Morgunblaðið - 17.08.1993, Blaðsíða 12

‘12____________MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. ÁGÚST 1993
Neikvætt félaga-
frelsi er maimréttindi
eftir Jónas
Haraldsson
Að undanfömu hafa orðið nokkrar
umræður og greinaskrif um rétt
launþega til að standa utan stéttarfé-
laga, þ.e. neikvætt félagafrelsi, í kjöl-
far nýfallins dóms Mannréttinda-
dómstóls Evrópu í máli leigubílstjór-
ans varðandi skylduaðild að félagi
leigubílstjóra.
Hinn 28. júlí sl. birtist í Morgun-
blaðinu grein eftir Láru V. Júlíus-
dóttur héraðsdómslögmann og fram-
kvæmdastjóra ASÍ, er hún nefndi
„Aðild að stéttarfélögum er mann-
réttindi" og fjallaði um þetta mál í
víðu samhengi.
Ég er sammála Láru, að það séu
mannréttindí að geta gengið í stétt-
arfélag, en ég tel það meiri mannrétt-
indi og sjálfsagðari að fá að ráða
því sjálfur, hvort maður sé í stéttarfé-
lagi, eða ekki. Þar skilur okkur Láru
að, því hún telur slíkt greinilega
ekki flokkast undir mannréttindi.
Kemur fram í grein hennar, að hún
telur að það eigi að hafa vit fyrir
fólki í þessum efnum og öll umræða
um neikvætt félagafrelsi sé „angi
af þeirri pólitísku togstreitu, sem er
milli ftjálshyggju annars vegar og
félagshyggju hins vegar“. Þá er Lára
þeirrar skoðunar, að þar sem meir
en 50% aðspurðra í skoðanakönnun
hafi verið samþykk skylduaðild að
stéttarfélagi, þá eigi allir að vera í
stéttarfélagi, hvort sem þeir vilja það
eða ekki.
Það veldur undrun margra að sjá
sjónarmið sem þessi hjá Láru á tím-
um frjálsræðis, þar sem réttindi ein-
staklinganna eru í fyrirrúmi. Það eru
heldur ekki hagsmunir einstakling-
anna, sem hafðir eru að leiðarljósi
hjá Láru, heldur hagsmunir stéttar-
félaganna. Á það skal lögð áhersla,
að launþegar þurfa ekki að vera í
stéttarfélagi frekar en þeir vilja til
þess að njóta þeirra kjara og rétt-
inda, sem kjarasamningar og gild-
andi kauptaxtar ákveða, en sá réttur
er þeim hvort eð er tryggður í 1. gr.
laga nr. 55/1980 um starfskjör
launafólks. Hvers vegna leggur Lára
„Verst þótti mér þó að
sjá styrktar- og sjúkra-
sjóðspeninga notaða til
að greiða niður tap
verkalýðsfélagsins af
rekstri gömlu dansanna
um veturinn, en dans-
leikjahaldið fór fram í
húsnæði félagsins.
Þetta er óþolandi mis-
notkun á fé styrktar-
og sjúkrasjóðanna.“
þá svo mikið kapp á að reyna að
sýna fram á að allir skuli vera í
stéttarfélagi. Það skyldi þó aldrei
vera að hennar skoðun sé, að pening-
ar og völd til handa verkalýðshreyf-
ingunni eigi að vera ríkjandi sjón-
armið, en mannréttindi einstakling-
anna eigi að vera víkjandi sjónarmið.
Því fleiri félagsmenn, því meiri pen-
ingar, völd og áhrif stéttarfélaginu
til handa.
Skylduaðild samkvæmt lögum
Lára fullyrðir í grein sinni, að
hvergi séu ákvæði í íslenskum lögum
um skylduaðild, nema varðandi leigu-
bílstjóra. Þetta er alrangt, eins og
Lára veit mætavel. Hún er héraðs-
dómslögmaður, eins og ég, og er því
skyldug skv. lögunum um málflytj-
endur nr. 61/1942 að vera í stéttarfé-
lagi málflytjenda, þ.e. Lögmannafé-
lagi íslands. Við tilheyrum þar minni-
hlutahópi lögmanna, þ.e.a.s. lög-
mönnum, sem ekki hafa opna lög-
mannsstofu, heldur starfa hjá öðrum,
t.d. samtökum, bönkum o.s.frv. Gæti
sú staða komið þar upp, að maður
teldi að brotinn hafi verið á manni
réttur á einhvern hátt og gæti þar
af leiðandi engan veginn sætt sig
við að vera í félaginu. Ég spyr þá
Láru: Telur hún það sjálfsögð mann-
réttindi undir slíkum kringumstæð-
um, að geta með engu móti sagt sig
úr LMFÍ, hversu sem hún kynni að
vera mótfallin samþykktum stjómar
LMFÍ og félagsskapnum yfirhöfuð?
