Morgunblaðið - 12.02.1994, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. FEBRÚAR 1994
35
Björn R. Árnason. Segir þar m.a.
svo um hana: „Allir vitnisburðir
falla húsfreyjunni á Syðra-Hvarfi í
vil. Reyndist Dagbjört starfsöm, svo
sem besti mátti verða, enda kunn-
áttumörg um kvennaverk öll og
afkastamikil utan og innan dyra.
Hagfróð að náttúru og kunni skil
á meðferð þeirra verðmæta, er í
búið féllu. Vökul stjórnsemi hennar,
gætni og tempruð mildi og sann-
girni.“
„Hún var bæði mikil og góð,
sagði greindur og sannorður maður
um hana.“ Getur ekki hjá því farið,
að þeim er þekktu Dagbjörtu Gísla-
dóttur langa ævi þyki hér næsta
líkri konu lýst. Dagbjört Gísladóttir
ólst upp á Hofi í Svarfaðardal í
glöðum systkinahópi við ást og alúð
góðra foreldra. Hún vandist við og
vann öll algeng sveitastörf, eins og
þau þá gerðust. Kom ötulleiki henn-
ar og verkfærni fljótt í ljós. Hún
hlaut góða uppfræðslu sem bam
og unglingur. Fyrst í barnaskóla
hjá Þórarni Eldjárn, bónda og kenn-
ar á Tjörn, en hann var rómaður
fræðari á sinni tíð. Þá sótti hún
einn vetur unglingaskóla er hann
hélt á heimili sínu og annan vetur
sótti hún unglingaskóla, er haldinn
var á prestssetrinu á Völlum. Var
um þessar mundir margt efnilegra
ungmenna í uppvexti í Svarfaðardal
og glatt og gott mannlíf, meðal
annars söngiðkan meiri en þá var
algengt og stóð mest fyrir því
Tryggvi, bróðir séra Stefáns Krist-
inssonar á Völlum. Stofnaði hann
og æfði sönghóp, er starfaði af
þrótti um skeið. Þar í flokki var
Dagbjört. Varð hún síðust þessara
hópfélaga til að hverfa af lífi. Það
sýnir átthagatryggð Dagbjartar vel
og hitt líka, að hún lagði djúpa ást
við mennlíf það er hún ólst upp
við, að hanni þótti ætíð Svarfaðar-
dalur fegurstur allra dala og vissi
annars staðar ekki hafa verið glað-
ari æsku.
Brátt kom í ljós, að Dagbjört var
ekki síður hneigð til að afla sér
verklegrar fræðslu en bóklegrar og
voru gróðurstörf henni ekki síst
hugleikin. Kom hún sér frumvaxta
í starf við Gróðrarstöðina á Akur-
eyri, en síðan lá leiðin að Reykjum
í Mosfellssveit, en þar var fyrsta
ylræktarhús reist á íslandi 1923.
Stóð danskur garðyrkjumeistari þar
örskotsstund. Hann var lítt fyrir
það gefinn að hlaupa eftir tísku-
sveiflum og kærði sig kollóttan þó
að einhverjum þætti verklag hans
ekki í fullu samræmi við nýjustu
aðferðir og fullkomnustu tækni.
Hann reyndi aldrei að sýnast annar
en hann var og í vitund okkar
breyttist hann harla lítið frá æsku-
árunum þegar samverustundir okk-
ar með honum voru flestar. Þau
kynni sem þá tókust, rofnuðu aldrei
þó að stundum liði nokkuð langt á
milli samfunda.
Við þökkum allar samverustund-
irnar fyrr og síðar um leið og við
sendum Júllu móður hans og systk-
inunum Ingólfi og Solveigu hugheil-
ar samúðarkveðjur.
Megi Guð blessa þeim og okkur
öllum minninguna um góðan dreng.
Systkinin frá Bolholti.
Valgeir Sigurðsson á Þingskálum
á Rangárvöllum varð bráðkvaddur
3. febrúar sl. Merkur fræðimaður
er fallinn í valinn í miðjum klíðum
frá verkum sem fáir geta unnið.
