Morgunblaðið - 06.12.1992, Blaðsíða 25

24
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1992
25
MORGUNBLAÐIÐ 'SUNNUDAGUR'6. DESEMBER' 1992-------------------------------------------------------
JlfargmiHattfr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Til hvers var
••
brúin yfir Olfusár-
ósa byggð?
Sl. fímmtudagskvöld sam-
þykkti almennur borgara-
fundur á Stokkseyri ályktun,
þar sem mótmælt er ákvörðun
forráðamanna Ámess hf. að
leggja niður alla fískvinnslu á
Stokkseyri og flytja iiana til
Þorlákshafnar. Ennfremur
krafðist borgarafundurinn þess
að leitað yrði leiða til að hnekkja
ákvörðun fyrirtækisins og leita
til dómstóla, ef nauðsynlegt
væri. í Morgunblaðinu í gær er
haft eftir sveitarstjóra Stokks-
eyrarhrepps að til greina komi
að krefjast lögbanns á flutning-
inn.
Hvað er hér að gerast? Ámes
hf. varð til við sameiningu
tveggja sjávarútvegsfyrirtækja
á Stokkseyri og í Þorlákshöfn.
Til þess að hrinda þessari sam-
einingu í framkvæmd og endur-
skipuleggja rekstur hins sam-
einaða fyrirtækis var ráðinn nýr
framkvæmdastjóri, sem náð
hafði frábæram árangri í rekstri
annars staðar á landinu. Af
fréttum undanfamar vikur og
mánuði hefur mátt sjá, að ötul-
lega hefur verið unnið að ný-
sköpun í rekstri hins sameinaða
fyrirtækis.
Eins og Morgunblaðið hefur
margsinnis bent á, háttar svo
til sums staðar á landsbyggð-
inni, að auðvelt er fyrir fólk að
fara á milli staða til vinnu og í
mörgum tilvikum er leiðin ekki
lengri en úr Breiðholti í Granda.
Á því svæði, sem Ámes hf.
starfar var lagt í kostnaðarsama
framkvæmd við byggingu brúar
yfír Ölfusárósa og þar er nú
beinn og breiður vegur á milli
Þorlákshafnar, Stokkseyrar og
Eyrarbakka og Selfoss og þar
með Suðurlandsundirlendis.
Brúin veldur því, að auðvelt er
fyrir fólk að fara á milli þessara
staða til vinnu og það er líka
auðvelt að flytja físk á milli.
M.ö.o. ber að líta á brúna, sem
fjárfestingu þjóðfélagsins í sjáv-
arútvegi með sama hætti og
jarðgöngin á Vestfjörðum verða
að teljast sameiginleg fjárfest-
ing landsmanna i sjávarútvegi.
Ef þessi rök væra ekki fyrir
hendi, hefði ekki verið tilefni til
að byggja brú yfír Ölfusárósa.
Slík mannvirki era ekki reist
fyrir sunnudagsbíltúra.
Einu gildir hvort Árnes hf.
hefði tekið ákvörðun um að
flytja alla fískvinnslu til Stokks-
eyrar eða Þorlákshafnar. í báð-
um tiilvikum er auðvelt fyrir
fólk á hvorum staðnum sem er
að sækja vinnu á hinn staðinn.
Þeir, sem ætla að beijast gegn
hagræðingu af þessu tagi á
þeim forsendum, sem þama er
um að ræða, eru að vinna lands-
byggðinni og byggðastefnunni
mikið ógagn. Það er einfaldlega
ekkert vit í þeirri afstöðu, sem
tekin var á almennum borgara-
fundi á Stokkseyri á fimmtu-
dagskvöldið.
Blómleg atvinnustarfsemi á
vegum hins sameinaða fyrir-
tækis á eftir að koma íbúum
bæði Stokkseyrar og Þorláks-
hafnar til góða. Það er mikil
skammsýni hjá Stokkseyringum
að ætla að beijast gegn þessari
endurskipulagningu fyrirtækis-
ins og þeir munu ekki fínna
hljómgrann fyrir þeim kröfum.
