Morgunblaðið - 17.03.1994, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. MARZ 1994
Evrópuþróunin fram að aldamótum
Krambúðarhugsun
eða framtíðarsýn?
eftir Jón Baldvin
Hannibalsson
Tvennt ber hæst þegar hugað
er að framtíðarþróun Evrópusam-
bandsins fram til aldamóta; annars
vegar stækkun þess, væntanleg
viðbót fjögurra EFTA-ríkja þegar
um næstu áramót, en hins vegar
ríkjaráðstefnan 1996 sem ætlað
er að endurskoða allt stjómkerfi
Evrópusambandsins og aðlaga það
nýjum aðstæðum. Handan alda-
móta bíða síðan hópar nýrra um-
sækjenda sem sumir hverjir gera
sér vonir um skjótari afgreiðslu.
Þessi tvö atriði tengjast. Nú er
svo komið í sögu Evrópusam-
bandsins að stjómkerfí það sem
ætlað var að halda utan um sam-
starf sex aðildarríkja Kola- og
Stálbandalagsins og Efnahags-
bandalags Evrópu sýnir þegar
nokkra bresti með tólf aðildarríki
innan sinna vébanda. Hætt er við
að enn frekar reyni á þanþol þess,
þegar aðildarríkin eru orðin sext-
án, tungumálin tólf og fram-
kvæmdastjórarnir tuttugu og einn.
Frekari stækkun er vart hugs-
anleg án endurskipulagningar.
Kröfur stærri aðildarríkjanna um
að meira tillit verði tekið til stærð-
ar og fólksfjölda gerast æ hávær-
ari. Ef aðildarríkin halda áfram
að skiptast á um að gegna for-
mennsku, jafnvel þegar þau eru
orðin sextán eða tuttugu og fjög-
ur, er hætt við að stærri aðildar-
ríkjunum þyki sinn hlutur heldur
rýr og tækifærin fá til þess að
leiða starf Evrópusambandsins.
Ætli Stór-Þýskaland geti hugsað
sér til frambúðar að deila forystu-
hlutverkinu með Lúxemborg á 12
ára fresti?
Stækkun Evrópusambandsins
Á leiðtogafundinum í Lissabon
var ákveðið að slá á frest frekari
hugleiðingum um endurskipulagn-
ingu Evrópusambandsins, en bjóða
áhugasömum EFTA-ríkjum til við-
ræðna um aðild að óbreyttu Evr-
ópusambandi. Fjögur þeirra
þekktust boðið og hafa nú lokið
samningaviðræðum. Boð af þessu
tagi er einsdæmi í sögu sambands-
ins og ekki miklar líkur á það
verði endurtekið. Einróma sam-
þykki allra aðildarríkja þarf til
þess að af aðild verði og líkurnar
á hagsmunaárekstrum aukast með
fjölgun aðildarríkja.
Mörg núverandi aðildarríkja
hafa þegar efasemdir um að frek-
ari stækkun þjóni hagsmunum
þeirra. Hætt er við að aðild ríkja
Mið- og Austur-Evrópu mundi
ekki aðeins beina flæði úr styrkt-
arsjóðum Evrópusambandsins frá
Spáni og Portúgal til hinna nýju
aðildarríkja, heldur einnig kippa
fótunum undan núverandi land-
búnaðarstefnu og reyna verulega
á stoðir sameiginlegs vinnumark-
aðar.
Aðild þessara ríkja hefur því
hingað til, af efnahags- og félags-
legum ástæðum, verið talin ótíma-
bær fyrr en undir aldamót. Vax-
andi þrýstingur er hins vegar á
nánara samstarf við þessi ríki um
öryggis- og.varnarmál, af pólitísk-
um ástæðum. Ekki er hægt að
útiloka að Evrópusambandið
ákveði í náinni framtíð að ekki sé
raunhæft að fjölga fullgildum að-
ildarríkjum frekar og treysti þess
í stað á röð samninga við ná-
grannaríkin um aðgang að mörk-
uðum og samstarfsverkefnum.
Evrópusambandið er og verður
um fyrirsjáanlega framtíð lang-
stærsti viðskiptamarkaður Is-
lands. Samskiptin við það hljóta
því að vera eitt mikilvægasta við-
fangsefni íslenskra stjórnvalda í
utanríkismálum,_ hvernig sem þeim
verður háttað. Ákveðið var á sín-
um tíma að láta ekki reyna á það
að sinni hvort aðild væri raunhæf-
ur kostur. Óvíst er enn hvort og
hvenær gefst aftur tækifæri til að
leita aðildar og enn óvissara er
hvort eða hvenær hugur þings og
þjóðar stendur til þess. Án EES-
samningsins væri markaðsað-
gangur okkar að þessum langmik-
ilvægasta markaði okkar með öllu
óviðunandi.
