Morgunblaðið - 26.02.1993, Qupperneq 12

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. FEBRÚAR 1993
12
Fj öldadrápin
í Eistlandi
Greinargerð Eðvalds Hinrikssonar andmælt
eftir Þór Jónsson
Hlutdeild Eistlendinga í glæpum
nasista í seinni heimsstyijöld er
ekki unnt að vefengja, svo rækilega
er hún sönnuð með skjölum og vitn-
isburðum. Eistneska lögreglan og
heimavarnarsveitirnar Omakaitse
frömdu ódæðisverkin.
Eðvald Hinriksson, sem var for-
ingi Omakaitse í Vönnuhéraði í
suðausturhluta Eistlands sumarið
1941 og háttsettur lögreglumaður
í höfuðborginni Tallinn um haustið,
skrifar þess vegna gegn betri vit-
und, þegar hann í greinargerð sinni
hinn 5. þ.m. heldur því fram, að
einungis yfirmaður þýska hersins í
Tallin „hafði heimild til að fyrir-
skipa aftökur“.
Ekki verður heldur hjá því kom-
ist að gera athugasemd við villandi
fullyrðingu hans um að „gyðinga-
hatur þekktist ekki í Eistlandi".
Stækt gyðingahatur
Tortryggni og frumstæðra for-
dóma í garð gyðinga gætti ekki
síður í Eistlandi en öðrum löndum
Austur-Evrópu. Fram að seinni
heimsstyijöld var sambúðin engu
að síður friðsamleg, enda voru gyð-
ingar í landinu aðeins 4.500, ekki
nema 0,4% af þjóðinni, og sárafáir
í góðum efnum. Sagifélag gyðinga
var heldur ekki sniðgengið, þegar
stjórnvöld buðu minnihlutahópum
menningarlegt sjálfræði, og skólar
þeirra fengu styrki úr opinberum
sjóðum.
Hvað olli þá þeim fjandskap, sem
gyðingum var sýndur í stríðinu og
leiddi til útrýmingar þeirra í land-
inu? Eistland varð fyrst hernumdra
landa Hitlers lýst „Judenrein“.
Eistlendingar benda yfirleitt á
að áberandi margir gyðingar hafi
tekið þátt í alls konar óhæfuverkum
eftir valdarán kommúnista árið
1940.
Eðvald Hinriksson skrifar: „Vit-
að er að nokkur hundruð þeirra
[þ.e. gyðinga] tóku þátt í síðustu
dögum [sic!] stríðsins við Þjóðveija
árið 1941 sem liðsmenn „Eyðilegg-
ingarhersveitarinnar“...“
Stalín ætlaði spellvirkjahópunum
(Eyðileggingarhersveitunum) að
skilja eftir „sviðna jörð“ handa inn-
rásarliði nasista. I Eistlandi voru
um 5.600 manns í þessum hópum,
þar af voru 90 gyðingar (1,6%),
ekki „nokkur hundruð“, eins og
Eðvald heldur fram. Að meðtöldum
gyðingum í sovésku öryggislögregl-
unni NKVD (KGB) verða þeir 140
samtals.
Til samanburðar má geta þess
að Sovétmenn höfðu látið myrða
FLUGVÉL flugmálastjórnar
var flogið rúmlega 100 klukku-
stundir fyrir ráðuneyti og aðr-
ar ríkisstofnanir á síðasta ári
og flugvél Landhelgisgæslunn-
ar var flogið í rúmlega 40
stundir fyrir hið opinbera. Eru
þetta nokkru færri tímar en
undanfarin ár þegar flugið
hefur verið að meðaltali um
200 tímar fyrir ráðuneyti og
ríkisstofnanir.
Flugmálastjórn og Landhelgis-
gæslan hafa yfir að ráða flugvél-
eða flytja í útlegð um 500 eistneska
gyðinga, flesta virðingarmenn hins
fámenna hóps gyðinga í landinu.