Til hvers var brúin yfír Ölfus-
árósa byggð fyrir fé skattborg-
ara í landinu, ef ekki til þess
að greiða fyrir slíku samstarfí
á milli fámennra byggðarlaga,
sem öllum verður til hagsbóta?
JAKOB JÓH. SMÁRI
lætur sig ekki muna
um að taka upp í kver
sitt, Hundrað beztu
ljóð á íslenzka tungu
(1924), úr Víglundar-
rímum Sigurðar
Breiðfjörðs, t.a.m.:
Engir menn því orkað fá
og aldrei heldur munu kunna,
að halda kvenna hjörtum frá
honum, sem þær vilja unna.
Og í Núma-rímum segir — og
tekur Einar Benediktsson það upp
í Úrvalsrit Sigurðar Breiðfjörðs,
1894:
En þar sem slagur eyðir ýtum,
andlitsfagur í réttan tíma
kemur dagur á hesti hvítum;
héðan vagar blóðfull gríma.
Sólin gyllir, sveipuð rósum,
sæl með snilli jarðar móinn,
heimur fyllist himna ljósum,
húmið viilist niður í sjóinn.
-------(7. rima)
Hver orti eiginlega með þessum
brag fyrir daga Sigurðar Breið-
fjörðs, mætti ég spyija? Og hvað
skyldu mörg góðskáld rómantísku
stefnunnar hafa tekið við merki
þessa ljóðstfls? Við höfum ekki far-
ið varhluta af honum, frekaren af
snilld Jónasar Hallgrímssonar. í
ávarpi Sigurðar Breiðfjörðs fyrir
Ljóðasmámunum má sjá hann von-
ast til, að eitthvað af vísum hans
eigi eftir að verða svo heppnar, ein-
sog hann kemst að orði, „að ávinna
sér þokka hinna betri manna“. Þóað
Jónas sæi ekkert nema holtaþoku-
vælið hefur hið bezta í Breiðfjörð
áunnið sér þennan þokka — og mun
ávallt gera; á sama hátt og hið
bezta í skáldskap Gunnars Gunn-
arssonar og einnig Guðmundar
Friðjónssonar sem Einar Benedikts-
son setti honum til höfuðs.
Dr. Valtýr Guðmundsson réðst í
Eimreiðinni af augljósum pólitísk-
um og persónulegum ástæðum,
einsog oftast er hér á landi á Hrann-
HELGI
spjall
ir Einars Benedikts-
sonar árið eftir að
bókin kom út, 1914.
Þessi „dómur“ er að
vísu vart umtals verð-
ur, en á þó heima í
innskoti þessu. Dr.
Valtýr líkir ljóðum Einars við „mál-
skrúðsmbldveður", spyr hvemig
þögn svansins geti verið lík hljómi
eða hörpufilætti (en það er einmitt
eitt helzta einkenni vondra gagn-
rýnenda að snúa útúr orðum mik-
illa skálda, ég held oftar af skiln-
ingsskorti og tilfinningasljóleika en
illmennsku), fjargviðrast útaf mót-
sögnunum sem séu óteljandi og
býsnast yfir því að skáldið tali um
„himins opna bók“ og spyr hvenær
sú bók sé „opin“ og hvenær „lokuð“.
Dr. Valtý var flest betur gefíð
en láta persónulega andúð ekki
hlaupa með sig í göngur, með þess-
um hætti. Þessi ágæti og að mörgu
leyti hugmyndaríki háskólakennari
og stjórnmálaleiðtogi reisir sér í
raun og veru níðstöng með þessum
dómi einsoggagnrýnendum er eink-
ar Iagið gegnum tíðina, en verst
er þó að Einar Benediktsson átti
sjálfur eftir að gera hið sama með
greininni um Gunnar Gunnarsson
áratug síðar. Dr. Valtýr getur ekki
einu sinni skilið þá líkingu „að gera
hjarta guðs að „smiðju" frumeldsins
þarsem „segullinn kviknar“.“ Er þá
„segullinn" eldur? spyr hann.