Harmdauði er hann vandamönnum
og vinum, og missir þeim sem dáðu
fágæt ritverk hans og væntu mikils
enn frá hans hendi.
Valgeir fæddist á Þingskálum 16.
nóvember 1934, sonur hjónanna
Sigurðar Eiríkssonar og Júlíu Guð-
jónsdóttur sem hófu búskap á Þing-
skálum árið 1926. Sigurður andað-
ist árið 1973. Foreldrar Sigurðar
voru Eiríkur Jónsson á Árbæ og
Halla Ingimundardóttir. Sigurður
ólst upp á Keldum á Rangárvöllum.
Foreldrar Júlíu voru Guðjón Jóns-
son bóndi í Nefsholti í Holtum og
kona hans Sólveig Magnúsdóttir frá
Ketilsstöðum í Holtum.
Valgeir Sigurðsson, höfundur
Rangvellingabókar, var allra manna
fróðastur um sögu Rangárþings.
fyrir störfum í upphafi og má vera,
þó eigi sé hér vitað, að fyrir áeggj-
an hans eða tilstuðlan hafi Dag-
björt farið til Danmerkur, en árin
1924 til 1926 er hún þar, fyrst á
búgarði, þá á sumarnámskeiði í
Ollerup á Fjóni og loks á hússtjórn-
arskóla í Sorö á Fjóni. Eftir að hún
kom heim 1926 kenndi hún fýrst
handíðir og matreiðslu á námskeið-
um í Ólafsfirði og á Hólum, en síð-
an við hússtjórnarskóla er Guðrún
Björnsdóttir frá Veðramóti, kona
Sveinbjörns Jónssonar frænda Dag-
bjartar og fyrr getur, hélt um skeið
að Knarrarbergi í Kaupvangssveit.
Þegar húsmæðraskólinn að
Laugum tók til starfa haustið 1929
réðst Dagbjört þangað sem mat-
reiðslu- og hússtjórnarkennari í
einn vetur, meðan beðið var náms-
loka þeirrar konu, er þegar vár ráð-
in að skólanum í þau kennslustörf.
Árið eftir gerðist svo Dagbjört
matráðskona við Laugaskóla, en
Áskell, bróðir minn, ráðsmaður
hans. Leiddu kynni þeirra til þess,
að þau giftust 22. ágúst 1931 og
hófu búskap vorið 1932 á Litlu-
Laugum, hluta jarðarinnar. Árið
1944 reistu þau á jarðarhluta sínum
nýbýlið Laugafell, þar sem þau
hafa búið síðan, þó að forsjá bús
og verk út á við hafi verið í höndum
Eyvindar, sonar þeirra, nú um all-
mörg ár, enda Áskell nær 96 ára,
en í húsmóðurbrúnni stóð Dagbjört
til æviloka sinna af óhvikulli reisn.
Þótt mér sé málið skylt hygg ég,
að kunnugir en óvandabundnir þeim
hjónum Dagbjörtu og Áskeli ljúki
upp einum munni um það, að með
þeim hafi verið jafnræði, enda var
sambúð þeirra með ágætum. Bæði
hörkudugleg og afkastamikil við
verk, skapgerð þeirra heil og hrein,
höfðu bæði næmt auga fyrir ýmsu,
sem léttir lund, og frábitin því að
mikla fyrir sér hlutina. Ekki dylst
mér þó við umhugsun eftir á, að
hlutskipti Dagbjartar hafi framan
af búskaparárum verið næsta erfitt
um margt: Hún sat í framandi sveit
fjarri heimahögum, sem hún unni
og dáði allt til æviloka, og fjarri
sínum nánustu ættmennum, sem
hún var einnig mjög bundin. Húsa-
kynni þau, er þau hjónin höfðu á
Litlu-Laugum, voru þröng og
óhentug, einnig í miklu nábúi við
annað heimilisfólk þar. Loks barst
Það var því að vonum að leitað
yrði til hans um erindi á ráðstefnum
eða leiðsögn um héraðið. Oddafé-
lagið eru samtök áhugamanna um
endurreisn fræðaseturs að Odda á
Rangárvöllum, stofnað fullveldis-
daginn 1. desember 1990. Valgeir
brást ætíð ljúfmannlega við mála-
leitan Oddafélagsmanna við undir-
búning funda og ferða. Að leiðar-
lokum þakka þeir þann sóma sem
hinn hógværi fræðaþulur sýndi fé-
laginu.