Samningsniðurstöður
EFTA-ríkjanna
Hverfandi líkur virðast nú vera
á því að Evrópusambandið þróist
frekar í miðstýringarátt á næstu
árum. Miklu fremur virðist þróun-
in verá sú að gefa aðildarríkjum
rýmra svigrúm. Það eru aðildarrík-
in og ríkisstjórnir þeirra sem ráða
ferðinni. Milliríkjasamstarf af
þessu tagi gefur einmitt smáríkj-
um hlutfallslega mjög mikil.áhrif
því úrslitavald er í höndum ráð-
herraráðsins þar sem einn fulltrúi
hvers aðildarríkis situr, þó at-
kvæðavægi sé mismunandi. Þó
verður að gera ráð fyrir því að
völd Evrópuþingsins muni aukast
nokkuð á næstu árum en valda-
hlutföll ríkja þar eru í beinna hlut-
falli við fólksfjölda.
í skýrslu til Alþingis árið 1992
lagði utanríkisráðherra til að hafin
yrði úttekt á kostum og göllum
aðildar íslands að Evrópusam-
bandinu. Á það var bent, að með
því að sækja ekki um, væri tekin
ákvörðun um að hafna aðild. Slíka
ákvörðun þyrfti ekki síður að
rökstyðja en aðrar. Ekki varð þó
úr því að stjórnarráðið allt væri
virkjað til slíkrar athugunar, þrátt
fyrir að áfram hafi verið að því
unnið, meðal annars innan utan-
ríkisþjónustunnar, að bera saman
stöðu EES-samningsríkja við
stöðu aðildarríkja Evrópusam-
bandsins.
Nú liggja fyrir niðurstöður að-
ildarviðræðna EFTA-ríkjanna
fjögurra. Þær gefa til kynna hvaða
sveigjanleika Evrópusambandið
getur sýnt á þessu stigi þróunar
sinnar og hvernig reglur Evrópu-
sambandsins má laga að aðstæð-
um í nýjum aðildarríkjum. Athygl-
isvert er til dæmis hvernig sérstak-
ar reglur eru látnar gilda um land-
búnað á norðurslóðum og aukið
svigrúm er gefið til þess að styrkja
byggð í stijálbýli. Útfærsla og
framkvæmd boðaðra lausna í deil-
um sambandsins og Noregs um
rekstur sjávarútvegsstefnu norðan
62. breiddargráðu verður forvitni-
legt rannsóknarverkefni fyrir Is-
land.
Af þeim textum sem fyrir liggja
má þó ráða að verulegt tillit hefur
verið tekið til norskra sjónarmiða.
Hugtakið „hlutfallslegt jafnvægi“
er fest í sessi en það tryggir að
við úthlutun kvóta sé tekið mið
af veiðum undanfarin ár. Yrði
þessu hugtaki beitt til hins ýtrasta
yrðu núverandi veiðar Norðmanna
innan norskrar. lögsögu áfram í
þeirra höndum. Ennfremur tekur
Evrópusambandið yfir allar reglur
og verklag Noregs við stjórn fisk-
veiða norðan 62. breiddargráðu.
Svigrúm er veitt til að setja höml-
ur á svokallað „kvótahopp“ þar
sem fjárfestingar erlendra aðila
gefa aðgang að fiskveiðum. Mikið
veltur á því hver framkvæmdin
verður en ekki verður betur séð
en norskur sjávarútvegur hafi hér
komið ár sinni dável fyrir borð.
Nýjar forsendur til að meta
kosti og galla aðildar
Niðurstöður þessarar lotu aðild-
arviðræðna gefa nýjar forsendur
til þess að meta kosti og galla
aðildar. Ríkisstjórnin hefur því
ákveðið að fela óháðum aðila,
Háskóla íslands, áð leggja hlut-
lægt mat á kosti og galla aðildar
Islands að Evrópusambandinu og
bera saman stöðu Islands sem
samningsaðila að EES við Evrópu-
sambandsaðild. Með EES-samn-
ingnum var grunnur lagður að
framtíðarsamskiptum við Evrópu-
sambandið í efnahagslegu og við-
skiptalegu tilliti. Með lögfestingu
allra gerða EES-samningsins og
„viðbótarpakkans“ við hann, er
íslenskum fyrirtækjum tryggð full
þátttaka í hinu fjórþætta frelsi.
Mikilvægt er að frá þessu verði
gengið sem fyrst því tafir og slæ-
leg framkvæmd mundi verulega
veikja samningsstöðu íslands í
framtíðinni gagnvart Evrópusam-
bandinu.
