Morgunblaðið - 16.10.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 1993
Sambýli o g stoðbýli fyrir
aldraða með heilabilun
eftir Sigurveigu H.
Sigurðardóttur
Heilabilun eða elliglöp eru hug-
tök sem notuð eru yfir þá sjúkdóma
sem valda andlegum breytingum
hjá eldra fólki. Einn þessara sjúk-
dóma er Alzheimers-sjúkdómurinn,
en hann getur lagst á fólk allt frá
sextugsaldri. Einkenni þessara
sjúkdóma eru m.a. tap á skamm-
tíma- og langtímaminni, truflun á
rökréttri hugsun, minnkuð dóm-
greind og breyting á persónuleika.
Með hækkandi aldri eru meiri
líkur á að fólk fái heilabilun. Sam-
kvæmt erlendum rannsóknum er
talið að 5% þeirra sem eru 65 ára
og eldri hafi einhver einkenni heila-
bilunar, en við 95 ára aldur er talið
að allt að 40% séu með heilabilun
á einhveiju stigi.
Flestir sem hafa einkenni þessara
sjúkdóma geta búið heima í sínu
gamla umhverfi töluvert lengi með
aðstoð ættingja og heimaþjónustu,
en þegar sjúkdómurinn er kominn
á hátt stig þarfnast einstaklingur-
inn oftast það mikillar aðstoðar að
hann verður að fá þjónustu og eftir-
lit allan sólarhringinn. Þeir sem eiga
fjölskyldu sem rétt getur hjálpar-
hönd geta búið heima lengur en
þeir sem eiga fáa eða enga að. Að
því kemur þó hjá flestum þessara
sjúklinga að þeir þarfnast meiri
umönnunar og eftirlits en dagvist-
arstofnanir, heimaþjónusta og að-
standendur geta veitt. Þeir þurfa
þá að komast í umhverfi þar sem
þeir njóta öryggis og tekið er tillit
til fötlunar þeirra.
Lengi vel voru sjúklingar með
heilabilun vistaðir á fjölmennum
deildum vist- og hjúkrunarheimila.
Nú er hins vegar viðurkennt að
þeir þurfa á sérhæfðri þjónustu að
halda og hafa því verið opnaðar
sérstakar deildir fyrir þá, m.a. á
Hrafnistu og Grund í Reykjavík og
Sunnuhh'ð í Kópavogi. í byijun
næsta árs er stefnt að opnun slíkr-
ar deildar á Hjúkrunarheimilinu Eir
í Grafarvogi.
Fleiri valkostir
Nú á síðustu árum hefur áhugi
á því að bjóða upp á fleiri valkosti
í vistun aldraðra með heilabilun
farið vaxandi. Þar hafa augu manna
einna helst beir.st að tvenns konar
heimilum, þ.e. sambýlum og stoð-
býlum. Munurinn á sambýlum og
stoðbýlum er sá að á þeim síðar-
nefndu fá íbúarnir þjónustu frá
sveitarfélaginu í formi heimilis-
hjálpar og heimahjúkrunar, en sam-
býlin eru rekin á daggjöldum eða
föstum íjárlögum. Stoðbýli eru
einkum ætluð þeim sem ekki eiga
þess kost að fá aðstoð frá fjölskyldu
sinni til að búa áfram heima. Stoð-
býli veita sömu þjónustu og öryggi
og sambýli. Á báðum þessum heim-
ilum búa saman fáir einstaklingar,
6-8 manns, og hefur hver sitt eigið
herbergi en eldhús, borðstofa og
dagstofa eru sameiginleg. Eftirlit
er þar allan sólarhringinn.
Kostir sambýla og stoðbýla
Segja má að sambýli og stoðbýli
séu eins konar millistig milli venju-
legs heimilis og stofnunar. Þau
hafa kosti heimilisins, þar sem hver
íbúi getur verið útaf fyrir sig og
fær að ráða svo miklu um eigin
hagi sem raunhæft er, en njóta
öryggis stofnunarinnar þar sem
hægt er að fá aðstoð allan sólar-
hringinn.
