Morgunblaðið - 31.10.1992, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 1992
Kusu Litháar yfir
sig kommúnisma?
eftirArnór
Hannibalsson
Það voru þingkosningar í Lithá-
en hinn 25. október. Eftir blaða-
og útvarpsfréttum að dæma, mætti
ætla að Litháar hefðu hrapað að
því að hleypa kommúnistaflokkn-
um aftur til valda.
Úrslit kosninganna bera þetta
nú samt ekki með sér. Flokkur
Algirdas Brasauskas fékk að vísu
47% atkvæða. Ef flokkur, sem nær
til svo stórs hluta þjóðarinnar, er
kommúnistaflokkur, mætti segja,
að litháíska þjóðin hefði firrt sig
vitinu. Sem betur fer er langt frá,
að svo sé. Þeir sem studdu þennan
flokk með atkvæði sínu, voru ekki
að kjósa yfir sig kommúnisma.
Þegar ég var í Vilníus í septemb-
ermánuði sl. átti ég þess kost að
ræða við forystumenn Lýðræðis-
lega verkamannaflokksins. Bra-
sauskas var að vísu ekki viðlátinn,
þegar mig bar að garði. En ég
ræddi við aðalritstjóra höfuðmál-
gagns flokksins og nokkra menn
úr miðstjórn hans.
Það ríkir mikil sundrung meðal
Litháa. Hún stafar aðallega af
því, hversu hrikalegt efnahags-
ástandið er. Verðbólgan þrammar
áfram risaskrefum, en kaupið
stendur í stað. Þinginu hefur ekki
tekizt að marka skýra stefnu í
efnahagsmálum. Flokkamir takast
á af mikilli hörku. Núverandi ríkis-
stjóm hefur ekki lagt sig mikið
fram um að fá erlent fjármagn inn
í landið, enda erfítt að búa í hag-
inn fýrir erlendar fjárfestingar,
þegar allt efnahagslífið er í upp-
lausn.
Það verður erfitt að halda á sér
hita í vetur, því að olíu er enga
að fá. Því hefur verið haldið fram,
að rússnesk yfirvöld hafi viljað
hrífa á úrslit kosninganna, með
því að hætta að flytja olíuvörur til
Litháens. Þetta er alls ekki rétt.
Síðast þegar ég frétti skulduðu
Litháar Rússum 1,4 milljarða
rúblna fyrir olíu. Ekki er fyrirsjá-
anlegt, að Litháar geti greitt skuld-
ina. Rússar gátu því ekki annað
en sagt við Litháa: Annað hvort
borgið þið eða þið fáið ekki neitt.
Olíuframleiðslan í Rússlandi fer
síminnkandi. Ríkisstjóm Rússlands
vill frekar selja lýðveldunum í Mið-
Asíu olíu fyrir þriðjung eða fjórð-
ung kostnaðarverðs, því að öldur
gætu risið þar hátt, ef orkuskortur
verður tilfinnanlegur. Rússland
getur einfaldlega ekki annað en
farið fram á það við erlend ríki (og
Litháen er erlent ríki) að þau greiði
fyrir olíu í gjaldeyri og á heims-
markaðsverði.
Eitt helzta deilumál meðal Lit-
háa er hversu skal búa. Landsberg-
is og ríkisstjórn hans ákváðu, að
leggja skyldi niður samyrkjubú frá
og með 1. janúar 1992. Þetta vora
mistök. Nú er svo komið að allar
þær gífurlegu fjárfestingar, sem
lagt hefur verið í síðastliðin 50 ár
nýtast ekki við matvælafram-
leiðslu. Risavaxin fjós standa auð,
vélamar grotna niður í skemmum.
í vor sem leið vissi enginn, hver
átti að sá, og í haust vissi enginn
hver átti að skera upp. Þrautaráð-
ið var að safna saman fólki til að
bjarga komi í hús. Bændur spurðu:
Hvað eigum við að gera? Við þeirri
spurningu var ekkert svar. Margs
þarf búið með. Til að bóndi geti
komið upp búi þarf hann aðgang
að lánum, hann þarf vélar, hús og
bústofn. Hann þarf að vera viss
um að fá nauðsynleg aðföng og
hann vill vita verð þeirra, svo og
á afurðunum. Ekkert af þessu var
hægt að tryggja bændum. En höf-
uðvandamálið var um eignarrétt:
Hver á landið? Með hvaða kjöram
og samkvæmt hvaða lögum geta
bændur keypt jarðir? Hver á að
mæla út jarðarskika handa þeim,
sem vilja búa?
