Morgunblaðið - 18.12.1992, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. DESEMBER 1992
Þorskurinn, einn
stofn eða fleiri?
eftir Vilhjálm
Þorsteinsson
Að undanfömu hefur töluvert ver-
ið rætt um það sem kalla mætti
stofngerð þorsksins í Norður-Atl-
antshafi eða skiptingu hans í stofna.
Stofngerð þorsksins (og raunar
allra nytjafíska) skiptir óneitanlega
miklu máli. Stjórnun veiða tekur í
stórum dráttum mið af stofnum.
Mörg reiknilíkön í fískifræði ganga
út frá því að stofngerð sé þekkt.
Yfírráðaréttur þjóða yfír nytjastofn-
um er oft mismunandi eftir því hvort
þeir halda sig að staðaldri innan lög-
sögu þeirra eða eru flökkustofnar
sem fleiri en eitt ríki þurfa að koma
sér saman um veiðar á.
Rannsóknir á stofngerð ýmissa
nytjafíska hafa raunar verið stund-
aðar alla þessa öld og mismunandi
kenningar um stofngerð þorsksins
eru ekki nýjar af nálinni. Ástæða
fyrir því að við erum ekki lengra
komnir í þessum fræðum er sú að
hér er um mjög flókið mál að ræða
og erfitt að afla afgerandi sönnunar-
gagna t.d. um erfðafræðilega ein-
angrun stofna. Aðferðir þær sem
notaðar hafa verið til að greina á
milli stofna byggjast á mörgum vís-
indagreinum. Sumar þessar aðferðir
eru tiltölulega nýtilkomnar og því
ekki löng reynsla komin á notagildi
þeirra.
Frá byijun rannsókna hefur verið
gengið út frá því að þorskur í Norð-
ur-Atlantshafí skiptist í marga
stofna. Lengst af voru merkingar sú
aðferð sem aðallega var notuð til að
sýna göngur þorsks og samband eða
sambandsleysi þorskstofna á ákveðn-
um svæðum. Fjöldi þorska sem
merktir hafa verið í merkingart-
ilraunum ýmissa rannsóknastofnana
í Norður-Atlantshafí skiptir líklega
hundruðum þúsunda og er ekki hægt
að líta fram hjá niðurstöðum merk-
inganna, sem benda eindregið til
þess að þorskur í Norður-Atlantshafí
skiptist í mjög marga misstóra
stofna, sem eru miseinangraðir hver
frá öðrum. Hrygningarsvæði þorsks
eru einnig mjög mörg og merkingar
hafa sýnt að þorskur heldur gjarnan
tryggð við hrygningarstöðvar sínar,
en það út af fyrir sig bendir til þess
að stofngerð tegundarinnar sé marg-
brotin.
Nýlega kom fram sú kenning að
í Norður-Atlantshafí sé aðeins einn
þorskstofn. Kenningin um einn
þorskstofn í Norður-Atlantshafi var
bæi sett fram í vísindagrein í erlendu
tímariti og í sérriti frá Háskóla ís-
lands. Einar Árnason dósent í stofn-
erfðafræði við Líffræðideild HÍ er
aðalhöfundur þessara greina og einn-
ig upphafsmaður kenningarinnar.
Ályktun hans er byggð á rannsókn
sem gerð var á erfðaefni hvatbera
(DNA orkukorna) í þorski á tímabil-
inu frá 1987 til 1991.
Hvað varðar kenningu Einars um
einn stofn þá verður að taka fram
að þar er náttúrulega átt við erfða-
fræðilegan stofn. Með aðferð hans
finnst ekki erfðafræðilegur munur á
þorski hvaðan sem hann kemur úr
Norður-Atlantshafi. Skýringu á
þessu telur Einar vera þá að þorskur
flakki það mikið á milli svæða, að
ekki sé nein cinangrun milli mismun-
andi hópa, sem sagt að ekki sé um
neina stofnskiptingu að ræða.
Mér er þetta mál skylt vegna þess
að ég tók þátt í þessu verkefni í
byijun og var gagnastofnun skipu-
iögð og að mestu leyti framkvæmd
af mér auk þess sem ég var meðhöf-
undur íslensku greinarinnar. Sumum
gæti því þótt sem ég sé meðsekur
um kenningu þessa. Mínar skoðanir
í þessu máli hafa hins vegar ekki
komið fraam í ofangreindum skrif-
um. Það bætist síðan við að efni
þessara greina hefur flogið víða og
þá verið bætt við eða rangfært þann-
ig að skaði gæti jafnvel hlotist af.
Fyrir nokkru fréttist t.d. að útgerð-
armenn í Færeyjum eygðu vonarg-
lætu í þeirri mynd að Barentshafs-
þorskurinn myndi ganga á þeirra
mið eða að þeir gætu hafið sókn í
sameiginlegan flökkustofn á öðrum
miðum. Svipaðar hugmyndir hafa
komið fram víðar jafnvel hér á landi.
Ef almennt verður lagður trúnaður
á kenningu Einars erlendis gæti
hugsanlega orðið mun erfiðara í
framtíðinni að halda fískveiðiflotum
erlendra ríkja utan okkar fískveiði-
lögsögu.
Ég er mjög ósammála Einari um
túlkun hans á niðurstöðum þessara
rannsókna. f fyrsta lagi er það viður-
kennt af flestum þeim sem vinna við
stofngerðarrannsóknir að þótt ein
aðferð sýni ekki skiptingu tegundar
í stofna er ekki þar með sagt að
tegundin sé ekki stofnskipt. Mögu-
legt er að sú aðferð dugi ekki til
þess að greina einkenni mismunandi
stofna. I þessu sambandi má benda
á það að reynt var að nota sömu
aðferð (breytileika í hvatbera DNA)
til að skoða stofnskiptingu hrefnu í
Norður-Atlantshafí, eins og Jóhann
Siguijónsson segir frá í Morgunblað-
inu 8. des. síðastliðinn. Þegar þess-
ari aðferð var beitt, sýndi rannsókn-
in engan mun milli hafsvæða þótt
tilvist mismunandi stofna hafí síðar
verið staðfest óyggjandi með öðrum
aðferðum.
