Morgunblaðið - 02.06.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. JÚNÍ 1993
Um orsakir Mult-
iple Sclerosis - MS
eftir Sverri Bergmann
Sjúkdómurinn multiple sclerosis
— MS — hefur á íslensku hlotið
nafnið heila- og mænusigg. Eg mun
í þessari grein nota hina alþjóðlega
viðurkenndu skammstöfuðu nafngift
á sjúkdómnum, MS.
Þótt liðin sé meira en ein og hálf
öld frá því meingerð MS-sjúkdóms-
ins var lýst er sjúkdómurinn ennþá
ráðgáta. Orsök hans er óþekkt, í það
minnsta svo ótvírætt sé.
I MS-sjúkdómnum myndast
dreifðir bólgublettir fyrst og fremst
í hvíta efni miðtaugakerfisins. Ein-
kenni sjúkdómsins verða því marg-
vísleg eftir því hvar í miðtaugakerf-
inu þessar skemmdir eru og ein-
kenni verða missvæsin, bæði eftir
því hvort bólgubreytingar eru á
bráðu stigi eða ekki og eins eftir
því hversu mikil skemmdin hefur
orðið í mýlinu á hverjum bólgustað.
Orsakakenningar eða tilgátur
Bólgubreytingarnar hafa bent til
þess að veira eða veirur yllu þeim
og væri þar falin orsök MS. Hver
eða hveijar þær veirur eru er ekki
vitað og kenningin er ósönnuð og
er því tilgáta ein. Hins vegar hefur
ekki fundist ákveðið samhengi við
sérstakar veirur og ein sérstök MS-
veira hefur ekki uppgötvast, hvort
sem hún kann að lokum að reynast
vera til eða ekki. Vert er að undir-
strika að MS-sjúkdómur er ekki
smitandi. Þær breytingar sem
greindar verða í mænuvökva og í
blóði MS-sjúklinga, árétta þó að um
sýkingu geti verið að ræða og þær
benda til þess jafnframt, að stöðug
virkni sé í ónæmiskerfi Iíkama MS-
sjúklingsins. Sú virkni beinist að
frumum í miðtaugakerfinu og þá
sérlega að frumum mýlisins. Hvort
hér væri þá orðið um sjálfstæðan
sjálfsónæmissjúkdóm að ræða, þeg-
ar frumur ónæmiskerfisins ráðast
að frumum eigin líkama eða glöp
ónæmiskerfisins fyrir tilverkan stöð-
ugrar hæggengrar sýkingar er enn-
þá ekki ljóst.
Sjálfstæður sjálfsónæmissjúk-
dómur þarfnast ekki stöðugrar ert-
ingar eins og t.d. sýkingar til að
viðhalda glöpum í ónæmiskerfinu.
Ónæmisglöpin eru þau að ónæmis-
kerfið ræðst gegn sjálfseiginlegum
mótefnavökum, sem í tilviki MS eru
annað hvort eða hvoru tveggja í
æðaþeli miðtaugakerfisins og í mýli.
Vakar þessir væru breyttar og
skaddaðar frumur úr þessum vefj-
um, hugsanlega vegna áhrifa tilfall-
andi sýkingar. Það hefur komið í
Ijós að 30—60% af svonefndum köst-
um (replapses) í MS-sjúkdómnum
eru samfara veirusýkingum. Þannig
gætu hugsanlega margar veirur leitt
til myndunar sjálfseiginlegra mót-
efnavaka.
