Morgunblaðið - 16.10.1993, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. OKTOBER 1993
15
Dómstólar og löggjafarvald
eftir Sigurð Líndal
Ekkert lát er á skrifum Jóns
Steinars Gunnlaugssonar sem hann
hóf með ádeilum á Hæstarétt eftir
að dómur Mannréttindadómstóls
Evrópu gekk í máli Sigurðar A. Sig-
uijónssonar. Laugardaginn 8. októ-
ber birtist enn ein grein sem ekki
verður komizt hjá að gera athuga-
semdir við.
Mannréttindadómstóllinn
tekur sér lagasetningarvald
Eins og margsinnis hefur verið
tekið fram í undangengnum skrifum
var því hafnað við gerð mannrétt-
indasáttmála Evrópu — eða sleppt —
að mæla fyrir um rétt manna til að
standa utan félaga þar sem um það
náðist ekki samkomulag meðal að-
ildarríkjanna. Eftir orðum sínum og
aðdraganda verndar 11. gr. sáttmál-
ans því einungis rétt manna til að
stofna félög, jafnframt því sem
nokkrar undantekningar eru gerðar
í 2. mgr. Jón Steinar telur að í þess-
ari niðurstöðu hafi falizt sú afstaða
að stofnanir sáttmálans ættu að
ákveða rétt manna til að standa
utan félaga með „túlkun“ á grein-
inni. Torskilið er hins vegar hvernig
unnt er að „túlka“ texta þannig að
hann merki eitthvað sem þar er ekki
orð um og vitað að ekki átti að vera.
Dómstóll sem við slíkar aðstæður
eykur við ákvæði er að setja reglu,
en ekki túlka, enda er niðurstaða
dómsins studd aðskiljanlegum
plöggum utan 11. gr. eins og marg-
sinnis hefur verið bent á.
Nú hefði Jón Steinar getað styrkt
gagnrýni sína á túlkun Hæstaréttar
á félagafrelsisákvæðinu í 73. gr.
stjórnarskrárinnar með því að benda
á að dómstólar eigi vissa hlutdeild
í lagasetningu til móts við löggjaf-
ann. Almennt er þetta viðurkennt
meðal fræðimanna á Norðurlöndum
ogjafnvel víðar, en þessu hafnar Jón
Steinar þannig að ekki verður heil
brú í málflutningi hans. Hann sér
fyrir sér „fímm hæstaréttardómara
við fundarborð réttarins við svipað
starf og fram fer á hinum pólitíska
vettvangi, þar sem hver reynir að
ota sínum tota“. Hér virðist Jón
Steinar ekki gera sér ljóst að dóm-
stólar móta reglur á annan hátt en
löggjafínn. Ég get ekki farið fram
á að Morgunblaðið ljái mér rúm til
nánari útlistunar og bendi í þess
stað t.d. á „Rettskildelære" eftir
Torstein Eckhoff prófessor, sem nú
er reyndar nýlátinn, en hann útskýr-
ir þennan mun.
Þess ber hins vegar að gæta að
Mannréttindadómstól Evrópu eru
þrengri skorður settar þar sem hend-
ur hans eru bundnar við mál sem
lúta að skýringu og framkvæmd
mannréttindasáttmálans, sbr. 45. gr.
Hann fer því út fyrir heimildir sínar
með dóminum í máli Sigurðar A.
Siguijónssonar með því að setja að-
ildarríkjunum lög sem þau hafa enn
sem komið er hafnað.
Þetta ætti að vekja til umhugsun-
ar um stöðu Islands ef mannrétt-
indasáttmálinn verður lögfestur. Er
þá ekki verið að afsala Mannrétt-
indadómstólnum víðtækara valdi en
dómsvaldi skv. 45. gr.? Einnig er
ástæða til að huga að stöðu íslands
innan EES. Dómstóll Efnahags-
bandalags Evrópu tekur sér býsna
víðtækt vald til að túlka reglugerðir
og tilskipanir og það gerir hann jafn-
an bandalaginu í vil. Dómar hans
munu hafa áhrif innan Evrópska
efnahagssvæðisins. — Þegar þetta
er haft í huga liggur nærri að spyija:
Undir hvað voru íslendingar að
gangast? — Og stenzt þetta gagn-
vart stjórnarskrá?