Hér skal getið erindis á Odda-
stefnu sem haldin var í Gunnars-
holti í nóvember 1992. Valgeir
greindi þar frá rannsóknum sínum
á byggðarsögu Landsveitar og
Rangárvalla, m.a. erfiðleikum við
öflun heyja í efri hluta þessara
sveita og aðgangi að nógu og góðu
neysluvatni sem sums staðar var
hvergi í nánd. Erindi' Valgeirs er
prentað í Goðasteini, Héraðsriti
Rangæinga, 1992 og 1993.
Þá Skal getið ánægjulegrar leið-
sagnar Valgeirs í hópferð um Rang-
árvaliahrepp sem farin var í fyrra-
sumar í tilefni Oddahátíðar. Komið
var m.a. við í Þingskálum, en eink-
um var fræðst um sögu eyðibýla
sem heimsótt voru. Nutu samferða-
menn mikillar þekkingar Valgeirs.
Eftirminnileg verður þessi ferð
einnig fyrir þær sakir að tveir merk-
ir fræðimenn voru leiðsögumenn í
ferðinni, Valgeir og Einar Pálsson
fræðimaður. Þar fóru þeir um slóð-
ir sem voru báðum hugleiknar fram-
ar öðrum stöðum, en tvö ólík leik-
svið sögunnar lukust upp í lýsingum
þeirra. Af víðum sjónarhóli heiðar-
brúnar þar sem bærinn Steinkross
stóð var sem blöstu við tveir óskyld-
ir heimar Rangárþings með sitt
sameiginlega baksvið.
Rangvellingabók Valgeirs Sig-
urðssonar mun halda nafni hans á
loft um ókomin ár. Trúlega mun
hún teljast með markverðustu rit-
þeim á hendur fljótt ómegð vax-
andi. Reyndi undir nefndum ástæð-
um mjög á þollyndi og umgengni-
slag húsmóður. Sigldi Dagbjört
þann sjó með ágætum. Enn er að
geta þess, að kreppa ríkti í landi
fyrstu búskaparár þeirra hjóna.
Eftir að þau reistu nýbýli sitt að
Laugafelli varð hagur þeirra um
allt auðveldari, þótt önnum létti
hvergi; barnauppeldi, sífelld út-
færsla ræktunar, sístækkun bús og
á bóndann hlóðust opinber störf í
vaxandi mæli. Húsmóðirin var og
komin í stjórn húsmæðraskólans og
gaf sér auk þess tíma til að taka
þátt í kvenfélagsmálum. Þótti sum-
um furðulegt á þessum árum, vit-
andi um mikil húsmóðurstörf hús-
freyjunnari Laugafelli, að sjá hana
ósjaldan ganga að heyhirðingu,
þegar mikið lá við, en hafa þó ætíð
allt hreint og fágað inna stokks og
mat og drykk til á venjutímum.
Laugafell í Reykjadal er lítil jörð,
en þar komu Dagbjört og Áskell
sér upp gagnsömu búi og komust
í góðar bjargálnir, meðan börn
þeirra voru enn að vaxa úr grasi.
Þeim gáfust þessi: Eyvindur, fædd-
ur 22. júlí 1932, nú bóndi í Lauga-
felli; Halldóra, fædd 22. deSember
1933, nú starfsmannastjóri við
Búnaðarbanka íslands, var gift
Bjarna Jenssyni, flugstjóra, er fórst
í flugslysi í Færeyjum; Ingibjörg,
fædd 2. júní 1935, deildarstjóri í
Búnaðarbanka íslands, gift Kára
Arnórssyni skólastjóra í Reykjavík,
Þorsteinn, fæddur 18. apríl 1937
trésmíðameistari, Akureyri, kvænt-
ur Birnu Jónsdóttur; Kristín, fædd
30. ágúst 1939, var gift Sigurði
Magnússyni trésmíðameistara á
Egilsstöðum, þau eru bæði látin;
Ingunn, fædd 7. júlí 1944, Selási
Reykjadal, gift Jóni Sjguijónssyni
múrarameistara.
