnaiðn-
aðurinn vinnur af kappi að þróun
efna í staðinn fyrir KFK. NOx-losun
á sér stað við e!dsneytisbruna, t.d.
farartækja, og til að stemma stigu
við slíkri mengun hefur verið hann-
aður búnaður og lögskipaður til
hreinsunar á útblæstri bíla.
Á síðustu 10 árum hefur iðnaður-
inn í Evrópu, þ.m.t. raforkuvinnslan,
dregið úr losun S02 út í andrúmsloft-
ið um 20%. Samt sem áður er súrt
regn sums staðar í Evrópu og N-
Ameríku staðbundið vandamál enn,
m.a. vegna þess að úrkoma hefur
aukizt þar undanfarin ár. Þetta hef-
ur sums staðar valdið útrýmingu
Ijósmyndarinn-Jóhannes Long.
HJÓNABAND: Þetta eru brúð-
hjónin Svanhvít Sveinsdóttir og
Ásmundur Vilhelmsson. Þau voru
gefín saman í L’ágafellskirkju 4.
april. sl. Prestur var sr. Jón Þor-
steinsson. Heimili þeirra er í Trönu-
hjalla 17, Kópavogi.
Bjarni Jónsson
„ í orkugeiranum á ís-
landi ríkir nú illvíg
stöðnun. Misvægi er á
milli framboðs og eftir-
spurnar raforku með
hörmulegum afleiðing-
um fyrir orkuverð í
landinu í nánustu fram-
tíð. “
fískstofna í stöðuvötnum, t.d. í Nor-
egi, þar sem u.þ.b. 150 þúsund tonn
af brennisteini og köfnunarefni falla
árlega til jarðar, aðallega ættað frá
Þýzkalandi, Bretlandi, Póllandi og
Rússlandi. Mengun er því alþjóðleg
vandamál.
í hinni alþjóðlegu baráttu við
mengun á ísland töluverða mögu-
leika á að koma sínum hreinu orku-
lindum á framfæri, ef rétt er á hald-
ið. Möguleikarnir eru einkum fólgnir
í þeirri staðreynd, að í Evrópu eru
unnar árlega með kolefniseldsneyti
um 36,2 TWh af raforku, sem síðan
er notuð til að framleiða hráál. Við
þessa raforkuvinnslu til rafgreining-
ar myndast u.þ.b. 32 milljónir tonna
af C02, sem öllu er sleppt út í and-
rúmsloftið. Þetta er þó aðeins brot
af heildarlosun C02 í Evrópu vegna
raforkuvinnslu, eins og sjá má af
jþví, að iðnvædd ríki, eins og Bret-
land og Þýzkaland, sleppa árlega
sem svarar til u.þ.b. 7 t/íb (tonn á
íbúa )af C02 eingöngu við raforku-
vinnslu. Heimsmeðaltal C02-losunar
Ljósmyndarinn-Jóhannea Long.
HJÓNABAND: Þetta eru brúð-
hjónin Ásdís Sveinbjörnsdóttir og
Sigurbjörn Hallgrímsson. Þau voru
gefín saman í Bústaðakirkju 4. apríl
sl. Prestur var sr. Pálmi Matthías-
son. Heimili þeirra er á Skólavegi
14, Vestmannaeyjum.
af mannavöldum alls er talið nema
5-6 t/íb, en íslenzka losunin er tvö-
falt hærri. Hún er þó minni en í
mörgum iðnvæddum löndum, eins
og skiljanlegt er, þar sem tæp 70%
frumorkunnar eru „hreinar" orku-
lindir. Sumir fræðimenn telja að
draga verði úr heildarkolefnisút-
streymi í heiminum að jafngildi 14,7
Gt ( gígatonn = milljarður tonna “af
C02 til að stöðva uppsöfnun þess í
andrúmsloftinu og að meðaltalslosun
á jarðarbúa megi aðeins nema um
2,6 t/íb ( tonn á íbúa) af jafngildi
C02 (3). Gróft séð er hér um a.m.k.
helmingsminnkun að ræða. Meðal
flestra þjóða er slíkt ógjörningur á
núverandi tæknistigi án verulegrar
efnahagslegrar niðursveiflu, sem
ógjörningur er að ná sæmilegri sam-
stöðu um.
Hins vegar var á árinu 1990 und-
irrituð yfírlýsing af umhverfisráð-
herrum margra ríkja, þ.á m. EES-
ríkjanna (EFTA + EB), sem skuld-
bindur þjóðirnar til að stöðva aukn-
ingu á losun C02, þannig að á árinu
2000 verði hún ekki meiri en á árinu
1990. Samt mun C02 ; andrúmsloft-
inu tvöfaldast fram að lokum næstu
aldar m.v. 280 ppm sem viðmiðun
um árið 1800.
í löndum, þar sem raforkuvinnsla
er að megninu til úr vatnsorku, t.d.
í Noregi og á íslandi, þykir þessi
samþykkt mjög umdeilanleg. Ástæð-
an er sú, að hún girðir fyrir frekari
nýtingu vatnsorkunnar eða annarra
endurnýjanlegra orkulinda til iðnað-
ar, sem gefur frá sér gróðurhúsag-
as. Samt veldur t.d. álframleiðsla í
Noregi eða á íslandi í heildina að-
eins um 27% af C02-mengun jafn-
mikillar áliðju í Bretlandi eða Þýzka-
landi, ef gert er ráð fyrir raforku-
vinnslu í kolefniskyntum orkuverum
þar. Þau sjónarmið eru og uppi, að
skynsamlegra hefði verið að miða
við notkunarland fremur en fram-
leiðsluland álsins. Sem dæmi um
vanda íslendinga í þessu efni er, að
400 þús. t álver, sem talin er allhag-
kvæm stærð, mundi auka gróður-
húsaáhrif frá íslenzku athafnalífí um
120% eða um jafngildi 2 millj. t af
C (kolefni) á ári.
Hvemig er hægt að snúast við
þessu? Nokkrar leiðir má reyna, en
þær munu allar verða kostnaðarsam-
ar. I raun verður orkusalan til nýrr-
ar stóriðju að bera kostnað af að-
gerðum til að vega upp á móti
gróðurhúsaáhrifum nýrrar stóriðju.
Með þessu móti er ljóst, að fyrirfram
er búið að skerða samkeppnishæfni
íslenzkra orkulinda, t.d. miðað við
ný kjarnorkuver í Evrópu. Sem dæmi
má nefna, að Japanir eru nú að þróa
lítil, mjög örugg kjarnorkuver til að
mæta vaxandi markaði fyrir raf-
orkuvinnslu án koltvíildismyndunar.
Ef t.d. Danir mundu reisa 2 slík
kjarnorkuver, mundi C02-mengun
þeirra minnka um 25% og S02 svip-
að. Danir gætu á þann hátt hugsan-
lega selt raforku til álvers í Dan-
mörku á samkeppnishæfu verði án
þess að auka gróðurhúsaáhrif frá
sér.
Samhliða losun aukins magns af
IJósmyndarinn-Jóhannes Long.
HJÓNABAND: Þetta eru brúð-
hjónin Sigríður Tryggvadóttir og
Héðinn Sveinbjömsson. Þau vom
gefin saman í Kópavogskirkju 25.
apríl sl. Prestur var sr. Pálmi Matt-
híasson. Heimili þeirra er á Lauga-
vegi 137.