Um pólitíska dómstóla
Meginefni greinar Jóns Steinars
fer í að ræða hlutverk dómstóla við
gæzlu stjórnlaga. Þar er kenningin
sú að tilfallandi pólitískur vilji á
Alþingi geti ekki ákveðið að víkja
til hliðar ákvæðum stjómarskrár.
Dómstólar eigi að dæma um gildi
stjórnarskrárákvæða í samskiptum
borgaranna innbyrðis og við ríkis-
valdið þegar á þau reyni í dómsmál-
um. Við þetta verkefni eigi þeir að
vera ópólitískir, en við því sé ekki
alltaf einfalt svar hvenær dómstóll
sé pólitískur. Dómstóll sé ópólitískur
þegar hann framfylgi efnisinnihaldi
stjórnarskrárreglu og beiti hlutiaus-
um lögfræðilegum mælikvarða.
Annað á við að mati Jóns Steinars
„ef dómstóll beitir ekki skýrri stjórn-
arskrárreglu vegna þess að pólitísk-
ur meirihluti á Alþingi hefur ekki
viljað virða hana, þá er dómstólinn
að taka pólitíska afstöðu".
Ogætilegt er að leggja áherzlu á
skýr stjórnarskrárákvæði. Þau eru
flest fáorð og af fornum stofni.
Margt er nú með öðrum hætti en
þegar þau voru fyrst sett. Þess vegna
hefur túlkun þeirra breytzt í tímans
rás og venjuréttur bæði hnikað þeim
til og aukið við þau. Þetta hefur
ekki gerzt þannig að tilfallandi póli-
tískur meiri hluti á Alþingi hafí ekki
viljað virða stjórnarskrárákvæði,
heldur margs konar meiri hluti um
langan tíma, þannig að orðið hefur
eins konar þegjandi samkomulag.
Hér hafa breyttar aðstæður þrýst á
og þessi staðreynd er viðurkennd í
öllum fræðiritum um stjórnskipunar-
rétt, enda oft heppilegra að stjórnar-
skrárákvæði fái að slípast í samræmi
við þróun þjóðfélagsins og fengna
reynslu í stað þess að sæta örum
breytingum.
I svokölluðum kjarnfóðurgjalds-
dómi frá 23. desember 1985 sem Jón
Steinar hefur mjög hneykslazt á
sagði þetta:
Það hefur lengi tíðkast í ís-
lenzkri löggjöf, að ríkisstjórn eða
ráðherra væri veitt heimild til
þess að ákveða, hvort innheimta
skuli tiltekna skatta. Verður að
telja að nú sé svo komið, að þessi
ianga og athugasemdalausa
venja löggjafans hafí helgað slíka
skattheimtu innan vissra marka.
Hér er beitt hefðbundnum, hlut-
lausum, lögfræðilegum mælikvarða
við það að ákvarða hvort venjurétt-
arregla hafi mótazt á tilteknu sviði.
Ogerlegt er að svara því í eitt skipti
fyrir öll hvar þessi mörk eigi ná-
kvæmlega að liggja; það verður að
meta í hveiju einstöku tilfelli. Eng-
inn ágreiningur er meðal fræði-
manna um það hvort löggjafanum
sé heimilt að framselja vald, heldur
einungis hversu langt skuli ganga.
Fullyrðing Jóns Steinars um að dórri-
ar Hæstáréttar sem varða skattlagn-
ingarvaldið feli í sér svo gott sem
afnám 40. gr. stjórnarskrárinnar er
röng. Dómar sem lúta að því hvort
skattlagningarvaldi sé beitt í sam-
ræmi við greinina eru á þröngu sviði
og alls staðar eru fyrirvarar um tak-
markanir áþekkir og í dæminu að
framan.