Þá hlýtur „allt þiggur svip og afl
við hans borð“ að merkja: „að allir
fái svo gott og mikið að borða hjá
guði að það setji „svip“ á menn(!)
(sbr. kátur er fullur köttur)“ — og
„miður viðkunnanlegt að láta
„stjamanna hvel“ vera „kom í
guðsblóði". „Það var ljótt að maður
fékk ekki um leið að vita hveijar
af þeim eru rauðu blóðkomin og
hveijar hin hvítu," segir dr. Valtýr.
Sannleikurinn verði að fá að
njóta sín, og hann sé sá, “að fáir
menn eða engir nauðga íslenzkunni
og misþyrma um þessar mundir
eins og einmitt E.B.“. Hann sé ekki
skáld!!
Svona skrifa menn einungis um
andstæðinga sína og óvini. En gæta
þess ekki, að tíminn gerir þá hlægi-
lega. Hér er valtýingurinn að ráð-
ast á landvamarmanninn, það er
alltogsumt(!)
En fyrst ég minnist á þetta á
annað borð get ég víst ekki látið
hjá líða að gera svona ómerkilegu
karpi dálítið meiri skil, þvíað það
getur dregið dilk á eftir sér.
Skömmu fyrir aldamót birtist í
Fjallkonunni að mig minnir „rit-
dómur“ um fyrstu ljóðabók Guð-
mundar Friðjónssonar á Sandi.
„Kolskeggur" stóð undir dómnum.
Að honum stóðu ungir stúdentar
sem þurftu að skemmta sér á ann-
ars kostnað og vinna sér e.t.v. inn
einhveija aura. En sáust semsagt
ekki fyrir. Dómurinn var heldur vel
skrifaður og æringjamir bjuggu til
vísur sem þeir eignuðu ýmsum
þekktum leirskáldum einsog Hann-
esi stutta og þóttust sýna framá
að Guðmundur Friðjónsson hefði
orðið fyrir áhrifum af þeim.
Guðmundur sagði Kristjáni Al-
bertssyni síðar, að hann, óreyndur
og einangraður alþýðumaður, hefði
tekið mark á því sem stóð í dómn-
um, „því að mér þótt hann heldur
vel ritaður og sæmilega sannfær-
andi“. Hann sagði Kristjáni að þessi
skrif æringjanna hefðu stöðvað sig
í mörg ár „og drápu mig í raun og
veru sem skáld um alllangt skeið“.
En gleymum því ekki að þá fyrst
hafa sumir höfundar glatað sjálfum
sér þegar þeir hafa farið að skrifa
fyrir gagnrýnendur sína. T. Wolfe
má nefna. Enn aðrir með því að
fara að skrifa fyrir lesendur sína.
Án sjálfsvirðingar missir skáldið
sjónar á köllun sinni. Og stopult
lófaklapp er valtast vina.
„En það geta ekki allir svarað
fyrir sig með fallbyssum" segir
Ingmar Bergman.
M.
(meira næsta sunnudag.)
Stór-Þýska-
land
EFTIR SAMEIN-
ingu austur- og
vesturhluta Berlín-
ar er hún orðin ein
helsta stórborg
Evrópu og miðstöð mikillar menningar.
Fyrir þá sem komu til borgarinnar meðan
henni var enn skipt er sú þróun sem þar
hefur orðið hið mesta ævintýri og staðfest-
ing á þyí að heimurinn hefur tekið á sig
nýja mynd, sú kalda og gráa veröld. kom-
múnismans sem við blasti austan járntjalds
er nú að taka á sig mannlegri mynd og
fagnaðarefni að fylgjast með því hvemig
einræðisstefnan hefur hrunið þótt hún
skilji að sjálfsögðu eftir sig djúp sár og
erfíð viðfangs. Þrátt fyrir breytingamar
má enn fínna eftirstöðvar þess andrúms
sem hvíldi yfír borginni meðan þar réðu
ríkjum blindir ofstækismenn sem prédik-
uðu eitthvað sem þeir kölluð „vísindalegan
sósíalisma" en var ekkert annað en heldur
óvísindaleg mannfyrirlitningarstefna hat-
urs og ofbeldis.