Tilgáturnar annað hvort um þrá-
láta hæggenga veirusýkingu með
eða án rangrar starfsemi ónæmis-
kerfisins og um sjálfstæðan sjálfs-
ónæmissjúkdóm hafa verið ríkjandi
kenningar um orsök MS um margra
ára skeið og allar ábendingar úr
rannsóknum hafa stutt að tilgátur
þessar væru réttar, þótt lokaniður-
staða og þar með þekking á orsök
MS liggi ekki enn fyrir. Að vísu
munu margir lesendur kannast við
það að vísindamenn við Stanford
háskóla í Kaliforníu í Bandaríkjun-
um, undir leiðsögn prófessors Lorenz
Steinmans, birtu grein í tímaritinu
Nature í lok febrúar sl., þar sem
þeir telja sig hafa komist að niður-
stöðu og staðfest að MS-sjúkdóm-
urinn sé sjálfsónæmissjúkdómur og
jafnframt að þeir hefðu fundið þann
veika erfðavísi, sem réði því að
ákveðnar frumur ónæmiskerfisins
ráðast á vakafrumur í mýlinu. Ekki
treysti ég mér til að fullyrða hvort
þetta er raunverulega lokaniðurstað-
an og ótvíræð orsök MS, en virtar
stofnanir og vísindamenn verður að
taka alvarlega og vænta þess alla
vega, að stórt skref hafi verið stigið
fram á við þótt vissulega þurfi frek-
ari staðfestingar við og enn sé bið
eftir því að niðurstaðan verði endur-
tekin staðreynd og leiði til árangurs

Tölvuskóli Reykiavíkur
Borgartúni 28, sími 91-687590
TÖLVUSKÓLI FYRIR BÖRN
QG UNGLINGA, 10-16 ÁRA
í sumar býður Tölvuskóli Reykjavíkur upp á 24
klst. 2 vikna tölvunámskeið þar sem kennt er á
PC tölvur en eins og kunnugt er hefur Reykjavfkur-
borg nú tölvuvætt alla grunnskóla borgarinnar
með PC tölvum. Námið miðar að því að veita al-
menna tölvuþekkingu og að koma nemendum af
stað við að nýta tölvuna sér til gagns og gamans
við nám.
Farið er í eftitalin atriði:
- Fingrasetning og vélritunaræfingar
- Windows og stýrikerfi tölvunnar
- Ritvinnsla
- Teikning
- Almenn tölvufræði
- Töflureiknir
- Leikjaforrit
Áhersla er lögð á að vinna verkefni sem að gagni
geta komið við ritgerðarsmíð og alskonar verkef-
nagerð í skóla. Verð námskeiðanna er vel undir
almennum námskeiðsgjöldum.
Kennsla fer fram að Borgartúni 28, 3. hæð, en
innritun er í síma 687590.
Kennsla fer fram kl. 9-12 eða 13-16 mánudaga
til föstudagar.
í meðferð á sjúkdómnum. Við sem
fylgst höfum með yfirlýsingum um
það að þessi eða hin vísindastofnun-
in hafi fundið eða nær fundið orsök
MS af og til á sl. 20 árum í það
minnsta, tökum þrátt fyrir allt öllu
með nokkurri varúð, en þó er þessi
niðurstaða öðrum frábrugðin að því
leyti, að hún er ef til vill staðfesting
tilgátu, sem árum saman hefur ver-
ið líkleg sem orsök MS.
AUar eldri hugmyndir um orsök
MS heyra nú í raun sögunni til.
Tekur varla að tína þær allar upp
lengur, en þær vörðuðu næringar-
skort, andlega og/eða líkamlega of-
keyrslu, afleiðingar margvíslegra
sótta, vosbúð, truflun á hormónabú-
skap líkamans, sérlega hjá konum
og þá m.a. í sambandi við meðgöngu
og barnsburð, og enn voru það eitr-
anir éða áverkar og þannig mætti
áfram telja.
Hugsanlegt er þó að einhveijir
þessara þátta hafi áhrif á framvindu
MS-sjúkdómsins hjá einstaklingum,
þótt ekki séu þessir þættir grunn-
orsök sjúkdómsins.
Niðurstöður
Orsök MS er ennþá óþekkt. Lík-
legast er þó í ljósi nýjustu rannsókna.