Hitt er ljóst að Hæstiréttur hlýtur
að virða ákvarðanir þeirra manna
sem umboð hafa frá þjóðinni til
landsstjórnar innan þeirra marka
sem stjórnlög setja, þar á meðal
mannréttindaákvæði. Én þá verður
Sigurður Líndal
„Torskilið er hins vegar
hvernig unnt er að
„túlka“ texta þannig að
hann merki eitthvað
sem þar er ekki orð um
og vitað að ekki átti að
vera. Dómstóll sem við
slíkar aðstæður eykur
við ákvæði er að setja
reglu, en ekki túlka,
enda er niðurstaða
dómsins studd aðskilj-
anlegum plöggum utan
11. gr. eins og marg-
sinnis hefur verið bent
fyrir sá vandi að valdmörk löggjaf-
ans eru ekki skýrt afmörkuð í
ákvæðum stjómarskrár og venju-
helguðum reglum og ekki er full
samstaða um mannréttindahugtakið
sjálft. Vissulega eru ýmis grundvall-
arréttindi almennt viðurkennd, en
ágreiningur er um önnur, t.d. ýmis-
leg félagsleg réttindi.
Þótt venjuréttur sé þannig viður-
kenndur við hlið hinna settu stjórn-
laga felst ekki í þvi' að þingmenn
geti sammælzt um hvað sem er.
Meinið er hins vegar að ýmislegt,
þar á meðal það sem ef til vill orkar
mest tvímælis, verður ekki borið
undir dómstóla. Þetta er stjómskip-
unarvandi sem ekki er unnt að ræða
frekar.
Um leyfilega gagnrýni
Jóni Steinari fínnast skrif sín
málefnaleg. Það sýnir einungis að
hann er orðinn svo samdauna póli-
tískri kappræðu að hann gerir engan
mun á kappræðu og rökræðu. Þá
kvartar hann yfir því að ég vilji
banna umræður um dómsmál og
svipta sig málfrelsi. Tilefnið er ekki
annað en það að ég hef gagnrýnt
umfjöllun fjölmiðla um dómsmál.
Þeir hafa löngum leikið þann leik
þegar dómur gengur að hafa viðtöl
við þann málsaðila sem hefur tapað
máli, veijendur í sakamálum, sak-
borninga sjálfa, jafnvel ótínda
glæpamenn, og tekið gagnrýnislaust
upp ummæli þeirra um dómstóla og
réttarfar án þess að leggja sjálf-
stætt faglegt mat á málavexti. Jón
Steinar kemur nokkuð við þessa
sögu svo að ekki er óeðlilegt að
nafn hans sé nefnt.
Ekkert gefur Jóni Steinari tilefni
til að halda því fram að ég telji per-
sónuleg tengsl engu máli skipta. Ég
hef hins vegar ekki talið það neinum
málstað til framdráttar að klifa í
tíma og ótíma á tengslum af ein-
hveiju tagi sem engu máli skipta,
enda munu þeir vandfundnir sem
hafa ekki einhver tengsl við um-
hverfí sitt.
Jón Steinar tekur því illa þegar
honum er bent á að hann sé í slæm-
um félagsskap við gagnrýnisiðju
sína. Hann sakar Hæstarétt um það
sama sem Þjóðviljamenn gerðu ein-
att á sínum tíma. Og nú síðast 9.
júlí sendi einn verkalýðsforkólfurinn
Félagsdómi tóninn í fyrirsögn í Dag-
blaðinu-Vísi: „Félagsdómur dæmir
loks eftir lögum“. Þetta er í sama
fari og ummæli Dagsbrúnarforyst-
unnar um Félagsdóm og ýmislegt
sem Jón Steinar hefur látið frá sér
fara um Hæstarétt.
Um vanstillingu sem Jóni Steinari
verður tíðrætt um get ég verið fáorð-
ur. Ummælin sanna einungis hið
fomkveðna að hann sér flísina í
auga bróður síns, en tekur ekki eft-
ir bjálkanum í auga sínu.