En breytingin er samt gífurleg. Það
er eitt af mestu ævintýmm sem þeim get-
ur hlotnast sem hefur upplifað Austur-
Berlín undir ráðstjóm að geta nú gengið
um hana óhindrað, notið þeirrar gömlu
menningar sem hvarvetna blasir við, ekki
síst í húsagerðarlistinni við Unter den
Linden þar sem Humbolt-háskólinn er til
húsa, gamla listasafnið og dómkirkjan svo
að einhveijar byggingar séu nefndar. Við
finnum samt að andinn er öðm vísi austan
Brandenborgar-hliðs en vestan og þyngra
yfír öllu enda era vandamálin mikil þar
eystra og ný blasa að sjálfsögðu við.
Sagt hefur verið að Vestur-Þjóðveijar
hafí með sameiningunni tekið upp á arma
sína nokkrar milljónir fátæklinga og nú
talið að atvinnuleysi í Austur-Þýskalandi
sé um 11%. En Þjóðveijar eru duglegt
fólk og þess sér hvarvetna stað að þeir
hyggjast byggja upp land sitt undir þeim
einkunnarorðum sem em hvað minnis-
stæðust af mörgum merkilegum hugmynd-
um Willy Brandts en hann sagði, Það sem
saman á, vex saman.
Þessa sér greinileg merki í Berlín og
augljóst að sameinað Þýskaland siglir
hraðbyri inn í nýja veröld þar sem reynt
er að halda niðri arfleifð marxismans þó
að margir óttist að einræði þeirra í Austur-
Þýskalandi sé nú góður jarðvegur fyrir
nýtt einræði, svo mjög sem fólki þar eystra
hefur á undanfömum ámm verið innrætt
pólitísk einstefna og andúð á frelsi og lýð-
ræðislegum hugsunarhætti. Það er enda
augljóst að verstu kynþáttaóeirðimar hafa
átt sér stað þar sem arfleifð marxistanna
er enn nærtækasta minningin.
Enginn veit hver þróunin verður en
maður þarf ekþi lengi að tala við þýskt
fólk til að fínna áhyggjur af upphlaupum
skríls og ómenna sem leggja áherslu á
hatur á öðra fólki og ofbeldi gagnvart
þeim sem em á öndverðum meiði eða af
öðru þjóðemi. Þessi skrflslæti vekja upp
óþægilegar minningar sem Þjóðveijar vilja
vera lausir við.
En fögnuðurinn yfír sameiningu Þýska-
lands yfírgnæfír þó allar áhyggjur og svo
er unnið að því öllum ámm að eyða tor-
tryggni gagnvart ríkjum sem landamæri
eiga að Stór-Þýskalandi. Evrópubandalag-
ið á dijúgan þátt í þeirri þróun hvað sem
menn segja um það að öðm leyti og taka
ýmsir jafnvel svo djúpt í árinni að þeir
fullyrða, að það sé ekki síður friðarbanda-
lag þjóðanna á þessu svæði en Atlantshafs-
bandalagið var á Atlantshafssvæðinu. Á
þetta var lögð áhersla þegar forsætisráð-
herra Póllands kom nýlega í opinbera
heimsókn til Þýskalands, en Þjóðveijar
hafa mikinn áhuga á því að landið eignist
aðild að Evrópubandalaginu og verði þann-
ig þátttakandij þeirri friðsamlegu upp-
byggingu sem einkennir fríverslunarsvæði
Evrópu.
í þessu sambandi er ekki úr vegi að
huga að nýrri grein eftir Helmuth Kohl
um Evrópuhugsjónina sem birtist í viku-
blaðinu The Europoean, en þar segir kansl-
arinn m.a.: „Þjóðveijar búa við frið, sem
staðið hefur lengur en nokkm sinni frá
því um miðja síðustu öld. Síðara heims-
stríð hófst þegar 21 ár var liðið frá því
fyrra og það fyrra hófst þegar 43 ár vom
liðin frá stofnun þýska ríkisins 1871. Nú
hefur friður ríkt í landi okkar í 47 ár og
við emm viss um, að svo verður áfram.
