Morgunblaðið - 08.01.1994, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. JANÚAR 1994
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. JANÚAR 1994
25

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Fréysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. í lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Fjárhagsáætlun
Reykj avíkurborgar
Fjárhagsáætlun Reykjavíkur-
borgar var lögð fram af
Markúsi Erni Antonssyni borgar-
stjóra á fundi borgarstjórnar á
fímmtudag. Áætlaðar heildartekj-
ur eru rúmlega 10,2 milljarðar
króna en áætlaðar skatttekjur
borgarsjóðs á þessu ári eru 10,155
milljarðar, sem er 56,5 milljóna
króna lækkun frá síðasta ári.
Rekstrargjöld eru áætluð 10,832
milljarðar, sem er 3,1% lækkun
frá áætlaðri útkomu úr rekstri
borgarinnar á síðasta ári.
Borgarstjóri vék meðal annars
í ræðu sinni að skattamálum og
nýjum lögum um tekjustofna
sveitarfélaga. í þeim er m.a. brott-
fall aðstöðugjaldsins staðfest.
Sagði hann að miðað við vísi-
tölu framfærslukostnaðar hefðu
skatttekjur Reykjavíkur lækkað
um 7% að raungildi frá því að
tekjustofnalögin tóku gildi 1990
og fram til ársins 1992. Á sama
tíma hefðu skatttekjur kaupstaða
utan höfuðborgarsvæðisins hækk-
að um 4,6%. Hann sagði að áður
fyrr hefði Reykjavík verið meðal
þeirra sveitarfélaga, sem höfðu
hæstu skatttekjur á íbúa en slíkar
fullyrðingar ættu hins vegar ekki
við lengur. Því væri ekki tilefni
til að tala um sérstöðu Reykjavík-
ur, sem réttlætingu fyrir því, að
fella niður aðstöðugjöldin og
neyða þannig Reykjavík til að
hækka útsvörin.
Síðar í ræðu sinni sagði borgar-
stjóri: „Þær breytingar, sem nú
eru orðnar á lögum um tekju-
stofna sveitarfélaga leiða til þess,
að fjárhagslegt sjálfstæði og
sjálfsforræði sveitarfélaga er
verulega skert, felldur er niður
sjálfstæður tekjustofn þeirra, og
skattbyrði fyrirtækja að miklu
leyti færð yfir á einstaklinga ...
Það er ekki verið að gera lítið úr
þeim erfiðleikum, sem atvinnu-
vegimir hafa staðið andspænis,
en þar með er ekki sagt, að rétt-
asta lausnin hafi verið að svipta
sveitarfélögin einum helsta tekju-
stofni þeirra, en sveitarfélögin
hafa iðulega stutt við bakið á at-
vinnuvegunum á erfíðum tímum
og lagt fram mikla fjármuni til
að sporna við atvinnuleysi. Afleið-
ing þess sem lýst hefur verið er,
að borgarstjórn Reykjavíkur getur
ekki lengur haldið útsvari
óbreyttu í 6,7% skattskyldum tekj-
um, eins og verið hefur frá því
að staðgreiðslan var tekin upp
1988.“
Að sögn Markúsar Arnar hefði
þurft að hækka útsvar í 8,7% til
að aðstöðugjald og landsútsvar
yrði bætt að fullu jafnvel þótt
álagningarheimildir fasteigna-
skatta á atvinnuhúsnæði yrðu
nýttar til fulls. í stað þess að
hækka útsvar um allt að 2% sagði
Markús Orn að borgarstjórnar-
meirihlutinn gerði tillögu um _að
útsvar yrði 8,4% árið 1994. „Út-
svarið er þannig ákveðið í því lág-
marki, sem nýsett lög heimila og
að því leyti í samræmi við gefín
loforð borgarstjórnarflokks Sjálf-
stæðisflokksins í lok síðasta kjör-
tímabils um að hækka ekki skatta
á borgarbúa,“ sagði borgarstjóri.
í ræðu sinni minnti borgar-
stjóri einnig á að undanfarin tvö
ár hefði borgarstjórnarmeirihlut-
inn lagt höfuðáherslu á að halda
framkvæmdum á vegum borgar-
innar óbreyttum og draga þannig
úr þeim samdrætti sem verið hefði
í Reykjavík. Það hafí tekist vegna
sterkrar fjárhagsstöðu Reykjavík-
urborgar og með lántöku sem
borgarstjórn samþykkti einróma.
Sagði borgarstjóri að nú hefði
hins vegar með samningum ríkis-
stjórnarinnar og aðila vinnumark-
aðarins skapast skilyrði til að
draga verulega úr framkvæmdum
og komast þannig hjá umtals-
verðri aukningu skulda.