Þvi má bæta við að gyðingar, sem
börðust fyrir sjálfstæði Eistlands í
frelsisstríðinu árið 1918, voru nær
því helmingi fleiri en hinir, sem
skipuðu sér í sveit með sovésku
herliði árið 1941.
Þegar Rauði herinn hörfaði und-
an þýska norðurhemum flúðu flest-
ir eistneskir gyðingar land til Sovét-
ríkjanna. Um það bil eitt þúsund
gyðingar urðu eftir í Eistlandi. Þeim
var öllum útrýmt, nema þremur,
sem tókst að fela sig til stríðsloka.
Væri um venjulega hefnd að
ræða fýrir þátttöku í spellvirkjahóp-
unum eða sovésku öryggislögregl-
unni, hefði hún ekki beinst gegn
öllum gyðingum, konum, börnum
og gamlamennum, án sundurgrein-
ingar, — og alls ekki gegn þeim sem
fremur en að hlaupa í faðm Stalíns
kusu að vera um kyrrt og fara
hvergi.
Skýringin er þess í stað stækt
gyðingahatur.
Einhver ljótasti bletturinn á
eistnesku þjóðinni er hve sorglega
fáir komu gyðingunum til hjálpar,
þegar helförin hófst. Kaldhæðni
örlaganna veldur því, að gyðingar,
sem fluttir voru nauðugir til Síberíu
og komu aftur til Eistlands löngu
eftir stríð, geta þakkað Stalín lífg-
jöfina.
Aftökur Omakaitse
Vegna hinnar hroðalegu með-
ferðar sem Eistlendingar sættu
undir sovéskum yfirráðum frá árinu
1940 til 1941, fögnuðu allflestir
nasistunum og börðust við hlið
þeirra til að frelsa landið undan oki
kommúnismans. Á hinn bóginn er
erfitt að skilja með hvaða hætti
lögreglusveitir og heimavarnarliðið
Omakaitse, sem fremur var refsi-
flokkur en hersveit, vörðu fóstur-
jörðina með því að m.a. myrða gyð-
inga og óbreytta borgara.
Skýrslur nasistanna sjálfra sýna,
að þeir vildu í lengstu lög forðast
að óhreinka sjálfa sig á þeirri „sóða-
vinnu“ (Dreckarbeit) og létu þess
vegna heimamenn að miklu leyti
um hana.
í leyniskýrslu undirhershöfðingja
SS, Franz Stahleckers, yfirmanns
drápssveitanna Einsatzgruppe A,
er m.a. fjallað um starfsemina í
Eistlandi til hins 15. október 1941.
í henni prísar SS-foringinn dygga
aðstoð eistnesku lögreglunnar og
Omakaitse við að útrýma gyðing-
um. Skýrslan var lögð fram sem
sönnunargagn, auðkennt 180-L, í
stríðsglæparéttarhöldunum í Niirn-
berg.
um sem nota má til farþegaflutn-
inga þó aðalverkefni þeirra séu við
eigin verkefni þessarra stofnana.
Flugvél Flugmálastjórnar er af
gerðinni Beechcraft E-90 King
Air og vél Gæslunnar er af gerð-
inni Fokker F-27 Friendship.
Verðlagt fyrir kostnaði
Ráðherrar og embættismenn
hafa stundum notað þessar flug-
vélar til að flytja sig, bæði innan-
lands og til útlanda, og í önnur
verkefni. Fram kom hjá Friðrik
Sophussyni í Morgunblaðinu síð-
Eðvald Hinriksson skrifaði í bréfi
hinn 7. júní árið 1945 til útlendinga-
eftirlitsins í Svíþjóð að skömmu
eftir komu Þjóðverjanna til Tartu-
sýslu hafi hann verið settur foringi
yfír öllum heimavarnarsveitunum
(Omakaitse) í Vönnuhéraði. Það er
í samræmi við gögn, sem ég hef
séð í Ríkisskjalasafni Eistlands.