Skylduaðild samkvæmt
kjarasamningum
Auk áðumefndra laga um Iög-
þvingaða skylduaðild, eru dæmi um
aðildarskyldu að stéttarfélagi í
kjarasamningum. Má þar nefna
kjarasamning verslunarmanna, þar
sem skrifstofu- og verslunarfólki er
gert skylt að vera í stéttarfélagi
verslunarmanna eftir fjögurra mán-
aða starf. Fram til þess tíma er
starfsmanninum gert að greiða svo-
kallað vinnuréttindagjald, sem er
aukameðlimagjald, en fullt félags-
gjald eftir það.
Þrátt fyrir bæjarþingsdóminn frá
1984 í máli verslunarkonunnar, þá
tel ég, að það standist ekki að lög-
um, að samtök atvinnurekenda og
launþega geti samið sín í milli, að
þriðji aðili sé skyldur til að vera í
félagi í samtökum annars aðilans og
greiða þangað félagsgjald. Vekur
það furðu mína að VSI skuli hafa
tekið þátt í slíkri samningsgerð, enda
hefur VSI skv. félagslögum sínum
eingöngu heimild til að semja fyrir
félagsmenn sína en ekki aðra, sbr.
og 5. gr. vinnulöggjafarinnar nr.
80/1938.
Taka félagsgjalds af utanfélags-
mönnum er í öllum tilvikum ólög-
mætt. Á sama hátt er stéttarfélagi
ólögmætt að innheimta vinnurétt-
indagjald af mönnum, sem starfa
tímabundið á félagssvæði stéttar-
félags, en eru búsettir í umdæmi
annars stéttarfélags, þangað sem
þeir greiða félagsgjald.
Forgangsréttur
Enginn er skyldaður beint að
ganga í stéttarfélag að öðru leyti en
áður gat. Á hinn bóginn felur for-
gangsréttarákvæðið í sér óbeina
þvingun til að vera í stéttarfélagi við
ráðningu í starf. Svo framarlega sem
menn vilja ekki vera atvinnulausir,
verða þeir að vera í stéttarfélagi,
þótt menn verði ekki lengur sveltir
til að ganga í stéttarfélag til þess
Jónas Haraldsson
að fá atvinnuleysisbætur. Þar varð
verkalýðshreyfíngin að lúta í lægra
haldi og sætta sig við það, að sér-
hagsmunir verkalýðshreyfíngarinnar
væru látnir víkja fyrir sjálfsögðum
mannréttindum. Nú ætti að stíga
skrefið til fulls.
Styrktar- og sjúkrasjóðsgjöld
Atvinnurekendum ber að greiða
af starfsmönnum sínum í styrktar-
og sjúkrasjóði viðkomandi stéttar-
félags, hvort heldur launþeginn er í
stéttarfélagi eða ekki, sem á að vera
almenn regla. Eingöngu þó í þeim
tilvikum, að ófélagsbundnir njóti
sama réttar úr þessum sjóðum, er
atvinnurekanda skylt að greiða af
þeim í sjóðina. Þar sem það er á
hinn bóginn nánast undantekning,
að réttur til greiðslna úr sjóðunum
sé ekki bundinn við fullgilda félags-
menn stéttarfélaganna samkvæmt
samþykktum þessara sjóða, þá ber
atvinnurekandanum ekki skylda til
að borga í þessa sjóði af ófélags-
bundnum launþegum. Vísast í þessu
sambandi til hæstaréttardóms árið
1988 á bls. 1464.
Greiðslur atvinnurekenda í styrkt-
ar- og sjúkrasjóði stéttarfélaganna
eru enn óbreyttar, þrátt fyrir að á
síðustu árum hafí greiðslur atvinnu-
rekenda vegna veikinda og slysa
launþega stóraukist og greiðslu-
tíminn lengst verulega. Sem dæmi
má nefna, að hásetar í vinnuslysum
áttu rétt á slysakaupi í 7 daga 1963
en 210 daga 1980. Tímalengd
greiðsluskyldu atvinnurekandans
hefur því þijátíufaldast á þessum
tíma.