Þó að auðvitað hafi það slæm
áhrif að dregið sé úr framkvæmd-
um er það skynsamleg stefna hjá
borgarstjórnarmeirihlutanum að
taka ekki þá áhættu að auka frek-
ar skuldir borgarsjóðs. Frekari
hækkun skatta hefði ekki heldur
verið æskilegur kostur.
Það var virðingarvert framtak
af hálfu borgarstjórnar að halda
uppi óbreyttu framkvæmdastigi í
borginni en auðvitað hljóta slíkar
aðgerðir ávallt að vera tíma-
bundnar í ljósi hins mikla kostnað-
ar. Það er þó jákvætt að nú þegar
til stendur að lækka framlög til
framkvæmda um 15%, lendir
sparnaðurinn fyrst og fremst á
ýmsum mannvirkjaframkvæmd-
um en ekki þeirri þjónustu sem
borgin veitir.
Er athyglisvert að um 70% af
útgjöldum borgarsjóðs renna til
svokallaðra „mjúkra mála“, þ.e.
málaflokka á borð við skólamál,
dagvistarmál, málefni aldraðra,
almenningsíþróttir og menningar-
mál.
Reykjavíkurborg hefur löngum
haft forystu meðal sveitarfélaga
á landinu hvað varðar þjónustu
við íbúa á flestum sviðum. Er
ánægjulegt að jafnvel þó nú
kreppi að og fjármagn til flestra
málaflokka sé takmarkað sé reynt
að fínna nýjar leiðir til að bæta
og auka þjónustu borgarinnar.
Má í því sambandi nefna áherslu
á einsetinn skóla, tölvuvæðingu í
skólakerfinu, heilsdagsskóla og
aukinn fjölda leikskólaiýma
vegna samninga við fóstrur um
ábataskiptakerfi.
Á tímum efnahagslegs sam-
dráttar er ómögulegt að verða við
öllum kröfum um aukna þjónustu.
Með fjárhagsáætlun Reykjavíkur-
borgar fyrir árið 1994 virðist samt
hafa tekist að feta skynsamlega
leið sem tryggir í senn betri þjón-
ustu og sem hæst framkvæmda-
stig án þess að skattar séu hækk-
aðir óhóflega eða farið út í aukna
lántöku.
AF INNLENDUM
VETTVANGI
HALLUR ÞORSTEINSSON
S VR hf. eiris og milli
steins og sleggju
STJÓRN Starfsmannafélags Reykjavíkurborgar ásamt fulltrúum þeirra
starfsmanna Strætisvagna Reykjavíkur hf. sem í félaginu eru hafa sam-
þykkt að vísa deilu þeirri sem félagið á í við SVR hf. til ríkissáttasemj-
ara. Starfsmannafélagið sendi stjórn SVR hf. bréf síðastliðinn miðviku-
dag, þar sem ítrekuð er ósk um viðræður um gerð nýs kjarasamnings
fyrir þá starfsmenn fyrirtækisins sem óskað hafa eftir að vera aðilar
að Starfsmannafélaginu, en yfirgnæfandi meirihluti þeirra hefur sam-
þykkt heimild til verkfalisboðunar hjá SVR hf., eða 93 af 128 sem Sjöfn
Ingólfsdóttir formaður Starfsmannafélags Reykjavíkur segir að hafi
verið á kjörskrá. Hún segir að í bréfinu til stjórnar SVR hf. hafi verið
mælst til þess að viðræður hefjist strax svo komast megi hjá frekari
árekstrum vegna.óánægju umræddra starfsmanna varðandi kjaramál.
Sverrir Arngrímsson aðstoðarforstjóri SVR hf. segir að ekki hafi verið
fjallað sérstaklega um bréf Starfsmannafélagsins á stjórnarfundi í fyrir-
tækinu á miðvikudaginn, en því verði væntanlega svarað á næstunni.
Sljórn fyrirtækisins hefur beint þeim eindregnu tilmælum til starfs-
manna fyrirtækisins sem ekki hafa staðfest ráðningarsamninga sína að
virða þær skyldur sem þeir tókust á hendur með undirritun sinni á ósk
um starf hjá félaginu, en það telur sig vera sem milli steins og sleggju
í þessu máli þótt forsendur þess séu í raun augljósar. Væntir stjórnin
þess að undirritun ráðningarsamninga verði lokið eigi síðar en 15. jan-
úar næstkomandi svo félagið, viðskiptamenn þess og starfsmenn komist
hjá frekari óþægindum. Að sögn Sverris hafa þegar um 90 af 190 starfs-
mönnum SVR hf. gert skriflegan ráðningarsamning og hafa þeir skráð
sig í viðkomandi félög innan Alþýðusambands íslands.