að um sjálfsónæmissjúkdóm sé að
ræða og að gallaðir arfberar valdi
því, að ákveðnar frumur ónæmis-
kerfisins ráðist að frumum í mýli
miðtaugakerfisins. Reynist þessi til-
gáta rétt verður til meðferð við
Sverrir Bergmann
„Yonandi er þess ekki
langt að bíða að grein
um orsök MS sé aðeins
fáar línur. Það verður
svo þegar hún er sann-
anlega þekkt og þá um
leið verður bætt sú
margvíslega bæklun og
stundum böl, sém sjúk-
dómurinn nú veldur
þeim sem af honum
líða.“
'MS-sjúkdómnum um síðir. Enn er
hvorki sannað né afsannað, að ekki
geti verið um þráláta sýkingu að
ræða með bráðaköstum og að hún
viðhaldi stöðugri virkni í ónæm-
iskerfinu, sem hvort heldur rétt eða
röng veldur hinu sama og skýrt er
um sjálfsónæmi. Sýkingin veldur
stöðugum skemmdum í æðaþeli og
mýli miðtaugakerfisins og leiðir til
myndunar mótefnavaka. Sjúkdóm-
urinn er ekki hreinn erfðasjúkdóm-
ur, en margar erfðaeigindir, en þó
mismunandi, auka næmi fyrir sjúk-
dómnum og gera hann líklegri hjá
nánum ættingjum MS-sjúkdóma
heldur en öðrum. Sérstök MS veira
hefúr ekki fundist og sjúkdómurinn
er ekki smitandi, en draumurinn um
bólusetningu gegn sjúkdómnum er
óraunhæfur, í bili a.m.k. Aðrar or-
sakir gætu verið meðvirkandi um
framvindu sjúkdómsins, en eru ekki
líklegar grunnorsakir.
Meðan orsök er ekki þekkt er
heldur ekki hægt að veita neina full-
nægjandi meðferð við sjúkdómnum.
Því er ábyrgð þeirra sem bjóða upp
á varanlega lækningu MS-sjúkdóms-
ins, sem engin er til, auðvitað mikil
því skiljanlegt er að sá sem veikur
er fylgi eftir von sinni og vænting-
um. Nauðsynlegt er að sjúklingar
og aðstandendur geri sér grein fyrir
því, að munur er á meðferð sem
getur mildað einkenni, en slíkar eru
margar til, og þeirrar, sem hugsan-
lega ræðst að rótum meins og er
enn ófundin. í því efni skyldi enginn
láta svo blekkjast, að hann bíði af
„meðferð“ meira tjón en jafnvel af
sjúkdómnum, þar sem hann er erfið-
astur.
Vonandi er þess ekki langt að
bíða að grein um orsök MS sé að-
eins fáar línur. Það verður svo þegar
hún er sannanlega þekkt og þá um
leið verður bætt sú margvíslega
bæklun og stundum böl, sem sjúk-
dómurinn nú veldur þeim sem af
honum líða.
Höfundur er sérfræðingur í
taugasjúkdómum.
ATVINNULEYSI.
Betri nýting - leið
til sparnaðar
Á samdráttartímum er eðlilegt
að hugað sé að því, meira en áður,
hvernig hægt sé að gæta meira
aðhalds i heimilisrekstrinum. í
þessari lokagrein verða teknir
fyrir nokkrir þættir sem víða
þykja sjálfsagðir í sparnaðarvið-
leitni og öllu aðhaldi í fjármálum.
1. Nauðsynlegt er að fylgjast með
hitareikningum, sérstaklega yfir
sumarmánuðina. Komið hefur fram,
að sandur og önnur óhreinindi geta
sest í næma hitastilla á krönum á
ofnum og ruglað stillinguna þannig
að þeir hleypa heitu vatni í gegn í
stað þess að loka fyrir rennslið. Af
þeim ástæðum geta komið hærri
hitareikningar yfir sumarmánuðina
en eðlilegt getur talist. Þessvegna
getur verið nauðsynlegt að láta
fylgjast með því hvort kranar og
hitastillar séu í lagi og láta hreinsa
þá ef hitastigið í íbúðinni er óeðlilegt
og hitareikningurinn verður of hár.
2. Víða erlendis hafa opinberir aðilar
bæja og borga reynt að auðvelda
íbúum að komast á milli staða á
ódýran hátt, með því að bæta al-
mennar samgöngur. Slík þjónusta
hefur stuðlað að því að draga út
notkun bifreiða. Margir hafa orðið
til að reyna að vekja athygli á þess-
um þáttum hér á höfuðborgarsvæð-
inu á undanförum árum, með litlum
árangri.
Fækkun strætisvagnaferða hefur
aðeins orðið til þess að fólk hefur
neyðst til að fara fyrr í bifreiðakaup
en ella. Aukin bifreiðaeign hefur síð-
an leitt af sér meiri umferð og auk-
inn kostnað, m.a. vegna fjölgunar
bifreiðastæða. Þessi sparnaður hjá
almenningsvagnakerfinu á síðustu
árum hefur í raun reynst dýrari
bæði fyrir bæjarfélög og einstakl-
inga og talsvert dýrari en vel skipu-
lagt almenningsvagnakerfi hefði
verið. Svo ekki sé minnst á kostnað
vegna innflutnings á bílum langt
umfram þörf, eða þann kostnað sem
fer í óþarfa bensíneyðslu.
