Morgunblaðið - 20.11.1992, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1992
--—
Gunnlaugur Stefáns-
son kaupmaður, Hafn-
arfirði - Aldarminning
TTT
Það er þriðjudagurinn 17.
nóvember 1992, þegar þetta er
skrifað. Og einmitt í dag leitar
minning á hugann, minning um
mann sem ég rétt þekkti í sjón,
en hafði heyrt mikið talað um,
mann sem á sínum tíma lifði í
daglegri tilveru og tali Hafnfírð-
inga. Hann hét Gunnlaugur Stef-
ánsson, þessi maður, og hann hefði
fagnað 100 ára afmæli í dag hefði
hann lifað.
Lífshlaup og saga Gunnlaugs
Stefánssonar er athygli verð.
Framfarahugur og framkvæmda-
dugur setti mark sitt á manninn
og glaðlegt yfírbragð og góðlátleg
kímni fylgdi honum hvar sem hann
fór. Hann og afkomendur hans
hafa átt drjúgan hlut í að móta
og mynda þann Hafnarfjörð sem
við eigum í dag. Sitthvað sem ég
hefí séð og heyrt um Gunnlaug
Stefánsson rótar til í huga mínum
og mér fínnst það þess virði, að
ég verði að setja það á blað. Þess
vegna verða þessi skrif til.
Gunnlaugur Stefán Stefánsson
fæddist í Hafnarfírði 17. nóvember
1892. Foreldrar hans voru
sæmdarhjónin Sólveig Gunnlaugs-
dóttir og Stefán trésmiður Sigurðs-
son. Sólveig fæddist í Veghúsum
í Reykjavík 1863, en Stefán var
Húnvetningur að ætt, fæddur í
Saurbæ í Vatnsdal árið 1859.
Stefán lærði trésmíði í Hafnar-
fírði hjá Jóni Steingrímssyni. Árið
1885 lauk Stefán trésmíðanámi
sínu og kvæntist Sólveigu. Ungu
hjónin fluttu til Njarðvíkur og
stofnuðu þar heimili í Þórukoti.
Þar áttu þau heima næstu þrjú
árin og þar fæddist elsti sonur
þeirra, Sigurður Jóel.
Árið 1888 flutti svo fjölskyldan
til Hafnaríjarðar og átti þar heima
síðan. í Hafnarfirði stækkaði §öl-
skyldan myndarlega, því að þar
fæddust þeim hjónum sjö böm,-
Ásgeir, tvíburamir Gunnlaugur og
Ingibjörg, Friðfínnur, Valgerður
Þorbjörg, Tryggvi og Ingólfur.
Valgerður Þorbjörg andaðist á
þriðja aldursári, en hin systkinin
komust öll á fullorðinsár og reynd-
ust dugandi atgervisfólk sem tekið
var eftir og eldri Hafnfírðingar
muna, meta og virða.
Árið 1889 reisti Stefán sér og
fjölskyldu sinni hús syðst í Undir-
hamarstúni. Húsið var almennt
nefnt Stefánshús, stendur enn og
kallast nú Suðurgata 25. Þegar
Stefán vann að húsbyggingu sinni
vakti hann athygli þeirra sem til
hans sáu fyrir útsjónarsemi, dugn-
að og harðfylgi. Allt eru þetta
eiginleikar sem einkennt hafa af-
komendur hans í ríkum mæli.
Stefán trésmiður Sigurðsson
varð ekki langlífur maður. Hann
lést skyndilega árið 1906, aðeins
47 ára að aldri og langt um aldur
fram. Það var mikið áfall fyrir fjöl-
skylduna. Eftir lifði ung ekkja með
sjö böm, aðeins tvö höfðu naum-
lega náð fermingaraldri en hið
yngsta var sex ára.
Kveðja
Pétur
Ágústsson
Fæddur 8. maí 1949
Dáinn 29. október 1992
Með þessum fáu línum vil ég
þakka Pétri góða viðkynningu,
mikla hjálpsemi hans við mig og
föður sinn. Hann var eins og sólar-
geisli hvert sinn sem hann kom í
heimsókn, blítt brosið og hlýlegt
viðmót yljaði okkur um hjartarætur.
Guð blessi minningu Péturs Ág-
ústssonar.
Dagbjört Elíasdóttir.
Það blés ekki byrlega fyrir fjöl-
skyldunni í Stefánshúsi árið 1906
og það var þungur róður framund-
an, þegar fyrirvinnan var fallin
frá. En Sólveig sýndi þá eftirminni-
lega að hún var enginn veifiskati,
sem beygði af þegar á móti blés.