Sverrir Arngrímsson segir að stjóm
SVR hf. sýnist í fljótu bragði
að heimild sú sem samþykkt var til
verkfallsboðunar hjá SVR hf. í at-
kvæðagreiðslu sem fram fór 3. janúar
síðastliðinn sé markleysa. Strætis-
vagnar Reykjavíkur hf. sem tók til
starfa 1. desember síðastliðinn sé
aðili að Vinnuveitendasambandi ís-
lands og samningsaðijar þess séu fé-
lög innan Alþýðusambandsins, sem
hafa forgangsrétt til þeirra starfa
sem unnin séu hjá fyrirtækinu.
Starfsmönnum Strætisvagna Reykja-
víkur hafí verið sagt upp störfum
þegar ákvörðun hafi verið tekin um
að breyta SVR í h’lutafélag, og þeim
síðan gefínn kostur á að starfa hjá
nýja hlutafélaginu. Starfsmennimir
hafi sótt um það skriflega á þeim
forsendum sem búið hafl verið að
kynna þeim.
„Það var ótvírætt að starfsfólki hér
bar að færa sig úr Starfsmannafélagi
Reykjavíkurborgar yfír í þau stéttar-
félög sem eru viðurkennd á þeirra
starfssviði innan Alþýðusambands
Islands. Þarna er um að ræða Versl-
unarmannafélag Reykjavíkur, Dags-
brún, Bifreiðastjórafélagið Sleipni,
Bíliðnafélagið og fleiri félög. Þetta
vissu menn alla tíð, og það var tekið
fram í greinargerð framkvæmda-
stjóra lögfræði- og stjórnsýsludeildar
Reykjavíkurborgar til borgarráðs að
fólkið færi ekki eftir kjarasamningum
opinberra aðila lengur þegar þessi
breyting ætti sér stað. Þetta vissu
menn og þeir skrifuðu undir það að
þeir óskuðu eftir starfi hjá nýja félag-
inu á þessum forsendum. Borgar-
stjóri var sérstaklega spurður að
þessu á fundum hér og þar kom það
skýrt fram að um einhveija aðild að
Starfsmannafélagi Reykjavíkurborg-
ar yrði ekki að ræða eftir þennan.
tíma. Við óskum þess einfaldlega að
menn staðfesti undirskrift sína og
standi við sinn hluta samningsins.
Við erum búnir að lofa því að taka þá
í vinnu á þessum kjörum og við höfum
greitt þeim út samkvæmt þeim, en
það hafa ekki verið gerðar neinar
athugasemdir um að það sé ekki eins
og um var talað. Ef menn síðan neita
því að staðfesta undirskrift sína þá
eru þeir einfaldlega að ganga á bak
orða sinna og undirskriftar um að
þeir ætli að standa við sinn hluta
samkomulagsins og þá hljótum við
auðvitað að vera óbundnir af okkar
loforðum. Menn verða þá bara að
taka afleiðingunum af því. Þetta er
sjálfstætt hlutafélag sem gert er að
standa á eigin fótum og við verðum
því að gjöra svo Vel að standa okk-
ur,“ sagði Sverrir.
Þröngur hópur stendur
fyrir ófriði
Hann segir að með persónulegum
ráðningarsamningum við starfsmenn
SVR hf. sé stjórn félagsins að stað-
festa að fólkið fái greidd þau laun
sem það hafði hjá gamla SVR, auk
þess að áunnin réttindi starfsfólksins
séu virt. Það sé því í raun og veru
frekar akkur starfsmannanna en fé-
lagsins að fá að undirrita ráðningar-
samninga. Með því móti tryggi starfs-
mennirnir sér hærri desemberuppbót,
lengra orlof og fleira í þeim dúr sem
önnur stéttarfélög geti ekki boðið upp
á, en þetta sé fólkinu greitt í formi
einfaldrar yfirborgunar.
Að sögn Sverris eru það eingöngu
vagnstjórar hjá SVR hf. sem látið
hafa í íjós óánægju varðandi ráðning-
arkjör sín, og í raun sé um mjög
þröngan hóp þeirra að ræða sem stað-
ið hafi fyrir ófriði.
„Upp'til hópa eru hjá okkur úrvals
starfsmenn og við viljum hafa góð
samskipti við starfsfólk okkar.
Starfsmannafélagi Reykjavíkurborg-
ar virðist hins vegar vera það í hag
að halda mönnunum í myrkri, halda
að þeim einhveijum hræðsluáróðri og
eilífum fundahöldum. Þess vegna er
þessi staða svona, því miður. Eg held
að fyrst framan af hafi félagsgjöldin
skipt félagið miklu máli, en það má
ekki gleyma því að formaður Starfs-
mannafélagsins er í miðstjórn Al-
þýðubandalagsins og nú þegar líður
að prófkjöri og kosningum þá býður
mér svo í grun að henni leiðist ekk-
ert að halda þessu ástandi svona fram
að kosningum. Það er verst að þessir
gamalreyndu og traustu starfsmenn
okkar eru hafðir að algjörum leik-
soppum í þessu rnáli," sagði Sverrir
Arngrímsson.