Lýðræðissinnaði verkamanna-
flok'kurinn hefur gagnrýnt þetta
harðlega. Hann taldi, að það ætti
að bjóða bændum að nýta eignir
samyrkjubúanna á þann hátt, sem
þeir töldu heppilegast. Þetta var
gert í Tékkóslóvakíu með þolanleg-
um árangri. 0g Tékkóslóvakar
hafa mat. Það er mikill munur á
sovétsamyrkju (þar sem einn bús-
formaður ræður öllu) og sam-
vinnufélögum, sem bændur setja á
stofn ýmist til að framleiða eða
selja. En þeir era margir í Litháen
sem mega ekki heyra samvinnu
nefnda á nafn pg vilja ryðja henni
burt með einu átaki. En hvort er
betra að hafa samvinnufélagamat
að éta eða engan?
Þá hefur LVF haft uppi hin
kunnuglegu hróp stjórnarand-
stöðuflokks: Hærra kaup! Verð-
frystingu! Engar skattahækkanir!
Ráðdeild í ríkisrekstri! Gegn spill-
ingu!
Nú má búast við, að Brasauskas
myndi ríkisstjóm með sósíaldemó-
krötum. Verður þá fróðlegt að sjá,
hvernig honum tekst til í glímunni
við að kveða niður kreppuna í land-
inu og standa við þá stefnu, sem
hann mótaði í stjórnarandstöðu.
Arnór Hannibalsson
„Ef Litháar hefðu haft
hinn minnsta grun um
að Brasauskas væri
þjónn hinna gömlu kúg-
unarafla, hefði þeim
ekki dottið í hug að ljá
honum fylgi sitt eftir
allt sem á undan er
gengið í sjálfstæðisbar-
áttunni.“
Hið nýja þing hlýtur einnig að
kjósa nýjan forseta. Það er vitað,
að Landsbergis er það þvert um
geð að yfirgefa það embætti.
Flokkur sá sem hann styðst við,
Sajudis, er nú varla svipur hjá sjón.
Upphaflega var hann hreyfing til
eflingar péréstrojku og varð ijölda-
hreyfing. í forystunni voru margir
fyrrverandi kommúnistar. En nú
hafa Sajudis-menn dreift sér á
ýmsa flokka, og eftir eru aðeins
leifar og era þeir sem nú standa
fyrir Sajudis einkar þjóðemissinn-
aðir, og kalla andstæðinga sína í
öðram flokkum »vinstri öflin«. All-
ir þessir svokölluðu »vinstri flokk-
ar« fylgja þó markaðshagkerfi.
Sumir hafa orðið sér úti um verk
Hayeks,_og hafa þau til taks í skrif-
borðsskúffunni, en aðrir leggja
áherzlu á blandað hagkerfi þar sem
einkarekstur, samvinnufélög,
hlutafélög og ríkisrekin fyrirtæki
geti öll starfað saman á vettvangi
sama atvinnulífs.
Ég hef ekki séð, að gömlu for-
réttindastéttinni sé neitt sérlega
vel við Brasauskas, né að hún geti
notað hann til að komast aftur til
áhrifa. Hann er að vísu alinn upp
í kommúnistaflokknum, en hann
sveik þann flokk með því að stofna
þjóðlegan kommúnistaflokk, óháð-
an Moskvu, og síðan með því að
taka upp stefnu, sem á ekkert
skylt við sovézkan miðstýrðan
áætlunarbúskap. Rússar eiga enga
hönk upp í bakið á Brasauskas og
hann ekki upp í bakið á þeim. Ef
Litháar hefðu haft hinn minnsta
gran um að Brasauskas væri þjónn
hinna gömlu kúgunarafla, hefði
þeim ekki dottið í hug að ljá honum
fylgi sitt eftir allt sem á undan er
gengið í sjálfstæðisbaráttunni. Þeir
sem kusu flokk hans hafa gert það
með því hugarfari, að affarasælast
sé að fara rólega í sakirnar, ekki
flýta sér um of, og renna eftir
veginum í átt til evrópskrar sið-
menningar í hæfilega stórum
skrefum.
Höfuðmálið verður að koma
landbúnaðinum á fastan fót. Ekki
aðeins til þess að menn fái eitthvað
að éta, heldur og til þess að af-
rakstur af búskapnum skili sér í
bankana, svo að þeir geti lánað til
fjárfestinga. Þetta tekur allt sinn
tíma. Með landbúnað í lamasessi
verður ekki við neitt ráðið.