Með guðshjálp, hugrekki og ein-
stæðum dugnaði, svo og með
drengilegri aðstoð og samheldni
bama sinna, tókst henni að koma
öllum hópnum til manndóms og .
athafna. Og þessi böm þeirra Sól-
veigar og Stefáns áttu sér djúpar
rætur í Hafnarfirði, ólu þar allan
aldur sinn, fómuðu Hafnarfirði og
hafnfírskum málefnum starfs-
krafta sína og settu svip sinn á
mótun og vöxt bæjarfélagsins.
Gunnlaugur Stefán Stefánsson
var 14 ára að aldri er faðir hans
féll frá. Höfðu þá verið uppi ráða-
gerðir um að setja hann til mennta,
því að hann var námsfús og efni-
legur námsmaður.
Allar ráðagerðir um nám urðu
að engu við fráfall föðurins. Hinn
ungi sveinn kaus líka fremur að
verða móður sinni og systkinum
að liði í hinni ströngu lífsbaráttu
sem framundan var. Honum var
ekkert að vanbúnaði að hefja störf
og afskipti í atvinnulífinu, þótt
ungur væri að áram. Athafnaþráin
var honum í brjóst borin, áræði
og einbeitni skorti hann ekki og
hann átti eftir að marka spor í
íslenskri atvinnusögu, sem eftir var
tekið.
Gunnlaugur varð starfsmaður
við Kaldá, fyrstu gosdrykkjasmiðj-
una á íslandi, sama árið og faðir
hans dó. Sú verksmiðja er talin
fyrsti vísir að iðnaði í Hafnarfírði,
stofnuð 1898, en eigandi hennar
var Jón Þórarinsson, sem þá var
skólastjóri Flensborgarskólans.
Gunnlaugur var 14 ára þegar
hann hóf störf hjá Kaldá og þar
vann hann næstu þijú árin eða til
17 ára aldurs. Þrátt fyrir ungan
aldur ávann Gunnlaugur sér slíkt
traust hjá húsbændum sínum að
tvö síðari árin veitti hann verk-
smiðjunni forstöðu. Segir það eitt
allnokkuð um manninn.
Sautján ára gamall, árið 1909,
hóf Gunnlaugur nám í bakaraiðn
í brauðgerðarhúsi Einars Þorgils-
sonar. Starfaði hann í brauðgerð
Einars í rúman áratug eða til árs-
ins 1920. Seinustu árin hafði hann
brauðgerðina á leigu og annaðist
sjálfur reksturinn.
Þá er það að Gunnlaugur Stef-
ánsson snýr sér að verslunar-
rekstri, þeim þætti atvinnulífsins
sem umfangsmestur varð í lífi
hans. Hann stofnar verslun í Akur-
gerðishúsinu, sem stóð við Vestur-.
götu 10. Þetta var árið 1920.
Verslunina nefndi hann Gunn-
laugsbúð. Þessa verslun rak hann
af miklum dugnaði og myndarskap
allt til ársins 1956, undir kjörorð-
inu: „Gunnlaugsbúð sér um sína“.
Kjörorðið þótti snjöll auglýsing og
höfundur þess standa furðanlega
vel við það. Enda dafnaði verslunin
vel og jókst ár frá ári.
Brátt varð húsnæðið í Akurgerði
alltof lítið fyrir verslun Gunnlaugs,
en hún var bæði heildsala og ,smá-
sala. Því var það, að árið 1928
byggði hann sér myndariegt, tví-
lyft hús á Austurgötu 25. Með því
má segja að Gunnlaugur slægi
tvær flugur í einu höggi, því að á
efri hæð hússins var íbúð fjölskyld-
unnar, en verslunin var á neðri
hæðinni.
En verslunarreksturinn var eng-
an veginn nógur til að svala at-
hafnasemi og framkvæmdaþreki
Gunnlaugs Stefánssonar. Jafn-
framt verslunarrekstrinum gerðist
hann bæði iðnrekandi og útgerðar-
maður.
Hann hóf rekstur kaffiverk-
smiðju á Vatnsstíg 3 í Reykjavík
árið 1930. Þar fór fram bæði kaffi-
brennsla og kaffibætisgerð. Þessa
verksmiðju rak Gunnlaugur fram
yfír stríðsárin og var GS-kaffíð og
GS-kaffibætirinn þjóðkunn vara á
þessum árum og fékkst um land
allt.