Eftir að öll Laugafellssystkin
voru uppkomin og burtflutt nema
elsti sonur, ætla menn kannske, að
búönnum húsfreyjunnar að Lauga-
felli hafi nokkuð slotað, en svo varð
ekki um tugi ára. Búið stækkaði
fremur en hitt, margir þurftu
Laugafellshjón að hitta vegna fé-
lagsmála eða aðrir, er þótti þar
gott að koma. Var því heimilið gest-
kvæmt. Fljótlega komu og til mörg
ömmu- og afabörn, sem þar áttu
alltaf víst athvarf að vild um styttri
verkum á þessari öld. Rangvellinga-
bók er saga jarða og ábúðar í Rang-
árvallahreppi frá landnámi til þessa
dags. Hún er tæplega 700 blaðsíður
og kom út í tveimur bindum árið
1982. Mörg þúsund inanns koma
við sögu. Formála rita höfundurinn
og Árni heitinn Böðvarsson sem
hvatti til útgáfunnar, var með í
ráðum og fór yfir handrit.
í formála Valgeirs greinir hann
frá aðdraganda verksins:
„Á unglingsárum mínum voru
uppi hugmyndir um að erlent stór-
veldi gerði hluta Rangárvalla að
hernaðarflugvelli í sambandi við
herskipahöfn í Þykkvabæ. Voru
gerðar talsverðar mælingar til und-
irbúnings þvi verki og þjóðkunnir
fjáraflamenn tóku að kaupa land
þar sem hernaðarmannvirkjunum
var ætlað að verða.“
Og Valgeir heldur áfram:
„Þessar áætlanir urðu til þess
að efla mjög þjóðernisvitund mína
og beina huga mínum að ættlandinu
og sögu þess og þá ekki síst sögu
minnar heimabyggðar og því fólki
er þar hafði lifað og starfað. Fram
að þessu hefur gæfa Rangái-valla
komið í veg fyrir að þar væri sett
upp víghreiður stórveldis og segja
má að lífið hafi sigrað dauðann á
þessum stað því nú eru ein víðlend-
ustu tún og akrar landsins þar sem
ráðgert var að gera hernaðarmann-
virkin. Þessar hugmyndir um gerð
hernaðarflugvallar á Rangárvöllum
hafa mótað skoðanir mínar allt
fram á þessa tíma og ollu á sinni
tíð talsverðu um að ég réðst í að
gera þetta verk sem ég þá bjóst
eins við að yrði grafskrift bænda-
byggðar í sveitinni."
Herstöð reis ekki á Rangárvöllum
. en rit var samið, Rangvellingabók.
Heit ungs manns og eins manns
elja um áratugi bar ríkulegan ávöxt,
en íjáraflamönnum varð ekki að ósk
sinni.
eða lengri tíma og alltaf eftirsótt.
Nú kom húsfreyjan sér líka upp litlu
gróðurhúsi sér til gagns og yndis
og átti þar margar stundir þrátt
fyrir búsannir. Henni var og mikið
augnayndi að fylgjast með umskipt-
um brekkunnar ofan við Laugafell,
þar sem Eyvindur hefir ræktað upp
stóran og gróskuríkan skógarreit.
Öll ræktun var henni yndi.
Nú hefir þessi atgervis- og skör-
ungskona kvatt. Hún hafði ekki á
því neinar vöflur frekar en öðru,
sem hún tók sér fyrir í lífinu. Þó
vissi ég svo vel í hug henni, að hún
ætlaði sér ekki að kveðja Laugafell
á undan manni sínum, sem hún
vildi geta fylgt allt til loka, en þar
tók ríkari henni ráðin af.
Slíkrar konu sem Dagbjartar
Gísladóttur er mikilsvert að hafa
auðnast að kynnast og hljóta að
minnast.
Bragi Sigurjónsson.
Mér finnst eins það hafi gerst í
gær að ég hitti þær ömmu Dag-
björtu og Soffíu systur hennar á
heimili þeirrar síðarnefndu á Akur-
eyri þegar amma varð níræð í fyrra.