Hin innri sundrung háir Lit-
háum. Því eru þeir menn til þar
(og þeir eru ekki í flokki Brasausk-
as) sem segja að nú dugi ekkert
annað en að þeir fái völdin, sem
geta stýrt styrkri hendi. En ég
vona að svo illa fari ekki. Traust
valdaaðstaða þjóðkjörins þings er
skilyrði fyrir því að Litháar finni
leið út úr ógöngunum.
Höfundur er prófessor.
Kapp er bezt með forsjá
eftir Önnu
Sæbjörnsdóttur
Vegna greinar sem birtist í
Morgunblaðinu 15. október sl. eftir
Björn Bjarnason, þingmann Sjálf-
stæðisflokksins í Reykjavík, þar
sem hann er að fjalla um grein
mína frá 13. sama mánaðar og
birt var í sama blaði, skal eftirfar-
andi tekið fram. í grein minni var
orðum ekki beint til Björns per-
sónulega, heldur til þess málsvara
er hann gerist þegar hann, í grein
sinni í Morgunblaðinu 2. september
sL, svarar Reykjavíkurbréfí Morg-
unblaðsins frá 30. ágúst sem sakar
alþingismenn um skort á málefna-
legri umræðu.
Að vísu var í grein minni einnig
varpað fram spurningu til þing-
manna Sjálfstæðisflokksins sér-
staklega.
í grein Björns, frá 15. október,
er skýrt frá því að eftir að grein
hans 2. september birtist hafí þing-
mönnum borist skriflegt álit frá
Hannesi Hafstein, lögfræðingi, að-
alsamningamanni og sendiherra
íslands í Brussel, þar sem hann
taki af öll tvímæli og segi alls ekki
brotið gegn stjómarskránni með
EES-samningnum.
Gott og vel, ef mönnum fínnst
það aukinn stuðningur við skoðanir
sínar (hér er átt við alla þá sem
hluti eiga að máli) að hafa í hönd-
um slíka yfírlýsingu embættis-
manns, sem sjálfur hefur staðið að
EES-samningnum.
Því miður fínnst mér lítil huggun
í slíku. Meðferð þessa máls er í
þvílíkri andstöðu við allt sem mað-
ur telur lýðræðislegt að það er með
algjörum eindæmum.
Björn Bjarnason segir mig taka
undir stjónarmið þess eina lögfræð-
ings, Guðmundar Alfreðssonar,
sem sett hafi fram þá skoðun í álits-
gerð til Alþingis að breyta þurfi
stjómarskránni vegna aðildar ís-
lands að EES.
Björn segir ennfremur: „Alþingi
hefur einnig borist skriflegt álit
Bjöms Þ. Guðmundssonar, prófess-
ors við lagadeildina, sem telur
EES-samninginn hugsanlega
brjóta í bága við stjórnarskrána."
í fyrri grein minni var vitnað í
formála álitsgerðar prófessors
Bjöms. Hér verður vitnað í lokaorð
hennar: „Þennan vafa tel ég svo
mikinn að ekki megi taka áhættuna
af því að lögfesta EES-samning
að óbreyttri stjórnarskrá."
Dagana 25. og 26. ágúst sl. birti
Morgunblaðið fyrri og síðari hluta
greinar er nefndist „Nokkur orð
um löggjafann og milliríkjasamn-
inga“. Greinin er rituð af fyrrver-
andi grófessor við lagadeild Há-
skóla íslands, Lúðvík Ingvarssyni.
Hér er vitnað í síðari hluta greinar-
innnar: „Hæstaréttardómarar og
tveir háskólakennarar í lögum
kunna að segja þingmanni: Stjórn-
arskráin var brotin, þegar æðsta
dómsvald á íslandi í tilteknum
málaflokki var flutt til erlends dóm-
stóls með þingsályktunartijlögu um
aðild íslands að Mannréttindasátt-
mála Evrópu. Þetta er fordæmi,
sem má fylgja og bijóta stjórnar-
skrána nú með lagasetningu án
breytinga á henni sjálfri.
Þarna vantar ekki lærdóminn.
En mun góður og gegn alþingis-
maður fallast á svona röksemda-
færslu og leggja drengskap sinn
að veði?“
Síðar í sömu grein segir hann:
Anna Sæbjörnsdóttir
„Eins og hér kemur
fram verður ekki hægt
að ganga úr EES með
einu pennastriki. Það
verður ekki aftur snúið.