Annað dæmi sem bendir til þess
að aðferð Einars sé hvorki heppileg
til að sýna skiptingu tegundar í
stofna né í sumum tilfellum til að
sýna erfðafræðilegan mun milli teg-
unda, má fínna í greinum eftir vís-
indamennina Dr. John C. Avis og
Axel Meyer í tímaritinu Nature (Vol.
347). Greinarnar fjalla um rannsókn-
ir á nokkrum tegundum ferskvatns-
físka í tveimur af stóru vötnunum í
Afríku nánar tiltekið í Viktoríuvatni
og Malawivatni. í rannsóknum þess-
um var reynt að nota ýmsar lífefna-
fræðilegar aðferir til að fínna erfða-
fræðilegan mun milli nokkurra físk-
tegunda. Fram kom að aðferðin sem
byggir á breytileika hvatbera DNA
til að greina milli hópa (þ.e. sama
Vilhjálmur Þorsteinsson
„Kenning Einars Árna-
sonar um einn þorskstofn
í öllu Norður-Atlantshafi
hefur ekki vísindalegan
bakgrunn. Ef ekki er
hægt að nota þessa aðferð
hans til að greina milli
mismunandi fisktegunda
er ekki hægt að ætlast til
þess að hún dugi til að
greina milli stofna innan
sömu tegundar.“
aferð og Einar byggir sínar ályktan-
ir á) getur ekki sýnt erfðafræðilegan
mun milli ýmissa tegunda sem próf-
aðar voru, en margar þeirra eru þó
mjög ólíkar bæði í útliti og lífshátt-
um. Skýring þessara fræðimanna á
því að tegundimar skuli vera svo lík-
ar erfðafræðilega að ekki er hægt
að greina þær í sundur með lífefna-
fræðilegum aðferðum er merkileg
ekki síst fyrir þá vísindamenn sem
vilja nota aðferðir sem byggjast á
lífefnafræði eða erfðafræði til að
greina milli stofna. Skýring þeirra
var sú að tiltölulega stutt sé síðan
þessar tegundir aðskildust og ein-
angruðust hvor frá annari. Ekki er
vitað með vissu hve langt er síðan
aðskilnaður þessara tegunda hafí
orðið í þróuninni. Miðað við aldur
vatnanna er það innan 200.000 ára
tímabil en það er raunar ekki mjög
langur tími þróunarfræðilega séð.
Þetta leiðir hugann að því hversu
langan tíma taki fyrir fiskstofna sem
einangrast frá öðmm stofnum sömu
tegundar að öðlast mismunandi ein-
kenni erfðafræðilega eða í útliti,
þannig að hægt sé að greina á milli
þeirra. Það sem ég reyni hér að leiða
rök að er sú staðreynd að stofnar
geta verið það ungir þróunarfræði-
lega séð að ekki sé hægt að fínna
neitt varðandi erfðafræði eða útlit,
sem einkenni þá frá öðrum stofnum
innan sömu tegundar. Hæfíleg ein-
angrun yfir hæfílega langan tíma
verður hins vegar yfírleitt til þess
að einhver einkenni verða sérstök
með hveijum stofni.
Kenning Einars Ámasonar um
einn þorskstofn í öllu Norður-Atl-
antshafí hefur ekki vísindalegan bak-
grunn. Ef ekki er hægt að nota þessa
aðferð hans til að greina milli mis-
munandi físktegunda er ekki hægt
að ætlast til þess að hún dugi til að
greina milli stofna innan sömu teg-
undar. Við getum því ekki ályktað
neitt um stofngerð út frá slíkum nið-
urstöðum.
Rannsókir á því hvemig þorskur-
inn í Norður-Atlantshafi skiptist í
stofna halda að sjálfsögðu áfram.
Verið er að vinna að verkefnum á
Hafrannsóknastofnun sem í náinni
framtíð gæti gefíð okkur nánari
þekkingu á því hvemig þessu er
háttað. Hér er átt við þorskmerking-
ar og ýmsar líffræðilegar rannsóknir
t.d. rannsóknir á hrygningu þorsks
og afkomu seiða.
Höfundur er fiskifræðingur á
Hafrannsóknastofnun.
Tilvísanir:
Avis, J.C. 1990. Flocks of African
fishes. Nature 347: 512-513.
Einar Ámason, Snæbjörn Pálsson,
Aðalgeir Arason og Villý’álmur
Þorsteinsson 1992. Stofngerð þorsks
(Gadus morhua) við ísland og víðar
metin með breytileika i DNA orkukoma
(mtDNA). Líffræðistofnun Háskólans.
Rit. nr. 33, 51 bls.
Einar Árnason, Snæbjöm Pálsson og
Aðalgeir Arason 1992. Gene flow and
lack of population differentiation in
Atiantic cod Gadus morhua L., and
comparison of cod from Norway and
Newfoundland. Joumal of Fish Biology,
40:751-770.
Meyer, A., T.D. Kocher, P.
Basasibwaki, og A.C. Wiison 1990.
Monophyletic origin of Lace Victoria
cichlid fish suggested by mitochondrial
DNA sequences. Nature 437:550-553.
SÍMINN ER
689400
BYGGT & BÚIÐ
KRINGLUNNI