Markmiðið með sambýlum og
stoðbýlum fyrir aldraða með heila-
bilun er að veita stuðning og hvatn-
ingu sem stuðlar að því að einstakl-
ingurinn geti búið við sem eðlileg-
ast heimilislíf svo lengi sem hægt
er. Á þessum heimilum er lögð
áhersla á að mæta þeim erfiðleikum
sem heilabilun hefur í för með sér
með skilningi og með markvissri
meðferð er reynt að sporna við
áframhaldandi minnistapi. Hver og
einn íbúi tekur þátt í heimilisstörf-
um eftir áhuga og getu.
Það sem þykir gera sambýli og
stoðbýli betri en þá stofnanaþjón-
ustu sem við höfum þekkt hingað
til er eftirfarandi:
a. Heimilið er það lítið að auð-
velt er að hafa yfirsýn yfir alla
þætti þess. Fjöldi íbúa og starfs-
fólks er ekki meiri en svo að allir
þekkja alla. Umhverfið er heimilis-
legt og vinalegt og það er reynt
að gera það þannig úr garði að það
ÁR ALDRAÐRA
í EVRÓPU 1993
„Nú á síðustu árum hef-
ur áhugi á því að bjóða
upp á fleiri valkosti í
vistun aldraðra með
heilabilun farið vax-
andi. Þar hafa augu
manna einna helst
beinst að tvenns konar
heimilum, þ.e. sambýl-
um og stoðbýlum.“
henti íbúunum sem best, taki tillit
til fötlunar þeirra.
b. Starfsemin sem fram fer á
heimilinu er miðuð við sérstakar
þarfir íbúanna. Með þekkingu og
áhuga á hveijum einstökum íbúa
er reynt að fá þá til að sinna þeim
störfum innan heimilisins sem þeir
ráða við, bæði eina sér og í hópum.
Með þessu er færni hins aldna íbúa
viðhaldið eins lengi og kostur er.
c. Starfsemin er sjálfstæðari og
ábyrgðinni er meira dreift á starfs-
fólkið. Það fær sjálft miklu að ráða
um starfsemina og bæði íbúarnir
og starfsfólkið hafa mikil áhrif á
hvernig hún þróast.
Sambýli og stoðbýli geta verið
staðsett í venjulegum einbýlishús-
um, fjölbýlishúsum eða jafnvel í
hluta sjúkrahúss. Húsnæðið þarf
að vera stórt og rúmgott og æski-
legt er að það sé í tengslum við
gott svæði til útiveru, t.d. garð eða
góðar svalir. Vegna sjúkdóms síns
eru íbúarnir ekki færir um að fara
einir út og er því engin hætta á
að þeir ónáði íbúa í nærliggjandi
húsum.
Innra starf
En það er hvorki umhverfið né
stærðin á heimilinu sem mestu
máli skiptir, heldur það innra starf
sem þar er unnið. Mikilvægt er að
reyna að hafa hópinn sem á heimil-
inu býr sem líkastan, bæði hvað
varðar líkamlega og andlega færni.
Hver sjúklingur þarf að gangast
undir nákvæma sjúkdómsgreiningu
áður en hann flytur á heimilið og
gera verður félagslega úttekt á
högum hans. Það er því mjög mikil-
vægt að gera sér grein fyrir því að
sambýli henta ekki öllum.
Sumir geta búið mun lengur
heima ef þeir njóta dagvistunar auk
aðstoðar aðstandenda og heima-
þjónustu, en aðrir þarfnast vistunar
á sérhæfðum hjúkrunardeildum t.d.
vegna hegðunarvandkvæða. Sam-
býli og stoðbýli eru aðeins hlekkir
í þjónustukeðju fyrir aldraða með
heilabilun, én engin allsheijarlausn
fyrir alla þá sem þessa sjúkdóma
hafa. En margir geta búið á sam-
býli eða stoðbýli í mörg ár og notið
þess að búa lengur en ella í heimilis-
legu umhverfi.
Hvort sambýli og stoðbýli upp-
fylla þær væntingar sem aðstand-
endur og íbúar höfðu í upphafi fer
að miklu leyti eftir því hvernig fólk
velst þar til starfa. Það þarf að
hafa þekkingu á sjúkdómnum og
áhrifum hans og mikinn áhuga á
starfi sínu.