Unnið samkvæmt
óskum starfsmanna
Sjöfn Ingólfsdóttir sagði í samtali
við Morgunblaðið að sjónarmið
Starfsmannafélags Reykjavíkurborg-
ar hefðu eingöngu byggst á þeirri ósk
tiltekinna starfsmanna SVÉ hf. um
að vera áfram í Starfsmannafélaginu,
en um væri að ræða starfsmenn sem
í september hefðu óskað skriflega
eftir því að fá að vera í félaginu. Á
þeim lista hafi verið 134 nöfn, en á
kjörskránni sem unnið hafi verið eftir
í atkvæðagreiðslunni um öflun verk-
fallsheimildar hafi þau verið 128.
Lögum Stárfsmannafélagsins hafi
verið breytt í samræmi við óskir
starfsmannanna, enda hafði þá þegar
komið frá borgarráði að það sæi ekk-
ert athugavert við að starfsmennimir
væru deild í félaginu.
„Við breyttum lögum okkar til að
geta innlimað þetta fólk og höfum
síðan verið að vinna fyrir það sam-
kvæmt þeirra óskum. Við teljum okk-
ur hafa fullkomlega lagalega heimild
til að vinna þetta svona, en við höfum
bent á stjómarskrá íslands og réttinn
til félagafrelsis í því sambandi. Þeir
aðilar sem um þetta sóttu á sínum
tíma hafa ekki sent okkur neinar aðr-
ar óskir til dæmis um að hverfa aftur
úr félaginu. Þetta mál hefur aldrei
byggst á neinu fjárhagsspursmáli fyr-
ir Starfsmannafélagið og engan veg-
inn byggst á einkahagsmunum þess.
Þetta hefur byggst á þeim vilja fólks-
ins sem fram kom í þessu erindi og
sem ennþá hefur sýnt sig að er fyrir
hendi miðað við þá niðurstöðu sem
atkvæðagreiðslan sýndi,“ sagði Sjöfn.
Hún sagði að þeir starfsmenn SVR
hf. sem óskað hefðu eftir því að vera
aðilar að Starfsmannafélagi Reykja-
víkurborgar hefðu fært fyrir því
margvísleg rök, meðal annars þau
að þeir hefðu tekið þátt í að byggja
félagið upp og þær eignir sem það
ætti, m.a. orlofshús. „Hér þekkja
þeir alla innviði og þeir þekkja kjara-
samninginn okkar, en hann vilja þeir
leggja til grundvallar þeirri kröfugerð
sem fram hefur verið sett,“ sagði hún.
Sjöfn sagði að óskað hefði verið
eftir því við stjórn SVR hf. að viðræð-
ur um gerð nýs kjarasamnings fyrir
starfsmennina gætu hafíst nú þegar,
en sjálf teldi hún að þegar deila væri
komin þetta langt væru báðir aðilar
jafn ábyrgir fyrir því að stefna ekki
í átök. Stjórn Starfsmannafélagsins
tók svo ákvörðun um það á fímmtu-
daginn að vísa málinu til ríkissátta-
semjara þar sem samningaumleitanir
hefðu engan árangur borið, en með
því segist félagið vilja freista þess
að ná fram sáttum og afstýra hörðum
átökum.
Ráðist að helsta
vígi launafólks
í framhaldi af þeirri ákvörðun
stjórnar SVR hf. að félagið skyldi
ganga í Vinnuveitendasamband ís-
lands og Alþýðusamband Islands yrði
þar með samningsaðili þess fóru fram
viðræður milli forsvarsmanna BSRB
og ASÍ þar sem meðal annars var
rætt um félagsaðildarmál. Upp úr
þeim viðræðum slitnaði hins vegar í
miðjum klíðum og í framhaldi af því
sendi Benedikt Davíðsson forseti ASÍ
stjóm Starfsmannafélags Reykjavík-
urborgar harðort bréf þar sem hann
átaldi vinnubrögð félagsins í þessu
máli. Með því að hundsa frekara sam-
starf við aðildarfélög ASÍ um málið
og helja þess í stað undirbúning und-
ir og óska eftir að vera viðurkenndur
sem fullgildur samningsaðili á samn-
ingasviði Alþýðusambandsins hefði
Starfsmannafélagið stigið skref sem
erfitt væri að sjá hvemig hægt væri
að bæta fyrir. Með aðgerðum sínum
væri félagið að ráðast gegn einu helsta
vígi launafólks á vinnumarkaðnum í
nafni félagafrelsisins og slíkt geti Al-
þýðusambandið ekki látið óátalið
vegna hagsmuna félagsmanna og
launafólks alls í dag og um ófyrirsjá-
anlega framtíð. Að sögn Sjafnar er
ekki neinn óvinahemaður milli þessara
samtaka launafólks af hálfu Starfs-
mannafélagsins, en hún sagði ljóst að
ákveðnar skoðanir varðandi forgangs-
réttarákvæði gildandi kjarasamninga
stönguðust á hjá samtökunum. Telur
stjóm SVR hf. að vegna þessa skoða-
namunar stéttarfélaganna sé SVR hf.