Höfundur er prófessor við
lagadeild Háskóla íslands.
„Drengir eru bara drengir“
eftir Alfreð J.
Jolson S.J.
Hinni árlegu busavígslu er lokið
í mörgum framhaldsskólum Reykja-
víkur. Tollering busanna hefur átt
sér stað svo og skreyting andlita
þeirra. Hlátur og háðsglósur hafa
fjarað út.
Svo virðist sem í ár hafi ekki
þurft að flytja neinn á slysadeild
vegna busavígslu. Margir telja þetta
hættulaust gaman. En er það svo?
Hver er fær um að skilja innri kvöl
og skömm þeirra, sem eru feimnir,
eru of feitir, þeirra sem eiga erfitt
með að blanda geði við annað fólk
eða þeirra sem eru utanveltu? Það
er mögulegt að jafnvel þeir hlægi
nú yfir þvi sem gerðist, þegar afk-
áralegum efnum var makað á líkama
þeirra eða þeir þvingaðir að drekka
eitthvað.
Svo lengi sem slíkar busavígslur
halda áfram er gert'lítið úr þeim
göfuga anda íslendingsins sem er
sjálfstætt eðli hans. Göfuglyndi okk-
ar minnkar. Það er blettur í mennta-
kerfí okkar að leyfa slíka smánun á
mannlegri reisn að viðgangast. Það
dregur úr góðu siðferði og gengur
gegn vitsmunum okkar. Þjóð sem
tók forystu í því að viðurkenna sjálf-
stæðishreyfingar Eystrasaltsríkj-
anna býr við minna frelsi heima við.
Guð einn veit um þær sálarskemmd-
ir sem orðið hafa.
„Að busa“ er mjög andstætt kon-
um, er karlslegur hroki að rótum.
Maður verður að bera sig karlmann-
lega, láta ýmislegt yfir sig ganga,
sanna hugrekki sitt. Ég hef velt því
fyrir mér hvernig tekið er á ungum
konum. Eru þær einnig lítilsvirtar?
Ekki þarf að leita langt. í Morgun-
blaðinu 17. september bis. 3 er heil-
síðu ljósmynd: Ykkur fer betur að
klasðast buxum „stúlkur"!
Á gelgjuskeiðinu er líkami ungl-
ingsins afar sérstakur. Unglingurinn
finnur fyrir sérhverri líkamlegri
áreitni eða ágengni og lítur á það
sem lítisvirðingu. Að slá ungling er
alvarleg persónuleg lítilsvirðingjafn-
vel þótt foreldri eigi' í hlut. Að fara
hörðum höndum um unglinginn er
einnig brot á friðhelgi. Að maka
með valdi alls konar efnum á líkam-
ann er móðgun og skömm, lítilsvirð-
ing!
Þetta er réttlætt með því að flokka
þaAundir ágætis skemmtun, þ.e.a.s
|Jpeim sem eldri eru. Hér bregður
íyrir kvnkjosta. Hvaðá rétt hafa
þeir (S^Kjgar sem eldri eru til að
ríkjaÁj^þehfi sem eru yngri? Erum
við áo ýta undir einhveija forræðis-
reglu, sem læðir þeim hugmyndum
að sumum að þeir geti orðið öðrum
æðri? Slíkt gengur þvert gegn ís-
lenskri hefð um sjálfstæði einstakl-
ingsins.
I umburðarbréfi sínu tii allra
góðra manna „Pacem in Terris" —
Friður á jörðu — sem var fyrsta
bréf sinnar tegundar, segir Jóhannes
XXIII páfi að öll mannleg réttindi
og skyldur byggist á helgri reisn
einstaklingsins fyrir tilverknað sköp-
unarinnar. Hver einstaklingur er
musteri andans og á rétt á virðingu.
Jesús Kristur hefur endurleyst okkur
öll og því er hvert okkar svo dýr-
mætt.
