Morgunblaðið - 12.01.1993, Blaðsíða 22

22 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 12. JANÚAR 1993
Efnahagsaðg'erðir
ríkisstjórnarinnar
— efling atvinnulífs?
eftir Gylfa
Arnbjörnsson
Hinn 23. nóvember sl. kynnti rík-
isstjómin tillögur sínar í efnahags-
málum undir yfirskriftinni „Efling
atvinnulífs — aðgerðir til að styrkja
stöðu íslensks atvinnulífs og sporna
gegn auknu atvinnuleysi". Aðgerð-
imar fólust í því að fella gengi ís-
lensku krónunnar um 6%, afnema
aðstöðugjald og bæta stöðu ríkissjóðs
bæði með aukinni skattheimtu og
auknum niðurskurði á fjárlögum.
Samkvæmt yfirskrift aðgerðanna
átti að bæta samkeppnisstöðu fyrir-
tækja í útflutnings- og samkeppnis-
greinum og draga úr atvinnuleysi.
Þessar aðgerðir vom kynntar eftir
nærri tveggja mánaða viðræður við
aðila vinnumarkaðarins þar sem tek-
ist var á um bæði stefnumörkun í
efnahagsmálum og hugmyndir um
það hvernig skynsamlegast væri að
bregðast við vanda í þjóðarbúskapn-
um og auknu atvinnuleysi. Forsætis-
ráðherra og fjármálaráðherra hafa á
undanfömum vikum haldið því fram,
að meginefni þessara aðgerða hafi
verið sótt til Alþýðusambandsins.
Þessa rangfærslu er óhjákvæmilegt
að leiðrétta. Vissulega eru ýmis at-
riði í aðgerðum ríkisstjómarinnar
sótt í okkar smiðju en ríkisstjómina
skorti vilja til tekjujöfnunar. Hún
valdi almenna kjaraskerðingu og hún
ákvað að auka á samdráttinn í stað
þess að efla atvinnu. Grundvallar-
stefnan er því einfaldlega þveröfug
við það sem við teljum rétt.
Efnahagsráðstafanirnar
Gagnvart atvinnuh'finu felast að-
gerðir ríkisstjómarinnar i því að
gengi íslensku krónunar er fellt um
6% og aðstöðugjald er lagt niður.
Það er engin vafi á því að þessar
aðgerðir styrkja stöðu atvinnulífsins,
einkum útflutnings- og samkeppnis-
greina. Þjóðhagsstofnun áætlaði að
gengisfellingin skilaði sjávarútvegi
3,2% bata í afkomu á næsta ári.
Stofnunin reiknar þó með því að fis-
kverð innanlands hækki ekki í kjöl-
farið og er það nokkuð vafasöm for-
senda. Nær er að reikna með því að
gengisfellingin bæti stöðu sjávarút-
vegs um 2,1% ef miðað er við að fís-
kverð innanlands hækki. Með afnámi
aðstöðugjaldsins batnar staða sjávar-
útvegs um 1,2% að mati Þjóðhags-
stofnunar, en reikna má með að sam-
keppnisstaða innlendrar framleiðslu
gagnvart innflutningi batni ennfrek-
ar, þar sem aðstöðugjaldið hleðst upp
í endanlegu verði innlendrar vöru og
þjónustu. Samtals má ætla að að-
gerðir ríkisstjómarinnar bæti afkom-
una í sjávarútvegi í reynd um 3,3%
í stað þeirra 4,4% sem Þjóðhags-
stofnun reiknar með og skýrist mun-
urinn á forsendunni um óbeytt fís-
kverð hér innanlands.
í fjárlögum og í efnahagsráðstöf-
unum var einnig gert ráð fyrir aukn-
ingu á vegaframkvæmdum, viðhalds-
verkefnum og sérstöku framlagi til
Suðumesja til þess að draga úr yfir-
vofandi atvinnuleysi. A móti þessum
framlögum var jafnframt ákveðinn
frekari niðurskurður á fjárveitingum
til allra ráðuneyta þannig að í heild
drógust ríkisútgjöldin saman.
Til að afla ríkissjóði tekna til þess
að fjármagna afnám aðstöðugjalds-
ins og aukningu framkvæmda á veg-
um ríkisins vom ákveðnar vemlegar
skattahækkanir, bæði beinna og
óbeinna skatta, sem að meginhluta
til lenda á almennu launafólki. Þess-
ar skattahækkanir skila ríkissjóði
vemlega meiri tekjum en nemur
kostnaði við afnám aðstöðugjaldsins.
Heildaráhrifín á ráðstöfunartekjur
heimilanna vegna þeirrar efnahags-
stefnu sem ríkisstjórnin hefur valið
að fýlgja em þau að kaupmátturinn
lækkar um 7% frá nóvember 1992
til loka ársins 1993 (sjá Fréttabréf
ASÍ nr. 16, desember 1992).