Þessa fullvissu okkar getum við að miklu
leyti þakkað Evrópubandalaginu.
Gemm okkur engar grillur um, að þjóð-
emisstefnan sé loksins dauð í Evrópu eða
hana sé aðeins að fínna á Balkanskagan-
um. Ég efast um, að þessi illi fortíðar-
draugur, sem leitt hefur svo miklar þján-
ingar yfír Evrópu á þessari öld, hafí verið
útlægur ger um alla framtíð.
Víða í austurhluta álfunnar er þjóðemis-
stefnan aftur farin að láta á sér kræla,
umburðarleysið, hrokinn. Jafnvel Vestur-
Evrópa er ekki ónæm fyrir tilhneigingum
af þessu tagi.
Jafn erfítt er að sitja undir þeirri fullyrð-
ingu, sem nú má víða heyra, að Þýskaland
sé orðið of stórt og of valdamikið og því
verði „að halda aftur af því“ með einhvers
konar samtökum.
Svar okkar við þessu er einfalt: Annað
þýska lýðveldið, Sambandslýðveldið
Þýskaland, stefnir að æ nánara samstarfí
við Evrópuþjóðimar. Ekki er um að ræða
annan skynsamlegri kost.
Rétt er, að margir óttast miðstýrða
Evrópu og þeir spyija sem svo: Verðum
við áfram Þjóðveijar, Bretar, ítalir eða
Frakkar í sameinaðri Evrópu?
Svar mitt og svarið, sem Maastricht-
sáttmálinn gefur, erú skýr: Rætur okkar
munu áfram standa í móðurmoldinni, í
átthögunum, við verðum áfram Þjóðveijar,
Bretar, ítalir og Frakkar — en á sama
tíma verðum við Evrópumenn.
Við verðum að gera fólki það ljósara
en nokkra sinni fyrr, að Evrópa er til fyr-
ir það. Maastricht táknar lýðræðissinnaða
Evrópu, sem er náin þegnum sínum, virðir
þjóðemi þeirra og menningu. Með Ma-
astricht höfum við ekki lagt homstein að
evrópsku ofurríki, sem upprætir öll sérein-
kenni, heldur að Evrópu, sem byggir á
reglunni um „einingu í margbreytileika“.“
Sunnar í álfunni hefur ekki tekist að
lægja þjóðerinisöldur eins og við höfum
orðið vitni að á Balkanskaga og austar í
álfunni er ótryggt ástand. Enginn virðist
ráða við þjóðemisvandamál sem upp hafa
komið eftir hmn Sovétríkjanna og virðast
Rússar standa ráðþrota andspænis þeim
átökum sem nú eiga sér stað á suðurlanda-
mæmm þeirra. Það er kannski ekkert
óeðlilegt þó slík vandamál komi upp eftir
jafn langa yfírdrottnun og raun ber vitni,
því enginn skyldi ganga að því gmflandi,
að það var ofbeldi kommúnismans sem
límdi þessar ólíku þjóðir saman sem nú
berast á banaspjót, án þess þar hafí verið
iðkuð sú mannúðarstefna sem ein getur
orðið til ræktunar og skilnings í samskipt-
um ólíkra þjóða.
ÞETTA LEIÐIR
hugann að ástand-
inu í Mið-Austur-
löndum þar sem
hatur, ofbeldi og ótti ríða húsum. Þar eins *
og víðar fléttast deilur um landrými og
þjóðemi inní trúarbragðaofstæki sem hef-
ur loðað við mannkynið frá aldaöðli og fer
síður en svo minnkandi ef að líkum lætur.
Þannig getur togstreita um tvær litlar
systur hætt í einni andrá að vera forræðis-
deila en snúist upp í þjóðemishroka og
trúarbragðaofstæki sem á ekkert skylt við
þann kærleika sem kenndur er við forsjón-
ina og er raunar andhverfa hans.