Eitt af fjölmörgum áhugamálum
Gunnlaugs var útgerð og sjósókn.
Það vildi svo til árið 1934 að Gunn-
laugur eignaðist jörðina Hóp í
Grindavík, en landið sem er í kring-
um Grindavíkurhöfn í dag var eign
þeirrar jarðar.
Gunnlaugur átti jörðina til 1942
og gerði.þaðan út fjóra báta, sem
bára eftirfarandi heiti: Stefán,
Sólveig, Ámi og Bjarni riddari GK
1.
Varðveitt er skemmtileg saga
frá því, þegar hann um tvítugsald-
ur viidi kaupa vélbát og hefja út-
gerð ásamt vini sínum og jafn-
aldra, Guðmundi Jónassyni.
Þeir félagarnir, Gunnlaugur og
Guðmundur, vora áhugasamir um
landsmálin á þessum tíma og
fylgdust náið með sjálfstæðisbar-
áttu þjóðar sinnar í byijun þessar-
ar aldar. Þeir vora miklir aðdáend-
ur Tryggva Gunnarssonar al-
þingismanns og bankastjóra í
Landsbanka íslands, en jafnframt
andstæðingar Hannesar Hafsteins.
Nú þurftu þeir félagar á lánafyr-
irgreiðslu að halda til þess að
kaupa vélbátinn og heíja útgerð.
Og þá lá auðvitað beinast við að
leita til Landsbankans og Tryggva
Gunnarssonar, vinar þeirra og
vopnabróður í stjómmálabarátt-
unni, forastumannsins sem hélt
hátt á lofti merki þeirra stjórn-
málaskoðana sem þeir aðhylltust
og börðust fyrir.
Fullir bjartsýni og vonar gengur
þeir á fund Tryggva með erindi
sitt, en hryggbrotnir og vonsviknir
gengur þeir félagamir af fundi
hans. Hjá Tryggva og Landsbank-
anum var ekkert lán að fá.
Hvað var nú til ráða? Hannes
Hafstein var bankastjóri í íslands-
banka. Hann vissi þá báða, ungu
Hafnfirðingana, ákveðna andstæð-
inga sína á stjómmálasviðinu.
Samt var nú svo komið fyrir þeim
félögum, Gunnlaugi og Guðmundi,
að það hvarflaði að þeim að leita
þangað í nauðum sínum. Það lá
einhvern veginn fyrir þeim að gef-
ast ekki upp við að .koma hug-
myndum sínum í framkvæmd.
Tvisvar brast þeim kjarkur við
útidyr íslandsbanka, að leita þang-
að fannst þeim vera hreint feigðar-
flan. En þegar þeir komu að útidyr-
unum í þriðja sinn hertu þeir upp
hugann og fóra inn og stóðu
óstyrkum fótum frammi fyrir
Hannesi Hafstein og bára fram
erindi sín sem best þeir gátu.
Bankastjórinn og skáldið hlust-
aði þögull og þungbrýnn á mál
ungmennanna. Reis síðan elds-
nöggur úr sæti sínu, þó ekki til
þess að vísa þeim á dyr eins og
þeir óttuðust.
Hannes Hafstein brýndi röddina
og sagðist dá dirfsku þeirra og
áform. Hann sagði að bankinn
ætti að styrkja unga menn með trú
á landið og auðvelda þeim leiðir
til bjartari framtíðar. Fyrirgreiðsl-
an var þar með tryggð og þeir
Gunnlaugur og Hannes urðu vinir
til æviloka. Þannig hófst útgerðar-
saga Gunnlaugs Stefánssonar.
Gunnlaugur lét líka að sér kveða
á sviði félagsmála. Hann var mik-
ill vinur og aðdáandi séra Friðriks
Friðrikssonar, sem stofnaði KFUM
í Hafnarfírði. Gunnlaugur var lengi
í stjórn þess ágæta félagsskapar
og annaðist með vini sínum, Jóel
Fr. Ingvarssyni, og fleiram rekstur
sunnudagaskóla KFUM í Firðin-
um.
Þá var Gunnlaugur einn af
stofnendum Félags íslenskra iðn-
rekenda. Sömuleiðis Kaupmanna-
félags Hafnarfjarðar og í stjórn
þess var ha'nn um árabil. Einig var
hann um skeið í sjó- og verslunar-
dómi Hafnarfjarðar.