Þegar kaupmáttur almennings í
landinu er skertur um 7% gefur
augaleið að heimilin hafa minna fé
til ráðstöfunar til kaupa á vöra og
þjónustu sem veldur því að heildar-
umfang viðskipta í þjóðfélaginu
minnkar. Það kemur bæði niður á
innlendum framleiðendum og inn-
flutningi. Niðurstaðan af þessu er
því að þrátt fyrir að íslenskir fram-
Gylfi Arnbjörnsson
„Grundvallarmunur er
því á þeirri stefnu sem
ríkisstjórnin hefur val-
ið að fylgja í efnahags-
málum og þeirri stefnu
sem Alþýðusambandið
lagði til.“
leiðendur njóti bættrar samkeppnis-
stöðu veldur aukinn samdráttur á
næsta ári vegna efnahagsaðgerð-
anna því að rekstrarstaða fyrirtækj-
anna versnar. Því vérður áframhald
á því að nauðsynleg hagræðing og
endurskipulagning í fyrirtækjunum
beinist að því að fækka stöðugt fólki
því lítið verðum um ný verkefni.
Hugmyndir ASÍ
I atvinnumálanefnd aðila vinnu-
markaðarins og ríkisstjómarinnar
var unnið út frá tveimur grunnfor-
Breytingarnar í
Eystrasaltsríkjunum
Þróun og sam-
starfsmöguleikar
Fyrri hluti
eftírJens
Zvirgzdgrauds
ísland er álitlegur samstarfsaðili
fyrir Eystrasaltsríkin. Um þetta hef-
ur undirritaður fjallað í grein sem
birtist í Morgunblaðinu 8. nóvember
sl. Þessi nýja grein hefur orðið til
sem svar við miklum áhuga Islend-
inga á samvinnu við Eystrasaltsþjóð-
imar sem fram hefur komið á fyrir-
lestmm mínum um Eystrasaltslöndin
er haldnir hafa verið í Norræna hús-
inu og hjá Námsflokkum Reykjavík-
ur nú í haust. Undirritaður vonast
til þess að greinin svari algengustu
spurningum sem fram hafa komið
um Eystrasaltslöndin.
Vinsamleg afstaða Islendinga til
Eystrasaltsþjóðanna kom berlega í
Ijós á þjóðhátíðardegi Lettlands 18.
nóvember sl. í Norræna húsinu.
Grundvöllur framtíðarsamvinnu
milli íslands og Eyestrasaltsríkjanna
er sá, að Eystrasaltsþjóðirnar eru
iðnaðarþjóðir andstætt þjóðum þriðja
heimsins og vonast þær ekki eftir
beinni fjárhagsaðstoð, heldur óska
eftir nýjum viðskiptasamböndum og
samstarfi á sviði þróunar og mennta
í stað fyrri sambanda innan sovéska
heimsveldisins er losnaði um við hran
þess. Baitnesku ríkin líta á sig sem
. hluta Evrópu og æskja því samstarfs
við Evrópuþjóðir, og líta ekki á kostn-
að vegna samstarfs sem óarðbæra
fjárfestingu.
Hagkerfið I Lettlandi —
stefnur og sjónarmið
Lettland er vel staðsett miðsvæðis
milli Eistlands og Litháens og höfuð-
borgin Ríga, stærsta borgin á svæð-
inu, er litlu minni en Kaupmanna-
höfn og er hún með flesta erlenda
fulltrúa á baltneska svæðinu. Tæp-
lega helmingur af vergri landsfram-
leiðslu Lettlands er iðnaður og þar
af var (fram til 1988) helmingurinn
framleiðsla hátæknibúnaðar fyrir
hemámsliðið. Stefnt hefur verið að
því að með nýjum vestrænum sam-
starfsaðilum verði vegið upp á móti
missi þessa framleiðsluþáttar úr hag-
kerfínu sem valdið hefur miklu um
kreppuna í efnahagskerfí landsins.
Önnur orsök kreppunnar er mikil
þörf á hráefnum frá Rússlandi, aðal-
lega olíuvömm. Hefur stjórn Jeltsíns
í Rússlandi beitt gerræðislegum við-
skiptaþvingunum gegn Lettlandi, t.d.
hafa umsamdir olíuflutningar milli
landanna verið stöðvaðir þótt búið
hafi verið að greiða verð olíunnar.
Þriðja orsökin er hin lamandi nær-
vera hernámsliðsins og hægfara aft-
urköllun þess.