ísrael er að vísu eina lýðræðisríkið í
löndum fyrir botni Miðjarðarhafs og það
ber að virða. Að þessari lýðræðiseyju ligg-
ur úthaf alræðis- og einræðisherra sem
styðjast ekki við vilja fólksins heldur óvíga
heri sína. Helsti tákngervingur þeirra nú
er Saddam Hussein, forguðaður í írak
þrátt fyrir miskunnarleysi, mannfyrirlitn-
ingu og illsku sem þekkir helst engin tak-
mörk. Það er skiljanlegt að ísraelum standi
stuggur af því hugarfari sem slíkir ofstæk-
ismenn byggja á stjómmálalega afstöðu
sína. Hitt er ekki eins skiljanlegt hvemig
gyðingar koma fram við Palestínumenn.
Þeir ættu öðmm fremur að skilja land-
lausa þjóð sem á undir högg að sækja og
Landrými
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 5. desember
Hellirinn
Við Fnjóská
er raunar tvístmð í allar áttir. Palestínu-
menn era betur menntaðir en aðrir arabar
og þeir era lausari við heittrúarhatur en
margir trúbræður þeirra. Þá era þeir einn-
ig sumir kristnir en aðrir hafa tekið gyð-
ingdóm. Þessi þjóð á rétt á því að vera
ekki ofsótt með þeim hætti sem raun ber
vitni. Hún á rétt á landrými eins og aðrar
þjóðir og það er raunar með öllu óskiljan-
legt að Israelar skuli ekki fyrir iöngu hafa
áttað sig á því að það gæti verið þeim þó
nokkur styrkur að hafa í næsta nágrenni
við sig menntaða og vel upplýsta þjóð sem
gæti orðið öðram arabaríkjum einhvers
konar fyrirmynd. En þessu er ekki að
heilsa. Ein ástæðan er sú hve Palestínuara-
bar hafa verið óheppnir með leiðtoga. Þeir
em þekktir hryðjuverkamenp og hafa
fremur ýtt undir trúnaðarbrest en skiln-
ing.
ÍSRAELSMENN
hafa orðið fyrir
margvíslegum
áföllum á undan-
fömum missemm og gamlir vinir þeirra
em farnir að tortryggja afstöðu þeirra eins
og hún birtist gagnvart Palestínumönnum
og hemumdum svæðum. Það er engu lík-
ara en þeir hafí tileinkað sér lífsviðhorf
höfuðandstæðingsins, þýska nasismans,
sem æpti á landrými og réttlætti allar
hugmyndir sínar um hatur og ofbeldi með
þessu hugtaki. Menn geta smitast af óvin-
um sínum og andstæðingum og það er
stutt úr ótta í hatur. ísraelsmenn hafa
rekið fangabúðir sem minna á ofsækjendur
þeirra. Þar em nafnlausir en merktir Pa-
lestínumenn. Menn gera sér ekki óvini að
vinum með þeim hætti, þvert á móti. ísra-
elsmenn ættu fremur að vinna að því að
veita Palestínumönnum landrými sem þeir
gætu ræktað og unað glaðir við. Þannig
— og einungis þannig — gætu þeir eign-
ast vini á viðkvæmum landamærum. Gyð-
ingar og arabar geta búið saman í friði.
Sambúð gyðinga og Egypta undanfarin
ár er sönnun þess og raunar fyrirmynd
þeirrar framtíðar sem umheimurinn óskar
þessum þjóðum. En vegurinn að þeirri
framtíð verður ekki varðaður hatri, ofbeldi
og mannfyrirlitningu. Það er engu líkara
en þeir menn sem hafna eðlilegum sam-
skiptum við aðrar þjóðir eða þjóðabrot og
hafa helst áhuga á því að fara með her á
hendur þeim hafi búið í helli Platóns og
aldrei séð úr honum annað en skugga
þess vemleika sem blasir við utan dyra.