sem milli steins og sleggju þótt for-
sendur málsins séu í raun augljósar.
Gengtir illa upp
lögfræðilega
Lára V. Júlíusdóttir lögfræðingur
og framkvæmdastjóri ASI sagði að
vonast hefði verið til þess að hægt
væri að vinna að þessu máli sameigin-
lega með Starfsmannafélagi Reykja-
víkurborgar og leiða það mál til Iykta
þannig að allir væru sáttir.
„Við höfum verið að reyna að kom-
ast hjá því að brenna allar brýr að
baki okkur. Við reynum alltaf að fyr-
irgefa litla bróður þegar hann lætur
illa, og höfum kannski verið að vænta
þess að það væri hægt með einhvers-
konar viðræðum að ná sáttum í þessu.
Starfsmannafélagið breytti lögum
sínum í nóvember til að opna félagið
fyrir öðrum en þeim sem eru í vinnu
hjá Reykjavíkurborg, en að okkar
mati gengur það mjög illa upp lög-
fræðilega af því að félagið er auðvit-
að félag þeirra sem eru í vinnu hjá
Reykjavíkurborg. Þeir fóru þessa leið
og á það hefur í sjálfu sér ekki reynt
hvort þetta stenst. Starfsmannafélag
Reykjavíkur fellur undir lög um kjara-
samninga opinberra starfsmanna en
það er spurning hvort sú breyting sem
gerð hefur verið á lögum þess leiði
til þess að það falli jafnframt undir
lögin um stéttarfélög og vinnudeilur
og sé þannig orðið einhver tvíhöfða
þurs. Spuming er svo hvemig dóm-
stólar koma til með að líta á það.
Ef það er þannig að Starfsmannafé-
lagið verður ekki talið vera stéttarfé-
lag í skilningi þessara laga þá hlýtur
hugsanlegt verkfall starfsmanna
SVR hf. að dæmast ólöglegt. Það er
hins vegar alveg ljóst að á almennum
vinnumarkaði gilda kjarasamningar
félaga Alþýðusambandsins og sam-
kvæmt þeim kjarasamningum og
samkvæmt forgangsréttarákvæðum
á þetta fólk sem um ræðir að vera í
félögum innan Alþýðusambandsins.
Það er þessi lausn sem menn háfa
verið að vonast til að fyndist einhvers
staðar, en mér finnst við hafa fjar-
lægst mikið einhveija sameiginlega
niðurstöðu og þykir það afskaplega
leiðinlegt að þessi samtök hafa ekki
getað sýnt meiri samstöðu í þessu
máli,“ sagði Lára.
Samskipti austurs o g vesturs
Úr köldu stríði í kaldan frið
eftir Niels P.
Sigurðsson
Á ýmsu hefur gengið í samskiptum
austurs og vesturs frá lokum síðari
heimsstyijaldarinnar. í lok styijaldar-
innar 1945 áttu Bandaríkjamenn einir
kjamorkusprengjur, og tók það Sovét-
ríkin allmörg ár að ná því forskoti.
Varð nokkur biðstaða eftir heimsstyij-
öldina síðari, en kalda stríðið lét samt
ekki lengi á sér standa. Vestrænu rik-
in gátu ekki setið aðgerðarlaus and-
spænis þeim hættum, sem kalda stríð-
ið olli og þeim viðhorfum, sem þá
ríktu. Trumankenningin, kennd við
Harry S. Truman, forseta Bandarfkj-
anna, rauf 1947 einangrunarstefnu
Bandaríkjanna á friðartímum með
aðstoð við Grikkland og Trykland í
baráttunni við kommúnismann. Ge-
orge Marshall, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, lagði stuttu síðar fram
áætlun um viðreisn Evrópu, en með
Marshall-áætluninni var lagður
grundvöllur að velmegun þeirri, sem
ríkt hefur í Vestur-Evrópu sl. 45 ár.