Þær höfðu átt góðan dag saman
systurnar og voru eins og ungar
aftur, eins og kátar og hressar
unglingsstúlkur, í anda aftur komn-
ar heim í Svarfaðardal. í rúm sex-
tíu ár átti amma sitt heimili í þing-
eysku landslagi, við ávalar línur
hinna þingeysku heiða og aðeins
hvassbrýnd Kinnarfjöllin í fjarska
minntu á stórbrotin fjöll Tröllaskag-
ans. Hugurinn hvarflaði þó oft heim
á æskustöðvarnar í Svarfaðardal
og henni varð tíðrætt um tignarleg
fyöllin þar, mannlífið og náttúruna
á sínum æskudögum. Hún saknaði
dalsins síns en syrgði hann ekki;
hennar bær stóð í Reykjadal og hún
tók dyggilega ástfóstri við sína sveit
og sitt þingeyska umhverfi.
Á Laugarfellsheimilinu ríkti and-
blær æskuheimila ömmu og afa, frá
þeim miklu menningarheimilum
norðlenskum, Hofi í Svarfaðardal
og Sandi í Aðaldal. Með sínu lág-
væra fasi og hæglátu festu var
amma sú sem að öllu hugði. Hinu
smáa: blómunum og öðrum gróðri,
rósunum sem hún ól í gróðurhúsi
hin síðar ár sér til ómældrar gleði.
Hinu hversdagslega: heimilinu, hús-
Unnendur fræða um landið í ljósi
sögunnar harma skyndilegt fráfall
Valgeirs Sigurðssonar. Fyrir hönd
stjórnar Oddafélagsins votta ég
aldraðri móður hans, systkinum og
öðrum aðstandendum samúð á
sorgarstundu.
Þór Jakobsson
veðurfræðingur.
Á almennum hreppsfundi í Aust-
ur-Landeyjum kom fram tillaga að
rita sögu bænda og jarða í hreppn-
um svo langt aftur sem heimildir
fyndust og ráða til þess Valgeir
Sigurðsson á Þingskálum sem áður
hafði gert Rangvellingabækur, en
þær virtust betri en alihennt gerist
um fræðibækur. Um þetta urðu
talsverðar umræður, og þá helst að
þetta yrði svo dýrt fyrir lítið sveitar-
félag. Fyrir þennan fund hafði ver-
ið talað við Valgeir, en hann var í
smíðavinnu að vetrinum, og taldi
sig geta skipt um og farið í þetta
starf miðað við svipað kaup. í gegn-
um umræðurnar þarna á fundinum
kom mjög sterkt fram að þetta
væri tækifæri sem ekki mætti
sleppa. Mál allra sem þekktu hann
bar honum sama vitnisburð. Maður-
inn væri heiðarlegur og hreinskipt-
inn, og þó umfram allt var hann
talinn svo vandvirkur að enginn
vissi betra og í lok fundarins var
ákveðið að ráða Valgeir til að rita
sögu sveitarinnar. Seinna var
ákveðið að hann safnaði samtímis
úr fimm hreppum, það er, auk
Landeyja, úr hreppunum utan Ytri-
Rangár.
Þetta er forsagan að kynnum
okkar af Valgeiri. Við trúðum á
hæfileika hans sem fræðimanns,
eins og sést af því sem áður er
sagt, og síst höfðum við ofmetið
hann, það kom í ljós þegar við fór-
um að tala við hann. Það var með
inu; alltaf þurftu piltarnir að fá að
borða. Mér er það svo minnisstætt
með hvaða hugarfari amma gekk
til allra verka. Þau voru henni aldr-
ei kvöð eða áþján, heldur unnin
með ánægju og ávallt af vand-
virkni. Öll verk voru ómaksins virði,
lífið þurfti að ganga sinn gang og •
því skyldi lifað með reisn; af metn-
aði en án allrar drambsemi. Því
hafði amma alltaf áhuga á að breyta
og bæta í kringum sig og hafði
lúmskt auga fyrir nýjungum og
framförum. Allt vildi hún þó skoða
í ákveðnu ljósi: „Skyldi fólkið verða
ánægðara?", spurði hún og gaf lítið
fyrir það sem hún áleit tildur og
hégóma.