EES-samningurinn tryggir því
sem næst fullan aðgang að mörk-
uðum Evrópusambandsins. Aðild
að sambandinu mundi litlu breyta
um markaðsaðgang iðnvarnings
og tollar þeir, sem enn eru á sjáv-
arafurðum, eru í flestum tilfellum
óverulegir. Viðamesta breytingin
á viðskiptaháttum, sem yrði við
aðild, snertir landbúnaðarafurðir,
en innflutningur á þeim yrði því
sem næst óheftur.
Aðild yrði einnig til þess að tek-
in yrði upp sameiginleg viðskipta-
stefna Evrópusambandsins gagn-
vart öðrum ríkjum. Henni fylgir
sú hagsbót að íslenskar afurðir
nytu góðs af öllum viðskiptasamn-
ingum Evrópusambandsins, en á
móti kemur að fylgja yrði eftir
öllum verndaraðgerðum sam-
bandsins og taka þátt í öllum
hugsanlegum viðskiptaeijum þess,
hvort sem þær yrðu við Japan,
Bandaríkin eða enn önnur ríki.
Samræming óbeinna skatta og
afnám landamæraeftirlits mundi
leiða til einhvers tekjutaps ríkis-
sjóðs eða að minnsta kosti upp-
stokkunar skattkerfisins. Hvort
framlag íslands yrði hærra en þær
greiðslur sem féllu aftur inn í ís-
lenskt hagkerfi myndi ráðast af
því hveijar samningslyktir yrðu
um landbúnað og sjávarútveg.
EES-samningurinn gefur færi á
því að fylgjast með þróun Evrópu-
sambandsins og hafa þar viss
áhrif, en aðild að sambandinu
myndi einnig fylgja full þátttaka
í öllum stofnunum, ráðum og
nefndum þess. Þeirri þátttöku
fylgir pólitískt vægi og aðstaða til
áhrifa í umfjöllun um sameiginleg
málefni Evrópu. Hversu mikilvæg
sú þátttaka er talin fer eftir því
hvern metnað íslensk stjórnvöld
hafa til þess að ísland eigi fulltrúa
þar sem ákvarðanir eru teknar um
framtíð Evrópu eða hvort æski-
legra þykir að bregðast við þeim
ákvörðunum eftir á.
Allsherjarsamtök Evrópu?
Til þessa hefur þátttaka í nor-
rænu samstarfi, NATO, EFTA,
OECD og Evrópuráðinu, að
ógleymdum Sameinuðu þjóðunum,
þótt gefa ærin tækifæri til að
gæta íslenskra hagsmuna og koma
íslenskum sjónarmiðum á fram-
færi. Þær skyldur, sem fylgja Evr-
ópusambandsaðild, hafa þótt of
þungbærar, einkum að því er varð-
ar aðgang að auðlindum. Eftir því
sem aðildarríkjum sambandsins
fjölgar rýrnar starfsvettvangur
allra ofangreindra stofnana og
tækifærum sem þar gáfust til sam-
ráðs og samstarfs fækkar.
Fari svo að ríki Mið- og Austur-
Evrópu nái samningum um aðild
að Evrópusambandinu í kjölfar
EFTA-ríkjanna fjögurra, verður
Evrópusambandið að raunveruleg-
um samevrópskum samtökum inn-
an fárra ára. Sú framtíðarsýn
kallar enn á endurmat á stöðu
íslands. Ef frá eru talin örríkin
Andorra, San Marino og Monaco,
sem_ ekki hafa treyst sér til þess,
er ísland eina þjóðríki álfunnar
sem ekki hefur sýnt hug á aðild,
annaðhvort með formlegri aðilda-
rumsókn eða viljayfirlýsingu. Þótt
full ástæða sé til þess að efla sam-
skipti við Norður-Ameríkuríkin,
eins og að er stefnt, og auka við-
skipti við Austur-Asíu, verður
Evrópa um fyrirsjáanlega framtíð
mikilvægasti viðskiptavinur ís-
lands og það svæði sem tengist
landinu nánustum menningarleg-
um og sögulegum böndum.
Þær Evrópuhugsjónir friðar og
framfara sem lágu að baki, þegar
drög voru lögð að Rómarsáttmá-
lanum á sínum tíma undir forystu
þeirra Roberts Schumans og Jean
Monnet, eru enn teknar upp og
dustað af þeim rykið á hátíða-
stundum. En eftir því sem ógnir
heimsstyijaldarinnar seinni fölna
í minningunni hefur krambúðar-
hugsun og hagsmunatogstreita
stundum orðið meira áberandi í
starfi Evrópusambandsins en hug-
sjónaglóð. Það hefur einmitt háð
okkur íslendingum í samstarfi við
Evrópusambandið hversu Iítið
vægi pólitískum sjónarmiðum er
ætlað. Erfitt hefur verið að fá sjón-
armið okkar sett í rétt pólitískt
samhengi.