3. Þvottavélar geta verið þungar
á fóðrum, bæði hvað varðar raf-
magns- og sápunotkun. Bent hefur
verið á að spara megi rafmagn með
því að setja ekki þvottavélina í gang
fyrr en safnast hefur fyrir hæfilega
mikið af óhreinum þvotti í eina vél.
Þvottaefni er fastur útgjaldaliður
heimila og það er dýrt í innkaupum.
En það má drýgja þvottaefni með
því að nota með þeim íslenskan
„Rapid“-sóda til helminga. Rapid-
sódinn er umhverfisvænn, hann
mýkir upp vatnið og þó að vatn hér
á landi sé ekki hart eða steinefna-
ríkt, eins og víðast erlendis, þá eyk-
ur sódinn virkni þvottaefnisins þann-
ig að það þarf minna af því, einnig
verður þvotturinn hreinni.
4. Tau-þurrkarar geta verið raf-
magnsfrekir og mikil notkun þeirra
getur hækkað rafmagnsreikninginn
upp úr öllu valdi. Margir hafa því
brugðið á það ráð að hálfþurrka
þvottinn í þurrkaranum, til að fá í
hann loft, og hengja hann síðan upp
til þerris.
5. Annað rafmagnstæki sem leyn-
ir á sér er rafmagnsketillinn. Venju-
legt íslenskt heimili getur ekki án
slíks ketils verið, en oft er hitað í
honum óþarflega mikið vatn sem svo
smám saman hækkar rafmagns-
reikninginn.
6. Rafljósagleði íslendinga á vetr-
um er við brugðið. Fyrir ekki mörg-
um árum þótti sjálfsagt að slökkva
ljósin í þeim herbergjum sem ekki
var dvalið í og var það gert í sparnað-
arskyni. Nú eru að alast upp kyn-
slóðir sem þekkja slíka sparsemi
aðeins af afspurn.
7. Ef til vill stafa fjárhagsþreng-
ingar margra af því að meira hefur
verið hugsað um að afla en nýta. í
góðri nýtingu er fundið fé. Fatnaður
barna- og hálfstálpaðra unglinga
getur verið dýr þáttur í heimilisút-
gjöldum, því oft vaxa þau upp úr
fötunum Iöngu áður en þau hafa
slitið þeim, og þá verður að kaupa
ný. Það gæti án efa verið barnafjöl-
skyldum mikill sparnaður ef komið
væri á fót snyrtilegum skiptimark-
aði, þar sem hægt væri að selja óslit-
in eða lítið slitin föt og fá að kaupa
önnur í staðinn. Ég minnist slíkra
markaða erlendis sem settir voru upp
vor og haust af ungum konum í
kvenfélögum ýmissa kirkjudeilda.
8. Nýting matarafganga er ekki
aðeins sparnaðarþáttur heldur
ákveðin matargerðarlist, sem mörg
okkar vildu gjarnan ná betri tökum
á. Nýting á afgöngum felst ekki í
því að setja saman ólíka mataraf-
ganga á disk fyrir fjölskylduna, eins
og gömul frænka gerði forðum með
þeirri athugasemd að ekki væri
ástæða til að kvarta — þetta færi
allt á sama staðinn! heldur í að velja
saman nokkrar máltíðir með það í
huga að búa megi til nýja máltíð
út afgöngunum. En þá þarf að skipu-
leggja máltíðir vikunnar fyrirfram.
Þannig má t.d. með útsjónarsemi
nýta afganga af mismunandi kjöt-
réttum í pottrétt og setja t.d. af-
ganga af fiskréttum í sósu með
soðnu pasta í pastarétt, svo eitthvað
sé nefnt.
Betri nýting á því sem aflað er
leiðir til sparnaðar bæði á heimilum
og hjá þjóðfélaginu í heild. Það er
því nauðsynlegt að þessum þætti
verði sýnd meiri rækt í framtíðinni
en gert hefur verið til þessa.