Hinn 5. nóvember 1921 kvænt-
ist Gunnlaugur Snjólaugu Guðrúnu
Árnadóttur. Snjólaug fæddist 7.
mars 1898 á Sauðárkróki, dóttir
hjónanna Líneyjar Siguijónsdóttur
frá Laxamýri í Þingeyjarsýslu og
Áma Bjömssonar sóknarprests á
Sauðárkróki.
Snjólaug fluttist með foreldram
sínum að Görðum á Álftanesi 1913,
en þar varð séra Ámi prófastur
allt til æviloka, en heimili þeirra
prófastshjónanna stóð í Hafnar-
fírði frá árinu 1928. Við lát manns
síns flutti frú Líney til sonar síns,
Páls Ámasonar verslunarstjóra í
Reykjavík.
Snjólaug var manni sínum hjart-
kær, tryggur og traustur lífsföra-
nautur og bjó honum og bömum
þeirra aðlaðandi og fagurt heimili
með glaðværð og myndarskap á
öllum sviðum.
Hún starfaði mikið að málefnum
þjóðkirkjunnar í Hafnarfirði, bæði
með þátttöku í söngkór kirkjunnar
og óeigingjömum störfum með
kvenfélagi safnaðarins. Snjólaug
var mikilhæf kona, ákaflega músí-
kölsk og hafði fagra söngrödd.
Manni sínum reyndist Snjólaug
ómetanlegur aflgjafi til góðra
verka og stoð hans og stytta í blíðu
og stríðu.
Þau hjónin, Gunnlaugur og
Snjólaug, eignuðust þijú böm,
Stefán Sigurð, fyrrverandi bæjar-
stjóra í Hafnarfirði og síðar alþing-
ismann, Áma hæstaréttarlögmann
og Sigurlaugu, sem átti við fötlun
að stríða.
Frá þeim Snjólaugu og Gunn-
laugi er mikill ættbogi kominn,
mikið mannkostafólk, sem þegið
hefur í arf marga ágæta hæfileika
þeirra hjóna, fólk sem hefur með
starfi sínu haft mikil áhrif bæði
hér í Hafnarfirði og í þjóðfélaginu
í heild.
Ég nefni sem dæmi þá bræður
Áma og Stefán. Ámi var bæjar-
fulltrúi hér í Hafnarfirði í samtals
20 ár, en Stefán var bæjarfulltrúi
í 16 ár, þar af bæjarstjóri í Hafnar-
firði í 8 ár. Auk þess átti Stefán
sæti á Alþingi í nokkur ár.
Synir Stefáns, sonarsynir þeirra
Snjólaugar og Gunnlaugs, hafa
svarið sig í ættina með pólitískum
áhuga og áhrifum á stjómmála-
sviðinu. Guðmundur Ámi Stefáns-
son hefur verið bæjarfulltrúi í
Hafnarfírði í áratug og bæjarstjóri
þar frá árinu 1986. Og þrír bræðr-
anna, þeir Finnur Torfi, Gunnlaug-
ur og Guðmundur Ámi hafa átt
sæti á Alþingi íslendinga.
Nú er nýútkomin þriðja bók
Áma Gunnlaugssonar undir heit-
inu Fólkið í Firðinum. Þessi síðasta
bók Árna hefur að geyma 220 ljós-
myndir af öldraðum Hafnfirðing-
um ásamt stuttu æviágripi 296
einstaklinga í Hafnarfírði. Þetta
er glæsileg bók með miklum fróð-
leik og er helguð minningu föður
Áma Gunnlaugs Stefánssonar.
Það er spá mín, að þessi bók eigi
eftir að veita fróðleiksþyrstum les-
endum sínum marga ánægjustund
og verða þeim gleðigjafi og augna-
yndi ekkert síður en hinar tvær
sem fyrr komu út undir sama heiti,
Fólkið í Firðinum. í öllum bindun-
um þremur era samtals 612 ljós-
myndir og æviágrip 750 einstakl-
inga. Það era ekki margir synir
sem reist hafa /öður sínum betri
minnisvarða en Árni Gunnlaugsson
með þessum gagnmerku bókum
sínum.
Hér á undan hefur verið stiklað
á stóru í ævi athafnamannsins
Gunnlaugs Stefánssonar í Hafnar-
firði. Hann var maður mikilla
mannkosta og tók víða til hend-
inni. Atorkan einkenndi störf hans
en glaðværðin og hjartahlýjan and-
rúmsloftið í kringum hann. Með
slíkum mönnum er gott að vera
og þeirra er líka bæði hollt og
gott að minnast. Gunnlaugur lést
hinn 22. ágúst 1985, fyrir rúmum
7 árum.