Norður-Atlantshafsbandalagið
(NATO) var stofnað 1949 til að geta
sameiginlega staðið vörð um frelsi og
öryggi vestrænna ríkja. Hefur stað-
setning bandarísks vamarliðs í nokkr-
um löndum Vestur-Evrópu verið lykill-
inn að varðveislu friðarins, sem ríkt
hefur. Endalok kalda stríðsins, fall
kommúnismans og sameining Þýska-
lands breyta engu um nauðsyn þess,
að bandarískt varnarlið verði áfram í
löndum Vestur-Evrópu á vegum
NATO, enda eru sterkar varnir ekki
síður nauðsynlegar í köldum friði en
í köldu stríði.
Niðurstöður kosninganna í Rúss-
landi 12. desember 1993 gefa tilefni
til að hugleiða á ný samskipti austurs
og vesturs og vekja menn til umhugs-
unar um raunverulega stöðu Rúss-
lands og samveldisins á landsvæði
Sovétríkjanna fyrrverandi. Annars
vegar hefur ný stjómarskrá styrkt
stöðu Boris Jeltsíns forseta til að
fylgja eftir umbótum en hins vegar
komið fram varhugaverður sigurveg-
ari þingkosninganna sem m.a. telur
að Island hafi með viðurkenningu
Eystrasaltsríkjanna þriggja átt þátt í
að bijóta niður Sovétveldið.
Á árunum 1980 til 1984 birtust í
Mbl. nokkrar greinar eftir mig um
öryggismál Evrópu (ágúst 1980), tak-
mörkun kjamorkuvígbúnaðar (júlí
1983) og fjögur slökunartímabil (ág-
úst 1984). Einnig tók ég saman laus-
lega atburðaskrá eða annál um helstu
viðburði á árunum 1945 til 1989, sem
tengjast samskiptum austurs og vest-
urs. Atburðaskrá þessi birtist í Við-
horfi, tímariti um alþjóðamál, 11., 12.
og 14. hefti, ásamt formála og eftir-
mála. Auðvitað var hér um persónu-
legar skoðanir mínar að ræða.
ítalski stjómmálamaðurinn, sern ég
vitnaði m.a. í um öryggismál Evrópu
í Mbl. í ágúst 1980, var Manlio Brosio
framkvæmdastjóri NATO. Brosio
sagði við mig í samtali um öryggis-
mál Evrópu eitthvað á þessa leið fyrir
tæpum 25 árum:
„Rússar eru alls ekkert hræddir við
NATO, enda er NATO vamarbanda-
lag, en þeir eru hræddir við efnahags-
legan styrk og viðskiptalega getu
Efnahagsbandalags Evrópu."
Manlio Brosio, sem var fyrrverandi
ráðherra og sendiherra ítala, m.a. í
London og Moskvu, sagðist hafa á
tilfinningunni, að þegar fram liðu
stundir myndu efnahags-, viðskipta-
og atvinnumálin verða ráðandi þyngd-
arpunktur í samskiptum austurs og
vesturs.
Þessi tilfinning Brosio frá árunum
fyrir 1970 fór þegar að koma í ljós á
árinu 1989, er Berlínarmúrinn féll og
kommúnistastjórnir í Austur-Þýska-
landi, Póllandi, Tékkóslóvakíu, Ung-
veijalandi, Búlgaríu og Rúmeníu
misstu völdin án þess að Sovétherinn
beitti skriðdrekum og vopnum til að
koma í veg fyrir hrun kommúnismans
í löndum Austur-Evrópu eins og hann
gerði áður í kalda stríðinu.
Þótt dregið hefði úr styrk Rauða
hersins til árása gat hann auðveldlega
komið í veg fyrir þróunina í lýðræðis-
átt í Austur-Evrópu og fall Berlínarm-
úrsins, en Mikhail Gorbatsjov sem var
leiðtogi Sovétríkjanna taldi ásamt öðr-
um ráðamönnum í Kreml réttara að
sætta sig við þróunina, aðallega af
efnahagsástæðum.
Sameining Þýskalands, sem fylgdi
í kjölfarið, var endanlega samþykkt á
fjórveldafundi með fulltrúum Austur-
og Vestur-Þýskalands 12. september
1990 í Moskvu. Áður höfðu Gorbatsj-
ov og Kohl kanslari orðið sammála
um aðild sameinaðs Þýskalands að
NATO. Austur-Þýskalands sagði sig
síðan úr Varsjárbandalaginu og 3.
október 1990 voru Austur- og Vestur-
Þýskaland formlega sameinuð sem
Sambandslýðveldið Þýskalands. Til
staðfestingar friðarvilja Gorbatsjovs
voru honum 15. október 1990 veitt
friðarverðlaun Nobels fyrir framlag
hans til friðar og þátt leiðtoga Sovét-
ríkjanna í endalokum kalda stríðsins.