Sambýli og stoðbýli verða að
vera í tengslum við annað skipulag
öldrunarþjónustu þannig að þau
verði ekki einangruð fyrirbæri í
þjónustunni við sjúklinga með heila-
bilun. Æskilegt er að heimilin séu
í tengslum við öldrunarlækninga-
deild eða aðra sjúkrastofnun, þann-
ig að hægt sé að bregða skjótt við
ef sjúklingurinn þarfnast meiri að-
stoðar en hægt er að veita á staðn-
um. Það veitir bæði íbúunum,
starfsfólkinu og aðstandendum
mikið öryggi.
Sigurveig H. Sigurðardóttir
Þörf er fyrir fleiri sambýli
Síðan 1985 hafa fjölmörg sam-
býli fyrir aldaða með heilabilun ver-
ið opnuð á Norðurlöndum og víðar.
Hér á landi hefur þegar eitt slíkt
sambýli verið tekið í notkun, Laug-
arskjól í Reykjavík, og hefur það
verið starfrækt í eitt og hálft ár.
Það er rekið í tengslum við hjúkrun-
arheimilið Skjól. Það er samdóma
álit þeirra sem til þekkja, aðstand-
enda svo og fagfólks, að reynslan
af rekstri þess hafi verið mjög góð.
Það kemur einnig heim og saman
við þá reynslu sem fengist hefur á
hinum Norðurlöndunum. Þar og
víðar er uppbyggi.ng sambýla hröð,
því þetta vistunarform þykir henta
öldruðum með heilabilun mjög vel
og þykir einnig vera hagkvæmt í
rekstri. Reykjavíkurdeild Rauða
krossins vinnur nú að opnun stoð-
býlis í samvinnu við Félagsmála-
stofnun Reykjavíkurborgar.
Talið er að þeir sjúklingar sem á
sambýlum búa haldi líkamlegri og
andlegri getu sinni lengur, þarfnist
síður róandi lyfja og líði betur en
þeim sem búa á stórum vistdeildum.
Af þeim sem samkvæmt vistun-
armati höfðu mjög brýna þörf fyrir
þjónustuhúsnæði voru rúmlega 60
manns í Reykjavík með heilabilun
á einhveiju stigi. Þessi hópur er
talinn geta búið á heimilum eins
og þeim er hér hefur verið lýst.
Vonandi munum við sjá fleiri sam-
býli og stoðbýli opnuð á næstu
árum.
Höfundur er yfírfélagsráðgjafi
öldrunarlækningadeihlar
Landspítalans.
.
>
í
>
t
I
Villtar fantasíur og
erótískir draumar
eftir Þóru
Þórisdóttur
Ég hlustaði á Eirík Jónsson í
útvarpinu einn laugardaginn ræða
við bókmenntagagnrýnanda um
erótískar smásögur sem ku vera á
döfmni að gefa út hjá einu bókafor-
laginu. I kjölfarið spunnust nokkrar
umræður um erótíska drauma og
fantasíur kvenna. Konur máttu síð-
an hringja inn í þáttinn og tjá sig,
og m.a. hringdi kona sem sagði að
sú jákvæða umræða í þættinum um
t.d. þann erótíska draum margra
kvenna, giftra og ógiftra, að hitta
ókunnan mann, hafa við hann samf-
arir og sjá hann svo aldrei meir,
samrýmdist ekki því sem hún væri
að reyna að kenna dóttur sinni
ungri um kynferðismál og siðferði.
Eiríkur og viðmælendur hans aðrir
voru á einu máli um að draumórarn-
ir og fantasíurnar kæmu raunveru-
leikanum ekkert við, og hver maður
mætti fantasera í huganum að vild
án þess að það kæmi t.d. hjóna-
bandi þeirra eða maka nokkuð við.
En ef við skoðum nánar hvað eró-
„Þá leyfi ég mér að
segja að ef þú ert í
hjónabandi og sögu-
hetja drauma þinna er
ekki maki þinn, þá jafn-
gildir það framhjá-
haldi.“
tískir draumar og fantasíur eru, og
hver líti í eigin barm, þá er ljóst
að þessar fantasíur eru ekki einung-
is í huganum því fólk bregst oftast
líkamlega við svona kynórum og
þar af leiðandi eru þessir draumar
oft samfara sjálfsfróun og þar með
nátengdir hinu raunverulega kyn-
lífi. Fyrir utan að vera saurgandi
fyrir hvern mann að draga sjáfan
sig á tálar með eigin hugarórum,
er það mjög skemmandi fyrir hjóna-
bönd, og ekkert síður þó að makinn
viti ekki af því. Að vera trúr, á
ekki bara við um hvað þú gerir
heldur einnig um hvað þú hugsar.