í fjórða lagi er mikil ósamstaða
meðal valdhafa um það hvaðan fyr-
irmyndir að efnahagsumbótum eigi
að koma. Goldmanis forsætisráð-
herra lítur á pólska og rússneska
umbótasinna sem mikilvægustu fyr^
irmyndir sínar, en þeir aðhyllast leift-
urhraðar stjómvaldsaðgerðir. Hann
heldur því fram að lítill tími sé til
að bíða og sjá áhrif ákveðinna ráð-
stafana og óskar hann að hrinda öll-
um aðgerðum í framkvæmd sam-
stundis.
Fijáls verðlagning, afnám þjóðnýt-
ingar í landbúnaði og flestum grein-
um iðnframleiðslu auk samdráttar í
opinberum útgjöldum vegna velferð-
armála era hluti þeirra ráðstafana
sem búið er að framkvæma. Arangur
af þessari stefnu varð minni en búist
hafði verið við vegna þess að viðkom-
andi löggjöf hafði ekki verið nægi-
lega vel undirbúin er stefnunni var
hrint í framkvæmd og það leiddi til
óskipulegs flóðs af bönnum, tilskip-
unum, kvótum, leyfum o.fl., líkt og
á tímum tilskipanakerfísins.
Réttaróvissan sem af þessu leiðir
hefur haft í för með sér að engum
refsimálum vegna spillingar eða
ólöglegrar eignatilfærslu á fyrmrn
ríkiseignum hefur iyktað með sak-
fellingu og því síður með bótagreiðsl-
um.
Lettar hafa einnig litið til efna-
hagsstefnu Taiwans, Hong Kong og
Singapore sem fyrirmyndar að efna-
hagsuppbyggingu. Þessi efnahags-
stefna hefur að minni hyggju þann
ókost að eiga við um iðnvæðingu
landa sem voru upphaflega landbún-
aðarsamfélög, en hins vegar er Lett-
land iðnvætt samfélag þar sem koma
þarf á markaðskerfi. Suður-kóreski
stjórnarandstæðingurinn Kim Dae
Jung segir t.d. að þessi efnahags-
stefna verði árangurslítil eftir að
frumstigi er lokið. Samkvæmt skoð-
un hans verður Iýðræði að þróast
samhliða fjölþættum þróunarbæmm
iðnaði til þess að tryggja betur hag-
vöxt á grundvelli fjölbreytni og
sveigjanleika í hagkerfinu.
Sósialdemókratar og stéttarfélög
hafa áhuga á að kynna sér reynslu
Norðurlandanna í uppbyggingu vel-
ferðarkerfis. En hin nýja efnahags-
stefna í Svíþjóð, kreppan í Finn-
landi, afstaða Dana til Maastricht
og sú skoðun að hagkerfi Noregs sé
að sumu leyti hagkerfi vanþróaðs
ríkis þrátt fyrir að þar séu ein bestu
lífskjör í heimi dregur úr áhuga kjós-
enda í Lettlandi á sósíaldemókrötum.
Pólitískir flokkar sem hallasþ að
sjálfsþurftarbúskap eins og ríkti fyr-
ir seinni heimsstyijöld og með því
velferðarkerfi er þá ríkti, auka stöð-
ugt fylgi sitt í Lettlandi. Afturhvarf
til heilbrigðs verðmætamats bænda-
samfélags og umhverfissjónarmið
em freistandi í hugum þjóðar sem
er uppgefín á pólitískum þrætum og
skorti. Er oft í því samhengi vísað
til efnahagsstefnu Pinochet-stjórnar-
innar í Chile og þess efnahagsbata
er sú stefnajeiddi til. Undirrituðum
fínnst einnig að Rómanska Ameríka
og baltnesku löndin eigi margt sam-
eiginlegt, þótt ríkisfjárlög í Lettlandi
hafi hingað til verið hallalaus og
fæðingartíðni færi lækkandi. í þessu
samhengi vil ég vitna í Rodrigo
Boija, fyrrverandi forseta Equador:
„Framkvæmdavaldið hefur öðlast
nútímalegri viðfangsefni, á sama
tíma og þingið setur lög, sem betur
ættu við á síðustu öld. Þetta veldur
tilvistarvanda lýðræðiskerfisins sem
getur komið í veg fyrir lausn þjóðfé-
lagslegra vandamála sem fylgja
efnahagslegum umbótum." Þessi
niðurstaða á ágætlega við um Aust-
ur-Evrópu vegna reynsluleysis
stjómvalda. Hinar hægfara og
ómarkvissu efnahagsumbætur í
Rómönsku Ameríku hafa stundum
leitt til þess að einnig þeir þjóðfélags-
hópar sem fæddir vom í miðstétt
lenda undir fátæktarmörkum. Margt
bendir til svipaðrar þróunar í Austur-
Evrópu og Eystrasaltsríkjum.