Nokkru síðar hrundi kerfið og Sovét-
ríkin leystust upp.
Það var tilvist gereyðingarvopna
sem í raun kom í veg fyrir nýja heims-
styijöld, því skelfilegar afleiðingar
hugsanlegra styrjaldarátaka leiddu til
þess, að kjarnorkuveldin reyndu á síð-
ari áratugum kalda stríðsins að hafa
hemil á ágreiningsefnum. Alger sam-
staða var milli vestrænna ríkja í ör-
yggis- og vamarmálum um að halda
uppi sterkum vörnum og um leið reyna
að slaka á spennu milli austurs og
vesturs, draga úr tortryggni og skapa
traúst. Hættan á gereyðingarstyrjöld,
sem vopnakapphlaup stórveldanna gat
hugsanlega haft í för með sér, var
ávallt fyrir hendi en smám saman
urðu vonir um öruggari tíma og frið
sterkari, sérstaklega eftir að yfirburð-
ir vestrænna ríkja í tækni og vísindum
ásamt geimvörnum (SDI) urðu ber-
sýnilegir og Sovétmenn gerðu sér
grein fyrir að þeir höfðu gersamlega
tapað kalda stríðinu. Hinsvegar má
segja að það sé einungis kaldur friður
sem ríkir eins og er í Evrópu.
Þrátt fyrir þessar augljósu breyt-
ingar á ástandi alþjóðamála og sam-
drátt í útgjöldum til varnarmála hafa
ekki nærri allar þjóðir notið góðs af
Niels P. Sigurðsson
stöðunni. Stöðnun þjóðarframleiðslu
og samdráttur hagvaxtar á síðari
árum hefur leitt af sér ýmis þjóðfé-
lagsleg vandamál og hættu á um-
hverfisspjöllum. í Sovétríkjunum fyrr-
verandi hefur, í stað lögregluríkis, þar
sem öllu var stjórnað með harðri hendi
og hervaldi, þróast aukin óregla,
glæpastarfsemi og spilling.
Sovétríkin eru ekki til lengur og í
stað þeirra komið laustengt Samveldi
sjálfstæðra ríkja (CIS). Rússland hefur
síðan boðist til á vegum Ráðstefnunnar
um öryggi og samvinnu í Evrópu
(CSCE) að sjá um friðargæslu á land-
svæði Sovétríkjanna fyrrverandi, en
þar hefur atvinnuleysið og eymdin tek-
ið við. Miklu skiptir fyrir áframhald-
andi lýðræðisþróun í Rússlandi að ólga
og óvild meðal þjóða og þjóðarbrota
breiðist ekki út, en koma þarf í veg
fyrir þvingaða endurvakningu á gömlu
Sovétríkjunum. Slík beiðni um stuðn-
ing við friðargæslu verður því athuguð
í hveiju einstöku tilfelli innan CSCE.
Þjóðarframleiðslan í Rússlandi hef-
ur fallið um 38% frá lokum kalda
stríðsins og í Úkraníu um 20% árlega
undanfarin ár, enda munu þar margar
milljónir manna án atvinnu. Ráða-
menn í Moskvu hafa löngu viðurkennt
að kerfi kommúnismans hafi brotnað
niður og gamli draumurinn um heims-
yfirráð kommúnismans sé endanlega
úr sögunni. Lýðræðisskipulag á þó enn
í vök að veijast á landsvæði Sovétríkj-
anna fyrrverandi og umbreytingin frá
miðstýringu yfir í markaðskerfi felur
í sér gífurlega erfíðleika þótt í henni
sé bjartasta von þjóðanna þar um
bættan efnahag fólgin.
Vegna endaloka kalda stríðsins
hefur þjóðernishreyfíngum vaxið fisk-
ur um hrygg. Þær hafa sumstaðar
gripið til vopna til stuðnings kröfunn-
ar um stofnun sjálfstæðra ríkja, þótt
það geti og hafi leitt af sér klofning
ríkja í smærri einingar. Innrásin og
stríðið í Afghanistan sýndi á sínum
tíma, að jafnvel Sovétríkin gátu ekki
til lengdar ráðið við skæruhernað í
fjöllóttu nágrannaríki. Hinsvegar geta
þjóðemiseijur haft áhrif langt út fyrir
eigin landamæri og skapað vandamál
sem ekki er hægt að leysa nema á
breiðari grundvelli með fjölþjóðaráð-
stöfunum.