Þessir menn era fangar eigin þröngsýni
og fordóma, hlekkjaðir við gamlar hug-
myndir og fomeskjulega afstöðu til um-
hverfís síns og annars fólks. Sumt af
þeirri grimmd sem við sjáum í kringum
okkur nú um stundir er sprottið af ótta,
því að hann getur ekki síst leitt af sér þau
ranglátu viðbrögð sem fólkið á Balkan-
skaga hefur orðið að búa við. Eða þeir sem
búa á suðurlandamæmm Sovétríkjanna
gömlu. Og fýrst hellir Platóns var nefndur
er ekki úr vegi að minna hér á að uppvakn-
ing nasismans á að sjálfsögðu rætur að
rekja til þeirra þröngu og neikvæðu gilda
sem nefnd vom. Nasisminn var að sjálf-
sögðu ekkert annað en mannhatursstefna.
Barátta um arfleifð sem var misskilin eða
öllu fremur misnotuð — og ívafíð ótti og
ranglæti. Við sjáum þetta í afstöðu tyrk-
neskra heittrúarmanna til málstaðar Sop-
hiu Hansen og við sjáum þetta í skrflslátun-
um í Rostok. En það má þá einnig minna
á samræður Sókratesar og Þrasýmakkosar
í fyrstu bók Ríkisins eftir Platón en þar
er fjallað um kjarnann í öllu lífí mannsins,
gmndvallaratriðin: Hvemig eigum við að
lifa lífínu? En það hlýtur að vera fmmfor-
senda allra umræðna um þjóðfélagið og
þjóðfélagsmál.
Sókrates spyr Þrasýmakkos: “Hver er
afstaða réttlætis gagnvart ranglæti? Því
var víst haldið fram að ranglætið sé mátt-
ugra og sterkara en réttlætið. En nú, sagði
ég, býst ég við að það sé hægðarleikur
að sýna fram á að þar sem réttlætið sé
dygð og viska, sé það líka sterkara en
ranglætið, enda sé hið síðamefnda fávísi.
Enginn myndi draga þetta í efa. En ég
vil ekki afgreiða málið með þessum ein-
falda hætti, Þrasýmakkos, heldur vil ég
líta á það frá nýju sjónarhorni: fellstu á
að það ríki væri ranglátt sem reyndi að
kúga önnur ríki undir sig með ranglæti
eða hefði þegar gert það og hefði undirok-
að þau?
Tvímælalaust, svaraði hann. Og ein-
mitt þetta mundi besta ríkið helst gera,
það rflci sem fullkomnast væri í ranglætinu.
Mér er ljóst að þetta var þín afstaða
í málinu, sagði ég, en ég er að gaumgæfa
þá hlið þess sem nú kemur fram: Getur
ríki sem orðið er drottnari annars haldið
þessum mætti sínum án réttlætis eða hlýt-
ur það að gera það með réttlæti?
Ef réttvísin er viska, sagði hann, eins
og þú sagðir áðan, hlýtur það að gera
það. En hafí ég rétt fyrir mér, gerir ríkið
það með ranglæti.
Ég er djúpt snortinn, Þrasýmakkos,
sagði ég, að þú skulir svara mér svona vel
í stað þess að láta þér nægja að kinka
kolli eða hrista höfuðið.
Ég er að gera þér til hæfis, svaraði hann.
En elskulegt af þér. Gleddu mig nú enn
og segðu mér hvort þú teljir að ríki, her,
bófaflokkur, þjófar eða einhver annar hóp-
ur manna sem í sameiningu hafa ein-
hveija rangsleitni í hyggju, geti komið
ætlunarverki sínu í framkvæmd ef þeir
sýna hver öðrum rangsleitni.
Áreiðanlega ekki, svaraði hann.
En ef þeir væm ekki ranglátir? Gengi
þeim þá ekki betur?
Vissulega.
Ástæðan er ugglaust sú, Þrasýmakkos
minn.að ranglætið elur af sér sundmngu,
hatur og deilur, en réttlætið samlyndi og
vináttu - eða hvað?