Undirritaður hefur komist að
þeirri mótsagnakenndu niðurstöðu
við samanburð á efnahagsendurbót-
um í Rómönsku Ameríku og baltn-
esku ríkjunum, að í samfélagi sem
verið er að umbylta getur fijálslyndi
í efnahagsmálum og hreint lýðræði
leitt til stigmögnunar fátæktar. Tak-
markað lýðræði samfara fijálslyndi
í efnahagsmálum eins og var í Chile
undir stjóm Pinochets leiddi til auk-
innar hagsældar sem núverandi
stjómvöld byggja á við framkvæmd
félagsmálastefnu án þess að stofna
efnahagsástandi landsins í hættu.
Ekki virðist vera hægt að alhæfa og
heimfæra ástandið í Lettlandi á
vandamál sem fyrir hendi eru í Eist-
landi og Litháen. Blæbrigðamunur
er á löndum í Rómönsku Ameríku
og í Eystrasaltslöndunum. Vitna má
í ummæli Carlos Salinas de Gortari
forseta Mexíkó um að langvarandi
og strembin endurbótastefna Mexíkó
sýni svo ekki verði um villst að ekki
sé til nein algild og fullkomin for-
skrift að efnahagslegum endurbótum
sem hægt sé að yfirfæra frá einu
sendum. Annars vegar að bæta þyrfti
afkomu sjávarútvegs og samkeppnis-
stöðu innlendrar framleiðslu með því
að afnema alfarið og/eða tímabundið
ýmis opinber gjöld atvinnulífsins.
Miðað við þær hugmyndir sem voru
til umræðu hefðu þessar hugmyndir
bætt afkomuna í sjávarútvegi um
3,4% og auk þess hefði stöðugleiki
í verðlagi bætt stöðuna um 2%. Sam-
tals hefði afkoman því batnað um
5,4% án þess að verið væri að íþyngja
ríkissjóði.
Hins vegar var gengið út frá því
að atvinnuleysisstigið á haustmán-
uðum væri óviðunandi og því bæri
að efna til víðtækra aðgerða til þess
að draga úr því eða í það minnsta
að koma í veg fyrir að það ykist í
því sambandi lögðu fulltrúar ASÍ til
að ýmsum arðbærum verkefnum í
vega- og brúargerð yrði flýtt, að
farið yrði í ýmis viðhaldsverkefni á
þeim opinbera byggingum sem lægju
undir skemmdum og að sett yrði fjár-
magn í sértækar aðgerðir á þeim
svæðum þar sem atvinnuleysi væri
vemlegt. Lagt var til að settir yrðu
6 milljarðar króna í þessar fram-
kvæmdir. Þessi verkefni vom valin
með hliðsjón af eftirfarandi forsend-
um; að innflutningshlutfall í aðföng-
um væri tiltölulega lágt, að launa-
hlutfall væri hátt til þess að ná fram
sem mestum áhrifum á atvinnustigið
(og þar með spamað ríkisins vegna
atvinnuleysisbóta) og að fram-
kvæmdirnar legðu grann að nýrri
sókn í hagvexti í framtíðinni.
Áhrif þessara framkvæmda á
þjóðarbúið kemur fram í meðfylgj-
andi töflu, en þar era þær taldar
með fjárfestingum í stað samneyslu.
Heildaráhrifin hefðu orðið þau, að
bæði bein og óbein áhrif á fjárfest-
ingar yrðu 12,6% og afleidd áhrif á
einkaneyslu yrðu 1% aukning á
næsta ári. Því hefði heildareft-
irspurnin í þjóðfélaginu aukist um
2,8% eða um 10 milljarða króna og
innflutningur hefði aukist um 2%.
Heildaráhrifin á framleiðslu hér inn-
anlands hefðu því orðið aukinn hag-
vöxtur um 2,1%, eða sem svarar
Jens Zvirgzdgrauds
„Ýmis vandamál á þess-
um breytingartímum í
Eystrasaltslöndunum
eru sameiginleg öllum
þremur löndum.“
landi til annars. Af þessum ástæðum
geti aðstoð ráðgjafa alþjóðastofnana
oft verið til mikilla bóta fyrir þessi
lönd. Ýmsir fyrirvarar era þó nauð-
synlegir. M.a. getur verið að greining
í viðkomandi landi sé of stöðluð og
einhliða og byggð á röngum forsend-
um eins og t.d. að fórnfýsi og lang-
lundargerð þjóðarinnar sé meira en
síðar kemur í ljós.
Höfundur álítur að skoðanaskipti
milli íslenskra og lettneskra þjóðhag-
fræðinga geti verið til mikilla hags-
bóta fyrir báðar þjóðir þar eð mörg
vandamál á íslandi og í Lettlandi eru
svipuð, t.d. jafnvægi í peningamál-
um, seðlabankamál og lækkun verð-
bólgu.
Sérstök efnahagsleg vandamál
í Lettlandi
Ýmis vandamál á þessum breyt-