Þrátt fyrir að létt hafi verulega á
styrktar- og sjúkrasjóðunum um leið
og atvinnurekendur hafa tekið stærri
byrðar á sig í þessum efnum, hafa
þessar greiðslur ekkert verið lækkað-
ar. Þær eru enn 1% af launum að
jafnaði, en ættu með réttu að vera
í dag 0,1% til 0,2%. Fyrir vikið hefur
stéttarfélögunum safnast mikill auð-
ur, sem að uppistöðu til byggist á
fölskum forsendum, því í raun eru
atvinnurekendur að greiða stéttarfé-
lögunum 1% launaskatt af tekjum
starfsmanna sinna. í stærstu stétt-
arfélögunum skiptir þetta fé í styrkt-
ar- og sjúkrasjóðunum tugum og
jafnvel hundruðum milljóna. Þessu
fé verja stéttarfélögin m.a. til eigna-
kaupa af ýmsu tagi. Séð hefur mað-
ur í reikningum styrktar- og sjúkra-
sjóða kaup á fasteignum, hlut í bif-
reið og fleiri eignum, svo sem hluta-
bréf í banka. Óllu verra er að sjá
peninga þessara sjóða notaða til að
kosta málaferli launþega gegn at-
vinnurekanda. Verst þótti mér þó að
sjá styrktar- og sjúkrasjóðspeninga
notaða til að greiða niður tap verka-
lýðsfélagsins af rekstri gömlu dans-
anna um veturinn, en dansleikjahald-
ið fór fram í húsnæði félagsins. Þetta
er óþolandi misnotkun á fé styrktar-
og sjúkrasjóðanna. En meðan at-
vinnurekendur sætta sig við þessa
skattlagningu og hvernig stéttar-
félögin nota fé þetta, þá verður þetta
óbreytt, eins og með úrelta vinnu-
löggjöfína. Það hentar verkalýðs-
hreyfingunni að geta gripið til ólög-
mætra verkfalla í kjarabaráttunni
og þá nær það ekki lengra.
Lokaorð
Það er von mín, að dómur Mann-
réttindadómstóls Evrópu í máli leigu-
bílstjórans leiði til þess, að mönnum
verði gert kleift að ráða því sjálfír,
hvort þeir eru í stéttarfélagi, og njóta
þar með sjálfsagðra mannréttinda,
þótt það kunni að einhveiju leyti að
skerða peningaeign og áhrifavöld
stéttarfélaganna.
Höfundur er héraðsdóms-
lögmaður og skrifstofustjóri LÍÚ.
Græn og hagræn
meðferð sorps
eftirBjörn
Guðbrand Jónsson
Mörg sveitarfélög á íslandi búast
nú til að taka sorpmál nýjum tökum.
Miklu skiptir nú þegar ráðist er í
fjárfestingar sem standa munu til
áratuga, að menn geri sér fulla grein
fyrir kostnaði jafnt sem mögulegum
ábata af væntanlegu sorphirðu- og
sorpmeðferðarkerfí. Eins og komið
er efnahagsmálum er mikilvægara
en nokkum tíma að forðast hvers
kyns fjárfestingarafglöp. Samtímis
verður að taka fullt tillit til umhverf-
isáhrifa. Þjóð sem byggir afkomu
sína á útflutningi hágæða matvæla,
vill sækja fram í ferðaþjónustu og
hyggur til metorða í umhverfísmál-
um á alþjóðavettvangi hefur ekki
efni á viðvaningsbrag á þvi sviði.
Efnabúskapurí örfoka landi
Á íslandi hefur það lengi verið
yfírlýst markmið að snúa vöm í sókn
í baráttunni við uppblástur. Ný
skýrsla OECD um umhverfísmál á
íslandi staðfestir það sem flestir
vissu; jarðvegseyðing er alvarlegasta
umhverfísvandamál íslensku þjóðar-
„Kerfisbundin fram-
leiðsla á jarðvegi úr líf-
rænu sorpi kann að
reynast sú aðgerð sem
gerir okkur loks kleift
að brjótast út úr víta-
hring gróður- og jarð-
vegseyðingar.“
innar. Þúsundir tonna af dýrmætum
jarðvegi Qúka á haf út á ári hveiju
vegna þess að gróður vantar til að
binda hann.
Ástæður jarðvegseyðingar á ís-
landi eru margþættar. Ein megin
ástæðan er hversu rýr sjálfur jarð-
vegurinn er. íslenskur jarðvegur er
gjama blandaður eldljallaösku sem
gerir hann næringarsnauðan og fok-
gjaman. Gróður á erfítt uppdráttar
í slíkum jarðvegi. Moldina vantar í
jarðveginn; hinn lífræna hluta sem
heldur honum saman, gefur viðloðun
og heldur til haga næringarefnum
plantna.