í nýlegri greinargerð sinni segir
Eðvald að yfirmaður þýska herafl-
ans hafi einn haft heimild til að
fyrirskipa aftökur. Það er rangt.
í Ríkisskjalasafni Eistlands er til
doðrantur með skrá um fanga
Omakaitse og refsingu sem þeir
hlutu. Kemur í ljós við lestur bókar-
innar að dauðarefsing var ekki fá-
tíð sumarið 1941, hvorki í Vönnu
né annars staðar. í skránni er að
finna nöfn líflátinna manna, sem
Eðvald Hinriksson lét handtaka og
yfirheyrði sjálfur. Yfirheyrslu-
skýrslur með undirskrift hans hafa
varðveist í skjalasafninu. Öll gögn
eru skrifuð á eistnesku.
Mál Osvalds Ratsepps er ágætt
dæmi. Hann var handtekinn af
Omakaitse í Vönnu hinn 12. ágúst
1941, og yfirheyrður af foringjan-
um, Eðvaldi Hinrikssyni. í skýrsl-
unni kemur fram að Rátsepp sé
kommúnisti, sem Rauði herinn hafí
skipað að taka þátt í spellvirkjahóp-
um, en hann óhlýðnast skipuninni.
„Persónulega vildi ég ekki takast á
hendur verkefnið, sem kommún-
istaflokkurinn fól mér, því að
flokksstarfið hafði valdið mér von-
brigðum,“ segir hann samkvæmt
skýrslunni. Þess í stað gefur hann
upplýsingar um hina og þessa
kommúnista og hvar spellvirkjahóp-
arnir hafi falið vopn.
í vitnaleiðslum í borgardómi
Stokkhólms árið 1946 varðandi
meinta stríðsglæpi Eðvalds Hinriks-
sonar kvaðst bílstjóri hans, Eik
Varep, hafa ekið Eðvaldi og fanga
hans, téðum Rátsepp, til leynilegra
vopnabirgða spellvirkjahópanna. Að
sögn Vareps fann Eðvald skamm-
byssur á þeim felustað, sem
Rátsapp vísaði honum á.
Hver urðu afdrif hins samvinnu-
fúsa fanga? Bílstjórinn vissi þau
ekki, en í fyrmefndri skrá um refs-
ingar fanga stendur að Osvald
Rátsepp hafi verið tekinn af lífi í
Vönnu hinn 22. ágúst 1941.
Án dóms og laga
Eðvald Hinriksson heldur því
fram að þýsk herlög hafi verið í
gildi í Eistlandi á þessum tíma. Að
visu eru áhöld um það, en skýrt
skal tekið fram að jafnvel sann-
færða Iiðsmenn spellvirkjahópanna
mátti ekki skjóta á staðnum án
réttarhalda, hvort sem í gildi voru
astliðinn föstudag að það kæmi
fyrir að flugvélar ríkisins væru
notaðar, en þá eingöngu vegna
þess að það væri talið ódýrara en
áætlunarflug, til dæmis vegna
þess að margir færu saman. Flug-
málastjórn og Landhelgisgæslan
hafa verðlagt flugferðirnar með
það í huga að verðið standi undir
kostnaðinum við flugið. Fyrir ári
var flugtíminn á Flugmála-
stjórnarvélinni reiknaður á tæpar
60 þúsund kr. og 75 þúsund á
Gæsluvélinni.
Þór Jónsson
„Ég er einungis að
benda á að Eðvald Hin-
riksson fer með rangt
mál í veigamiklum at-
riðum, til þess, að því
er virðist, að hlífa sér
við alvarlegum ásökun-
um um stríðsglæpi.“
lög hins eistneska eða þýska ríkis!
Föngum var þó sjaldnast gefinn
kostur á að veija sig.