Hún amma Dagbjört var stór-
brotin kona eins og svarfdælsku
fjöllin þótt fas hennar væri hæglátt
og mjúkt eins og þingeysk heiði.
Með sinni yfirlætislausu ákveðni
hafði hún mikil áhrif á alla sem
með henni voru. Segja má að lífs-
skoðun hennar hafi falist í orðunum
„vertu trú yfir litlu en settu markið
hátt“. Þótt einhveijir kunni að sjá
í þessu mótsögn, virtist líf ömmu
einmitt laust við mótsagnir; hún
átti ekki erfitt með að samræma
orð og gerðir.
Sá sem þetta ritar var ungur
sveinn langdvölum hjá ömmu og
afa og fær seint fullþakkað það
vegarnesti sem þau sendu mig með
út í lífið. Og þótt eg væri stundum
ódæll og einþykkur brást ömmu
aldrei bogalistin; aldrei var eg
skammaður, aldrei fundið að minni '
persónu. Án þess að láta í minni
pokann varð ég þess alltaf vísari
hvaða lífsreglur skyldu í heiðri hafð-
ar og hversvegna eitt væri réttara
en annað. Elsku amma! Það er svo
erfitt að trúa því að þú skulir vera
farin. Samt veit ég að þú hafðir
búið þig vel undir ferðalagið. Við
ræddum stundum um dauðann hin
síðari ár og ég veit að þú kvaddir
þennan heim sátt við þitt líf og þína
samferðamenn. Ég leita mér hugg-
unar í þeirri vissu að með um-
hyggju þinni og virðingu fyrir lífinu
fólst líka æðruleysi gagnvart dauð-
anum. Við missum mikið þegar þú
ert farin, en þú hefur líka skilið
mikið eftir.
Blessuð sé minning Dagbjartar í
Laugafellfy
Áskell Orn Kárason.
ólíkindum sem maðurinn gat geymt
í minni af fróðleik. Hann hafði þann
hátt á störfum sínum, að hálft árið
vann hann að ritun byggðasögunn-
ar, og hálft árið heima á Þingskál-
um við bústörf. Fyrri part vetrar
sýndi hann okkur hvað hann hafði
gert, hveiju hafði verið bætt við frá
árinu áður. Þá hittust á einum stað
fulltrúar frá öllum hreppunum sem
hann var að vinna fyrir. Þessir fund-
ir og sá andblær sem þar ríkti er
og verður ríkur í minni. Hann tal-
aði um þá sem voru uppi sautján-
hundruð og eitthvað, átjánhundruð
og eitthvað eða nítjánhundruð og
eitthvað eins og það hefðu verið
nágrannar hans, eftir að hafa kynnt
sér búsetu og basl þessa fólks. Á
þessum kynningarfundum skapað-
ist, eftir því sem þeir urðu fleiri,
óblandin virðing fyrir þessum
manni og störfum hans. Enginn
efaðist um að hann leitaði sér bestu
heimilda sem fáanlegar voru.
Við Austur-Landeyingar sem
unnum að þessu vonum að þessar
línur beri þakkir til þeirra sem tóku
okkur svo vel í fjársöfnun okkar
og gerðu verk hans möguleg fyrir
okkar sveit. En vitanlega er okkur
þó fyrst og næst í huga hvað mikið
við metum verk Valgeirs, og því
langaði okkur að segja frá og
þakka.
Það var mikill fengur fyrir alla
sem unna sögu lands og þjóðar, að
Valgeir helgaði sig þessum störfum
þann tíma sem hann gerði, þó hon-
um entist ekki aldur til að ljúka
þessu verki. Sú saga verður sögð
síðar.
Og nú hafa orðið þáttaskil, miss-
irinn er auðvitað mestur heima á
Þingskálum hjá aldraðri móður og
systkinum. Þeim vottum við okkar
einlægu samúð.
Grétar Haraldsson,
Árni Erlendsson,
Jóhann G. Guðnason.