Segjum það, ekki ætla ég að fara að
andmæli þér, sagði hann.
Þú stendur þig prýðilega, öðlingur. En
segði mér: Ef ranglætið vekur hatur hvar
sem það kemur, leiðir það þá ekki til hat-
urs og sundrungar bæði meðal fijálsbor-
inna manna og þræla og gerir þá ófæra
um að vinna saman, hafí það stungið sér
niður meðal þeirra?
Vissulega.
En ef það stingur sér niður hjá tveimur
mönnum? Verður þá ekki ágreiningur og
fíandskapur á milli þeirra innbyrðis og á
milli þeirra og hinna réttlátu?
Jú, svaraði hann.
En, djásnið mitt, taki nú ranglætið sér
bólfestu hjá einum manni, ætli það glati
þá mætti sínum eða helst hann samur og
jafn?
Mátturinn helst samur og jafn, sagði
hann.
En nú virðist ranglætið búa yfír ein-
hveijum þvílíkum mætti sem gerir allt sem
hefur fengið það í sig - borgríki, þjóð, her
eða hvað annað það er - fyrst ófært um
að starfa af einhug vegna sundmngar og
ágreinings, og síðan að óvini bæði sjálfs
sín og líka réttlætisins og alls sem er and-
stætt ranglætinu. Er ekki svo?
Einmitt.
Og ég býst við að ranglæti sem komist
hefur í einstkling sé eðli sínu trútt og
hafí alla þessa sömu verkan: hann verður
fyrst ófær til verka, þar sem hann er sjálf-
um sér sundurþykkur og ósamhljóða, því
næst óvinur bæði sjálfs sín og hinna rétt-
vísu - eða hvað?
Jú.“
(Lærdómsrit Bókmenntafélagsins)
Við erum hellisbúar og alltaf þegar ein-
hver segir okkur tíðindi utan hellismunn-
ans fyllumst við tortryggni. Við þekkju
hellinn og lögmál hans. Sá sem reynir að
breyta þeim þarf oftast á öllum sínum
styrk að halda. Hellisbúinn veit allt um
sannleikann. Hann veit allt um réttlætið
og hann veit allt um guðdóminn. Og ef
einhver kemur og reynir að hagga vitn-
eskju hans, reynir að benda á að sannleik-
ur hans er lygi, réttlæti hans ranglæti og
guðdómur hans einhvers konar kraftur úr
dýrslegri veröld hellisbúans þá má hann
eiga von á því að óþyrmilega sé á honum
tekið og hann má þakka fyrir ef hann er
ekki drepinn eins og Sókrates eða Kristur.
Að þessu leyti hefur veröldin lítið breyst
og við skulum ekki telja okkur trú um að
mannskepnan sé orðin svo fullkomin að
úr hennar átt megi ekki vænta hvers sem
er. Andrúm hellisbúans fylgir okkur. Við
fínnum það á næstu grösum, það er í arf-
leifð nasismans, það er í arfleifð kommún-
ismans og það er í heittrúar- og þjóðemis-
stefnum víðsvegar um veröldina, ekki síst
í Þýskalandi, á Balkanskaga, við suður-
landamæri Sovétríkjanna og austur í Asíu,
þar sem andófsmenn era drepnir með köldu
blóði og jafnvel kveðinn upp dauðadómur
yfír rithöfundi fyrir árás á guð!! Það er
heldur nöturlegt að sönglið í satan skuli
enn geta stolið senunni, rétt eins og ekk-
ert hafí gerst frá galdrabrennum. Og raun-
ar finnum við þetta andrúm alls staðar
þar sem maðurinn er hlekkjaður fangi eig-
in fordóma — innan við hellismunnann.
Eða: draumur skuggans eins og sagt hefur
verið.
Mynd: Haukur Snorrason
„ Að þessu leyti
hefur veröldin lít-
ið breyst og við
skulum ekki telja
okkur trú um að
mannskepnan sé
orðin svo fullkom-
in að úr hennar
átt megi ekki
vænta hvers sem
er.“
v