Hér að framan hef ég verið frem-
ur mildur í lýsingum mínum á því
hvað gerst hefur og hef ekki mikið
vísað í liðna atburði þegar gamanið,
jafnvel hér á fslandi, hefur stundum
reynst lífshættulegt. Busavígslur eru
gerðar við þær kringumstæður þeg-
ar hvatningar og háðsyrði hljóma,
þar sem íjöldinn glottir við tönn og
óábyrgur múgurinn stendur hjá.
Hver ber ábyrgðina ef eitthvað fer
úrskeiðis og þörf er á skjótum við-
brögðum? Múgurinn finnur ekki til
ábyrgðar, hann fer eftir eigin and-
legu og líkamlegu lögmáli.
Við hvern er að sakast að slík
athöfn fer fram innan virðulegra
veggja almennra menntastofnanna?
Ef eitthvað fer úrskeiðis þá fellur
sökin QJL skömmin ekki á lýðinn
heldur »kólastjórann og kennara-
liðið, þeirra sem eru fulltrúar fyrir
þær almennu siðgæðis- og vitsmuna-
kröfur sem við gerum. Eftir hveiju
er beðið? Alvarleg atvik hafa átt sér
stað fyrir ekki svo löngu. Hvers
vegna að bíða eftir því að barnið
beri varanlegt tjón vegna þess að
gáskafullar hendur létu barnið fallar
til jarðar? Það getur auðveldlega
gerst að myljandi lýðurinn átti sig
ekki á því að barnið sé veilt fyrir
hjarta, hafí asma eða ofnæmi eða
að það sé á einhvern hátt bæklað.
Enginn virðist hafa þetta í huga.
Alfreð J. Jolson S.J., biskup.
„„Drengir eru bara
drengir“ er engin af-
sökun. Það er skaðleg
karlremba. Yfirleitt
fara busavígslur úr
böndum.“
Hver getur bætt það óbætanlega?
Það er óábyrgt að leyfa þessum at-
höfnum að halda áfram þó að fólk
virðist ekki hafa mikið til málanna
að leggja. Þögn er engin afsökun!
Ekki er nóg að mæla áminningarorð
um að fara varlega. Þessum óviðeig-
andi athöfnum, sem eru til tjóns
ekki síst þeim sem eldri eru, verður
að linna. Þetta ber keim af sexisma,
karlrembu og þeirri hyggju að sum-
ir séu æðri öðrum. Allt er það and-
stætt menningu okkar og hefð um
sjálfstæði einstaklingsins.
í busavígslunni stöndum við fljótt
frammi fyrir smánarlegu viðhorfi
sem má ekki líðast. Það verður að
gera opinskátt hvað málið snýst
raunverulega um. Það snýst um
mannlega hegðun sem ekki sæmir
samborgurunum. Það snýst um að
upphefja sjálfan sig. Það snýst um
neikvætt fráhvarf frá sannri mennt-
un.
Sem sálfræðingur og prestur geri
ég mér fulla grein fyrir því hvemig
slík „skemmtun" fer úr böndum og
hvernig þessar auðmýkjandi athafnir
hafa skemmandi áhrif á sálarlíf við-
komandi. Ég hef verið á vettvangi
og boðið mönnum birginn eins og
ég geri nú.
„Drengir eru bara drengir" er
engin afsökun. Það er skaðleg karl-
remba. Yfirleitt fara busavígslur úr
böndum. w
„ Á þessum krefjandi tímum efna-
hags, siðferðis, menntunar og stjórn-
mála, þarf þjóðin á þvi að halda að
sérhver auðlind, sérhver einstakling-
ur nái að þroskast til fulls. Látum
af þessu „menntaskólagamni“ í eitt
skipti fyrir öll. Ef þeir sem halda
um stjórnvölinn sjái ekki skaðann
og hættuna sem þessu fylgir þá eru
þeir í vanda staddir og það erum
við þá einnig og allt okkar mennta-
kerfí.
Höfundur er biskup kaþólskra.