Við erum á leið inn í
EB ef við göngum í
EES.“
„Forsetinn er ekki undanþeginn því
fremur en alþingismenn að gera
sér sjálfum grein fyrir, hvort milli-
ríkjasamningur eða lagafrumvarp
beri í sér eitthvað sem er andstætt
ákvæðum stjórnarskrárinnar, hann
hefur tækifæri ti! að afla sér gagna
og velja sér einkaráðgjafa. En end-
anlega ákvörðun um staðfestingu
laga eða synjun á henni verður
hann að taka sjálfur.
Það leiðir af drengskaparheiti
hans.
Ef forsetanum þykir augljóst,
að lög samþykkt á Alþingi stríði í
einhverjum atriðum gegn stjórnar-
skránni, á hann samkvæmt dreng-
skaparheiti sínu að neita að stað-
festa þau. En einnig, ef rökstuddur
efí er um, að lög standist kröfur
stjórnarskrárinnar, eða hann uggir,
að þau geti síðar leitt til ástands,
sem verður andstætt ákvæðum
hennar, þá á hann að hafna þeim.
Forsetinn getur enn síður en al-
þingismenn skotið til framtíðarinn-
ar að greiða úr efa í slíku vanda-
máli.“
Það er staðreynd að lengri blaða-
greinar sitja oft á hakanum. Fólk
ætlar sér síðar, þegar betri tími
gefst, að lesa þær, en þá eru þær
gjarnan glataðar. Vegna þess að
ég óttast að margir hafí misst af
þessari góðu grein Lúðvíks Ing-
varssonar, fyrrverandi prófessors,
tók ég mér það bessaleyfi að vitna
í hana á jafnstórtækan hátt og
gert er.
I grein sinni minnir Björn
Bjarnason á þá staðreynd að EES-
samningurinn er uppsegjanlegur
með eins árs fyrirvara. En vegna
þess að hér er ekki neinn venjuleg-
ur viðskiptasamningur á ferðinni
gæti það reynzt þrautin þyngri.
Fjórfrelsið er þess eðlis að það gríp-
ur inn á nánast sérhvert svið mann-
legra samskipta. Því gæti hlotizt
af því óbætanlegur skaði að ganga
í EES, þótt aðeins væri til skamms
tíma.
En fleira kemur til; ef við
göngum í EES fellur sjálfkrafa nið-
ur sá fríverzlunarsamningur sem
Island hefur við EB þar sem bókun
6 tryggir margfalt meiri ávinning
af lækkun tolla af sjávarafurðum
en næst með EES-samningnum.
Þannig myndi í raun öllú sem við
höfum núna í höndunum verða
fórnað. Á þetta er að sjálfsögðu
forðast að minnast, því EES-menn
vita að þorri fólks hefur blátt áfram
ekki tíma til að hugleiða hina ýmsu
þætti þessa máls og treystir því
að fjallað sé um málið í útvarpi,
sjónvarpi og blöðum (af þeim
mönnum er ber að fræða þjóðina
um þetta, á heiðarlegan hátt). En
EES-málflutningurinn hefur verið
fullur af þvílíkri rangfærzlu, þver-
sögnum og ósannindum að annað
eins mun vandfundið.
EES-samningurinn er eins og
nátttröll sem dagar uppi ef dags-
birtan nær að skína á það. Þetta
vita EES-menn og þess vegna má
ekki draga hann fram í dagsbirtuna
og þess vegna veit fólk svo lítið
um málið.
Eins og hér kemur fram verður
ekki hægt að ganga úr EES með
einu pennastriki. Það verður ekki
aftur snúið. Yið erum á leið inn í
EB ef við göngum í EES.
Að síðustu. Björn segir: „Þjóðar-
atkvæðagreiðsla breytir alls engu
um það, hvort stjórnarskráin er
brotin eða ekki.“
Varla færi þó Alþingi að stað-
festa EES-samninginn eftir að
þjóðin hefði hafnað honum. í grein
minni var einmitt fjallað um að
hyggilegra væri að fá fram vilja
þjóðarinnar áður en farið er að
ræða um stjórnarskrárbreytingu.
Og hann segir jafnframt: „Anna
virðist sætta sig betur^yið að þjóð-
in framkvæmi stjórnarskrárbrot
með því að samþykkja aðild að EES
en þingmenn gera það.“
Hvernig ber að skilja þessa setn-
ingu? Stendur til að leggja Alþingi
niður?
Höfundur er hönnuður og rak
cigið innflutnings- og hcild-
sölufyrirtæki írúm 20 ár.