Snorri Jónsson segir m.a. um
Gunnlaug í ágætri minningargrein
sem birtist í Morgunblaðinu 30.
ágúst 1985:
„Á starfsævi hans var sjaldan
logn heldur blésu um hann oft
vindar, enda var maðurinn at-
hafnasamur og tilfinningaríkur og
fór ekki ætíð troðnar slóðir. Gunn-
laugur var gestrisinn maður og
stórtækur í gjöfum og aðstoð sinni
við þá, sem höllum fæti stóðu í lífs-
baráttunni. Hygg ég að smámuna-
semi hafi verið óþekkt í fari hans.
Gunnlaugur háði á köflum tví-
sýna baráttu við áfengissýkina en
tókst ætíð að rétta við. Hann hafði
ríkan áhuga á framgangi bind-
indismála, og sem dæmi um það
má nefna að hann var upphafs-
maður að stofnun bindindismála-
sjóðs Sigurgeirs Gíslasonar sem
stofnaður var 1948 á áttræðisaf-
mæli Sigurgeirs.
í bréfí um þetta mál segir hann
orðrétt: „Þegar ég hef fengið köll-
un að leggja lið einhverri góðri
hugsjón, þá er ég svo af guði gerð-
ur, að ég vil halda fast á góðu
máli.“ Sjálfur fylgdi hann málinu
eftir með rausnarlegri gjöf og fékk
aðra til liðs við sig. Lýsir þetta vel
staðfestu hans, þegar hann beitti
sér fyrir framgangi mála ...“
Börn Stefáns Gunnlaugssonar
skrifa minningargrein . um Gunn-
laug afa sinn látinn og segja m.a.
um hann og Snjólaugu ömmu sína.
„Þessi hjón sköpuðu barnabörn-
um sínum sérstakan heim, sem er
þeim enn jafn bjartur í minning-
unni og hann var í raunveruleikan-
um á æskuáranum. Þessi heimur
afa og ömmu stóð í húsinu nr. 25
við Austurgötu í Hafnarfirði.
Það var stórt hús og fallegt með
vel hirtum garði bakatil. Náttúra
hússins var sú, að þar var maður
alltaf velkominn, á hvaða tíma sem
var. Engu máli skipti með hvaða
erindum maður fór inn í þetta
hús. Þeim var öllum vel tekið og
öll greiðlega leyst.
Þarna var manni fijálst að skoða
og kanna allt sem hugurinn girnt-
ist, jafnt uppi á háalofti sem niðri
í kjallara. Áldrei spurði maður svo
heimskulegrar spumingar í þessu
húsi að maður fengi ekki við henni
elskulegt og skynsamlegt svar.
Ef til vill var það furðulegast
við þetta hús, að allt sem í því
var, stórt og smátt, virtist vera
manni til reiðu að gjöf, ef maður
aðeins lét svo lítið að nefna það.
Það tók litlar sálir nokkum tíma
að átta sig á þessu, ekki síst fyrir
þá sök, að á neðri hæð hússins var
heil matvöraverslun sem meðal
annarra gersema geymdi glerskáp
mikinn fullan af sælgæti. Með tím-
anum lærðist sú lexía, að í húsi
þar sem allt stendur til boða, biður
maður um það sem þarf, en annað
ekki.
Miðpunktur hússins var amma,
blíða góð amma. Þangað var gott
að Ieita huggunar ef með þurfti.
Auk þess sem hún bjó til besta ís
í heimi. Og þarna var afí.
Afí hófst af sjálfum sér og fyrir
eigið atgervi. Það fór ekki fram
hjá neinum að hann var kraftmik-
ill maður. Alltaf var kringum hann
líf og athafnir. Það þurfti ekki að
kvíða tíðindaleysi, þegar maður var
með afa..."
Með þessum orðum barnabama
Gunnlaugs Stefánssonar lýk ég
þessum skrifum á aldarafmælis-
degi hans. Verkin hans lifa sem
fordæmi fyrir unga framkvæmda-
menn framtíðarinnar og minning-
amar lýsa.
Virðing og þökk fylgir hundrað
ára minningu Gunnlaugs kaup-
manns Stefánssonar í Hafnarfirði.
Hörður Zóphaníasson.