Markmið hinna Sameinuðu þjóða
er að varðveita heimsfrið og öryggi
samkvæmt sáttmálanum frá 1945. A
dögum kalda stríðsins urðu ágrein-
ingsmál risaveldanna oft til þess, að
alþjóðasamvinna á vegum Sameinuðu
þjóðanna um lausn ýmissa vandamála
Fjölgun
ijóna vegna
ótryggðra
ökutækja
Kostnaður innifalinn í
try ggingaiðgj öldum
SAMBAND íslenskra trygginga-
félaga hefur greitt út Ijón vegna
óvátryggðra ökutækja oftar en
einu sinni í mánuði siðustu miss-
eri að sögn Sigmars Ármannsson-
ar framkvæmdastjóra sambands-
ins. Eins og greint var frá í Morg-
unblaðinu á miðvikudag hafa
Alþjóðlegar bifreiðatryggingar á
íslandi sf. (ABÍ) tekið við þessu
hlutverki af Sambandi íslenskra
tryggingafélaga. ABÍ eiga end-
urkröfurétt á tjónvald en ef hann
reynist gjaldþrota siija ABÍ uppi
með tjónskostnað sem þær inn-
heimta síðan hjá bifreiðatrygg-
ingafélögunum. „Bifreiðatrygg-
ingafélögin munu síðan væntan-
lega gera ráð fyrir þeim kostnaði
í iðgjöldum sem bifreiðaeigend-
um er gert að greiða,“ segir Sig-
mar.
Sigmar Ármannsson segir það
ekkert nýtt að tjón vegna óþekkts
eða óvátryggðs ökutækis sé bætt
gagnvart þriðja aðila en sú breyting
hafí nú orðið með nýrri reglugerð
að tjónþoli geti snúið sér beint til
Alþjóðlegra bifreiðatrygginga sf. en
þurfti áður að leita ítrustu réttar-
farslegu leiða áður en Samband ís-
lenskra tryggingafélaga greiddi út
tjónið.
Sigmar segir að fyrir nokkrum
árum hafi örfá tjón vegna óvá-
tryggðra ökutækja verið greidd út
á ári en þeim hafi fjölgað mjög
undanfarin misseri. „Eg segi ekki
að við höfum verið að greiða út
bætur vegna þessara tjóna í hverri
viku en í hveijum mánuði og rúm-
lega það,“ sagði Sigmar.
Sigmar segir það skoðun manna
innan vátryggingageirans að lög-
regla hafí ekki sinnt hlutverki sínu
sem skyldi að taka óvátryggðar bif-
reiðir úr umferð. „Ef því er ekki
sinnt að koma þessum ökutækjum
úr umferð þá gætu aðrir bifreiðaeig-
endur þurft að bera kostnaðinn af
slóðunum," sagði Sigmar.
rann út í sandinn vegna neitunarvalds-
ins í Öryggisráðinu, sem beitt var 201
sinni á árunum 1946-1990, einkum "
af Sovétríkjunum.
Lok kalda stríðs tímabilsins hafa
opnað möguleika til þess að koma í
veg fyrir og leysa ágreiningsmál inn-
anlands og milliríkjadeilur á friðsam-
legan hátt. Þrátt fyrir að þessir mögu-
leikar séu nú fyrir hendi á vegum
Sameinuðu þjóðanna spretta upp deilu-
og ágreiningsmál milli þjóðarbrota 5
miklu ríkari mæli en á tímum kalda
stríðsins. Þjóðemisminnihlutahópar
þorðu þá ekki að láta mjög á sér bera
vegna hræðslu við hugsanlegan mót-
leik risaveldanna, enda skildu flestir
að vopnabrak var ekki á þeim tímum :
líklegt til þess að ná fram þjóðemishug- í
sjónum minnihlutahópa. Ástandið í '
fyrrverandi Júgóslavíu er gott dæmi
um harmleik í skjóli máttleysis Samein-
uðu þjóðanna eða forystuþjóða þeirra
í friðarátaki og friðargerð.
Á kalda stríðs ámnum bældu Sovét-
ríkin niður innan Austur-Evrópuríkj-
anna aðgerðir sem dregið gátu úr
styrkleika sameiningartákns hins sós-
íalíska samveldis, en beittu samt ekki
Júgóslavíu beinum þvingunum á Tito-
tímabilinu. Sovétríkin stóðu hins veg-
ar fyrir innrás í Ungverjaland 1956
og Tékkóslóvakíu 1968 til þess að
tryggja, að sjálfsforræði sósíalskra
ríkja í Austur-Evrópu, eins og það var —
kallað, færi þá ekki úr skorðum sam-
kvæmt Breshnev-kenningunni. Kalda
stríðið sem var hefur einungis breyst
í kaldan frið. Vopnin hafa í dag minni
þýðingu í samskiptum ríkja, en þau
verða samt ekki kvödd eins og er.
Höfundur er sendiherra.