Til að mynda minnist Valve Volt-
Sudak þess að hafa farið ásamt
frænku sinni að finna Eðvald í höf-
uðstöðvum hans í Vönnu til að
mótmæla því að Omakaitse í hérað-
inu tæki fanga af lífi án dóms og
laga.
Skjal R-64-4-975 í Ríkisskjala-
safni Eistlands sýnir svo að ekki
þarf um að villast að þessar heima-
varnarsveitir rannsökuðu mál,
dæmdu í þeim, og fullnægðu dauða-
dómum. Öll formsatriðin eru aðeins
gagnsæ tilraun til að ljámálarekstr-
inum blæ réttarfars. í raun voru
leikreglur réttarríkis þverbrotnar.
Um er að ræða ákæru Omakaitse
í Tapa á hendur fimmtíu og fjög-
urra ára gömlum manni, Jan Tamm
að nafni, kommúnista, sem m.a. var
sakaður um margháttaða aðstoð við
Rauða herinn og að leyna flótta-
mönnum og eignum þeirra fyrir
Þjóðveijum(I). Ákæran er undirrituð
af lögreglustjóra.
Hinn 2. septernber 1941 eru
rannsóknargögnin látin dómnefnd
Omakaitse í té, sem kemst samdæg-
urs að þeirri niðurstöðu að Jan
Tamm beri að taka af lífi. Dómur-
inn er undirritaður af sama lög-
reglustjóra og ákæran og hefur
stimpil héraðsdómarans í Tapa;
stimpil eistneska lýðveldisins!
Næsta dag er niðurstaða dóm-
nefndarinnar borin undir yfirmann
þýsku herdeildarinnar á svæðinu,
sem staðfestir dóminn.
Á baksíðu skjalsins stendur að
lögreglustjóri láti hinn ákærða, Jan
Tamm, „dæmdan af dómnefnd
Omakaitse í Tapa, sem foringi
Omakaitse skipar“, í hendur Om-
akaitsesveitarinnar til fullnægingu
dóms. Þetta stendur skrifað fullum
fetum.
Lögreglustjórinn, eistneskur liðs-
maður Omakaitse, fyrirskipar af-
tökuna. Þó skrifar Eðvald: „Eist-
neskir lögreglumenn höfðu ekki þá
heimild.“
Neðar á sama skjali er athuga-
semd um að Jan Tamm hafi verið
seldur í hendur aftökusveit Omaka-
itse hinn 4. september. Neðst á
skjalinu stendur handskrifað að for-
ingi aftökusveitar Omakaitse hafi
tikynnt að dómi hafi verið fullnægt
sama dag.
Hlutur nasista í örlögum Jans
Tamms var eingöngu að fallast á
ákvörðun Eistlendinganna.
Hvorki skulu bornar brigður á
ættjarðarást þessara manna né
Eðvalds Hinrikssonar. En hún
hreinsar þá ekki af gruninum um
stríðsglæpi.
Aðstoðar lögreglustj ór i
Þegar eftir hernám Tallinnborgar
hinn 28. ágúst 1941, er eistneska
öryggislögreglan (Stjómmálalög-
reglan) endurreist. Aðeins 16 af 260
yfirmönnum lögreglu í landinu
höfðu lifað af drápsherferð NKVD.
Fullyrðing Eðvalds í greinargerð-
inni um að hann hafi ekki verið
„yfirmaður í lögreglunni" er í hróp-
andi ósamræmi við upplýsingar í
æviminningum hans, Ur eldinum
til íslands, t.d. á bls. 121: „Ég var
nú einu sinni eini foringinn sem
hafði starfað í hinum fyrrverandi
aðalstöðvum PolPol [öryggislög-
reglunni] sem var enn á lífi og við
störf“.
Eðvald Hinriksson tók virkan
þátt í enduruppbyggingu öryggis-
lögreglunnar, sem hafði að mark-
miði að uppræta kommúnista, tagl-
hnýtinga sovétmanna, gyðinga, tat-
ara o.fl. Öryggislögreglan hafði
aðsetur í Aðalfangelsinu í Tallinn.