Þetta á ekki bara við um kynferðis-
mál. Það er talað um girndina í
Biblíunni. í boðorðunum 2. Mós
20.17 er sagt: „Þú skalt ekki girn-
ast konu náunga þíns“. Það er ekki
verið að tala um framhjáhald.
Girndin er í huganum, ef við gælum
við hana, og dveljum í henni
(draumar og kynórar), þá brýtur
hún niður siðferðisþrekið, og við
ákveðnar aðstæður getur fólk
freistast til að gera drauminn að
veruleika. Gera drauminn að veru-
leika spyijum við þá, hvað er rangt
við það? Jesús segir í Matt 5.27.:
„Þér hafið heyrt að sagt var ’þú
skalt ekki drýgja hór’. En ég segi
yður: Hver sem horfir á konu í
girndarhug, hefur þegar drýgt hór
með henni í hjarta sínu.“ í Jakobs-
bréfi 1.14 stendur: „Það er eigin
girnd sem freistar sérhvers manns
og dregur hann og tælir. Þegar
girndin síðan er orðin þunguð elur
hún synd, og þegar syndin er orðin
fullþroskuð, fæðir hún dauða.“
Hvar ætli sjúkleiki pervertanna
byiji, perverta og kynferðisafbrota-
manna, nema í huganum. Nú segir
kannski einhver: Mínir erótísku
draumar eru fallegir og rómantísk-
ir. Þá leyfi ég mér að segja að ef
Þóra Þórsdóttir
þú ert í hjónabandi og söguhetja
drauma þinna er ekki maki þinn,
þá jafngildir það framhjáhaldi.
Enda væri fráleitt að giftast eða
kvænast eingöngu Iíkama einhvers
en ekki allri manneskjunni. Við er-
um ekki bara það sem við gerum
og segjum, við erum líka það sem
við hugsum. Ef einhvern langar til
að drepa annan mann og fram-
kvæmir það í huganum, þó ekki í
alvörunni, þá er hann samt morð-
ingi í hjarta sínu. Það sem okkur
fínnst rangt að gera í raunveruleik-
anum ætti líka að vera rangt að
láta sig dreyma um að gera. Sumir
telja þessu öfugt farið. Að ef þú
færð útrás við að drepa, nauðga
og pynta í huganum eða með því
að samsama þig persónu í kvikmynd
sem gerir slíkt, þá sértu lausari við
þessar tilhneigingar í veruleikanum.
Eða ef þú fáir fróað kynferðislegum 1
hvötum jafnvel kynferðislegu óeðli
með þvl að skoða klámmyndir og
blöð, að þá sértu síður líklegur til I
að framkvæma það í veruleikanum.
Sannleikurinn er sá að það sem þú
matar hug þinn á, vex þar og dafn- )
ar, og gerir þig líklegri til að verða
þannig. Nær allir eru sammála um
að ofbeldi í barnaefni hafi spillandi
áhrif, og ýti undir ofbeldi meðal
þeirra, en dragi ekki úr því.
Ef við athugum hvað huga okkar
er kærast um að hugsa og hvað
tungunni er tamast að tala um, þá
sjáum við betur hvernig við raun-
verulega erum. Verum gagnrýnin á
okkar eigin hugsanir, ekki síður en
gjörðir. Við ráðum kannski ekki við
hugsanir sem koma og fara, en við
ráðum því í hvaða hugsunum við
dveljum. Ef fólk er á þeim stað að
það ræður ekki við hugsanir sínar
þrátt fyrir fullan vilja, þá er eina |
leiðin að leita til Guðs skapara okk-
ar í bæn, iðrast í einlægni og biðja
hann um lausn, í nafni Jesú Krists. |
„Augað er lampi líkamans. Sé
auga þitt heilt mun allur líkami
þinn bjartur. En sé auga þitt spillt, )
verður allur líkami þinn dimmur.
Ef nú ljósið í þér er myrkur, hvílíkt
verður þá myrkrið." Matt 6.22.
Höfundur er nemi í MHÍ.