í sorpi er fólgið umtalsvert magn
af efnum af lífrænum uppruna. Með
því að sníða sorphirðu og sorpmeð-
ferð að því markmiði að ná út þessum
lífræna hluta er hægt að hefja býsna
hagrænan efnabúskap. Lífrænt sorp
nýtist til hvers kyns uppgræðslu í
okkar kæra en örfoka landi. Ef að
líkum lætur falia til 140-160 þúsund
tonn af lífrænum úrgangi á íslandi
í dag. Þegar upp er staðið er nefni-
lega harla lítið af rusli í sorpinu.
Úrgangur til uppgræðslu
En það þarf að gera réttu hlutina
rétt. Koma þarf á kerfí sem tekur
úr sorpstreyminu garðaúrgang, mat-
arieifar, fískúrgang, pappír, timbur
og ýmislegt sem fellur til við mat-
vælaiðnað. Þessir efnaflokkar eru
u.þ.b. 70% af sorpi. Ekki er heppi-
legt að dreifa þessu óunnu á holt og
hæðir. Hinn lífræni massi þarf að
fara í gegnum niðurbrotsferli í safn-
haug, svokallaða kompóstun, til að
fá fram þá eiginleika sem sóst er
eftir. Kompóstun er endumýting líf-
rænna efna sem hægt er að stunda
í nánast hvaða stærð sem er, allt frá
safnhaugskassa í bakgarðinum upp
í stóra „reaktora" fyrir milljónaborg-
ir.
Lokaafurð kompóstunar er lífrænn
Björn Guðbrandur Jónsson.
massi sem Iíkist mold í útliti, áferð
og innri gerð. Ummyndunarferlið er
samskonar og á sér stað í náttúr-
unni 'þegar örverur gera sér mat úr
lífrænum leifum og ummynda í mold-
arefni. Munurinn er sá að í safn-
haugnum er ferlið undir eftirliti, það
gengur mun hraðar fyrir sig og ef-
naútkoman er hagstæðari. Land-
græðsla er ekki eina notkunarsvið
fyrir kompostmold. Hana má nota
við hvers kyns ræktun og ef vel er
að verki staðið getur kompostmold
orðið markaðsvara. Víða erlendis er
sorpi og seyru úr skólpi snúið þannig
til verðmæta. Má nefna að vestan-
hafs, t.a.m. í milljónaborgunum
Philadelphiu, Baltimore og Washing-
ton, er áralöng reynsla af kompóstun
í stórum stíl. Á Washington-svæðinu
er t.a.m. kompostmold, upprunnin
úr skólpleiðslum og ruslafötum, seld
fyrir rúma 10 dollara hver rúmmetri
og þess má geta að lóðin við Hvíta
húsið var nýlega endurbætt með
slíkri mold.
Það er ástæða til að benda sérstak-
lega á að hérlendis er heppilegt að
nýta sem mest af pappír og pappa
til að fá fram kompóstmold. Það létt-
ir af þeirri kvöð að þurfa að koma
þessum flokkum til endurvinnslu í
útlöndum með æmum tilkostnaði, á
ofmettaða markaði. Úrgangspappír
er betur kominn sem þáttur í upp-
græðslu landsins.
Loks er ástæða til að benda á að
kompóstun lífræns úrgangs er í eðli
sínu ódýr aðferð, mun ódýrari en t.d.
sorpbrennsla. Kompóstun er lág-
tækniaðferð sem nýtir starfsemi
náttúrulegra örvera. Fyrir lítil og
millistærðar samfélög er ekki þörf á
dýrum mannvirkjum, gagnstætt því
sem á við um sorpbrennslu. Þá ber
að nefna að ekki er rúm fyrir bæði
sorpbrennslu og kompóstun í sama
plássinu þar sem aðferðimar keppa
um sömu hráefnin.
Villigötur á Vestfjörðum
Hvernig líta svo fyrirætlanir á ís-
landi út í ljósi þess sem hér hefur
verið sagt? Undirrituðum er kunnugt
um hvemig mál hafa og eru að skip-
ast á 2 stöðum á landinu; á norðan-
verðum Vestfjörðum og á Suður-
landi.
Því miður hefur flest verið á öfug-
um snúningi hjá Vestfirðingum.
Málatilbúnaður í kringum sorpmálin
hefur sett alla héraðspólitík við Djúp
í uppnám. Lokaákvörðunin er síðan