Starfsemi hennar fólst í handtök-
um, yfirheyrslum og fangelsun
„óvina ríkisins“, ákvörðun refsingar
og loks fullnægingu dóms með að-
stoð Omakaitse. Oft var þetta gert
í miklum flýti. Stundum leið aðeins
sólarhringur frá handtöku fanga til
aftöku hans.
Um alla borgina voru spjöld með
áskorun til alþýðunnar um að gefa
lögreglunni vísbendingar um gyð-
inga. Erica Schein, ekkja gyðings-
ins Efraims Schein, sem var myrtur
i stríðinu, segir að það hafi verið
eistnesk lögreglusveit sem handtók
bónda sinn. Eðvald Hinriksson seg-
ir að „sérstök deild' innan SS-sveit-
anna leitaði þá [þ.e. gyðingana]
uppi og handtók þá“. Það má vera
rétt, ef átt er við að eistnesk lög-
regla og Omakaitse hafi verið deild
í SS.
Sægur handtöku- og varðhalds-
skipana á hendur meintum komm-
únistum (í augum lögreglunnar
voru t.d. allir gyðingar kommúnist-
ár) hafa varðveist í Eistlandi með
undirskrift Eðvalds. Hann var að-
stoðarlögreglustjóri og starfaði við
rannsóknar- og upplýsingadeild ör-
yggislögreglunnar uns hann var
sjálfur fangelsaður í lok nóvember
1941.
Á þessum þremur mánuðum
hafði öryggislögreglan í Tallin
handtekið meira en helming allra
gyðinga í landinu og voru allir tekn-
ir af lífi. Konur og börn af gyðinga-
ættum voru send í dauðabúðirnar
í Harku.
Álit Sandlernefndarinnar
Forstöðumaður Simon Wiesen-
thal-stofnunarinnar aflaði sér
gagna frá KGB um athafnir Eð-
valds Hinrikssonar á stríðsárunum
og afhenti ríkissaksóknara á ís-
landi. Eðvald segir í grein sinni að
þau séu ónothæf sönnunargögn og
kallar sænska þingnefnd sér til full-
tingis.
Ur því að Eðvald treystir sænsk-
um þingnefndum mun ég vitna í
digra skýrslu Sandler-nefndarinn-
ar, þingnefnd, sem rannsakaði með-
ferð sænskra yfirvalda á flóttafólki
eftir stríð.
Samkvæmt nefndarálitinu munu
Eðvald Hinriksson og félagi hans
Roland Leppik hjá eistnesku lög-
reglunni hafa yfirheyrt og dæmt
gyðinga og aðra til dauða. Eftir því
sem segir í skýrslunni voru hinir
dauðadæmdu líflátnir í skógi fyrir
utan Tallin af eistnesku heimavarn-
arsveitunum.
Enn fremur er tekin trúanleg
lýsing bílstjórans, Vareps, sem eftir
störf hjá Omakaitse var ráðinn til
öryggislögreglunnar, en hann sagð-
ist hafa séð Eðvald Hinriksson mis-
þyrma þar gyðingi. (Varep er raun-
ar enn á lífi.)
Sandler-nefndin hafði aðgang að
öllum upplýsingum, sem sænsk yf-
irvöld höfðu um Eðvald; einnig
skýrslunum úr fyrmefndum vitna-
leiðslum í borgardómi Stokkhólms,
sem Eðvald segir í grein sinni að
sanni sakleysi sitt. Þingnefndin hef-
ur lagt annan skilning í þá vitnis-
burði.
Eftir að Eistland hlaut frelsi á
ný og Ríkisskjalasafnið var opnað
almenningi hafa orðið opinber
gögn, sem styðja staðhæfingu
Sandler-nefndarinnar um að eist-
Flugvélar Flugmálastjórnar og Landhelgisgæslu
140 tímar fyrir ráðuneytin