Krambúðarhugsun eða
framtíðarsýn?
Hér að framan var lýst sókn
sambandsins í átt að öflugra póli-
tísku samstarfi. Maastrichtsátt-
málinn tekur ákveðin spor í þá
átt. En fijóustu og athyglisverð-
ustu hugmyndirnar um framtíð
Evrópu koma þessa dagana ekki
frá höfuðstöðvum Evrópusam-
bandsins heldur frá Mið-Evrópu.
Hinir sönnu arftakar hugsjóna
stofnenda Evrópusamvinnunnar
eru menn á borð við Vaclav Ha-
vel, forseta Tékklands. í nýlegri
ræðu á Evrópuþingi sagði hann
einmitt Maastrichtsáttmálann
vera haganlega smíð, en skorta
lífsanda og siðferðilega framtíðar-
sýn. Þar lýsti hann eftir nýrri
stofnskrá Evrópu sem íbúar álf-
unnar gætu sameinast um. Rangt
er að líta á Mið- og Austur-Evr-
ópuþjóðirnar sem ölmusumenn við
gnægtaborð Evrópusambandsins.
Aðild þeirra gæti einmitt leitt til
þess að beina Evrópusamstarfi inn
á réttar brautir; eridui-vekja þann
Jón Baldvin Hannibalsson
„Hugtakið „hlutfalls-
legt jafnvægi“ er fest í
sessi en það tryggir að
við úthlutun kvóta sé
tekið mið af veiðum
undanfarin ár. Yrði
þessu hugtaki beitt til
hins ýtrasta yrðu nú-
verandi veiðar Norð-
manna innan norskrar
lögsögu áfram í þeirra
höndum.“
anda sem gæti skapað einnig ís-
landi sess við hæfi.
Þeirri skoðun hefur verið hamp-
að, að rétt sé að sækja um aðild
að Evrópusambandinu áður en við
gerum upp hug okkar um það,
hvort aðild sé fýsilegur kostur eða
ekki. Því er til að svara að í aðildar-
viðræðum dugir engin hálfvelgja.
Við megum vita það fyrirfram að
á brattann er að sækja. Áhrifamik-
il aðildarríki eru því andsnúin að
smáríkjum innan Evrópusam-
bandsins fjölgi, nema áhrifum
þeirra verði skorður settar. Aðild-
arviðræður hefjast ekki fyrr en
framkvæmdastjórn og aðildarríki
eru orðin sannfærð um að hugur
fylgi máli og væntanlegt aðildar-
ríki hafi alla burði til þess að
standa undir skyldum. Þess eru
mörg'tíæmi að umsóknir hafi ver-
ið settar til hliðar um lengri eða
skemmri tíma eða jafnvel kurteis-
lega vísað frá. Málamyndaaðilda-
rumsókn kemur ekki til greina sem
málamiðlun.
Hins vegar verður að nýta
næsta ár fram að ríkjaráðstefnu
Evrópusambandsins 1996 til raun-
verulegrar umræðu um það meðal
þjóðarinnar, hvert við teljum hlut-
verk okkar vera innan Evrópu og
hvert beri að stefna. Út frá hags-
munum íslensku þjóðarinnar væri
óhyggilegt að afsala með opinber-
um yfirlýsingum þjóðinni þegnrétti
í samfélagi Evrópuþjóða. Okkur
ber að minna bandalagsþjóðir okk-
ar innan Norðurlanda og Atlants-
hafssamstarfsins á, að þjóðir okk-
ar hafi löngum átt samleið um
gæslu mikilvægra hagsmuna.
Framtíð EES-samningsins
Þó svo að fjögur EFTA-ríki
hafi vistaskipti og færi sig frá
EFTA til Evrópusambandsins, eru
þau eftir sem áður samningsaðilar
að EES, þótt á öðrum forsendum
sé. Ekki ber formlega nauðsyn til
að segja samningnum upp vegna
þessa. Samningurinn stenst, þótt
hlutföll milli EFTA og Evrópusam-
bandsins breytist. Stofnanir
EFTA-stoðar samningsins miðast
að vísu við að vera reknar á fjöl-
þjóðlegum grunni, en ekki sem
útibú frá stjórnsýslu eins lands.
Ekki var ráð fyrir því gert að svo
gæti farið að Eftirlitsstofnun væri
aðeins skipuð mönnum þeirrar
þjóðar sem stofnuninni er ætlað
að hafa eftirlit með.
Væritanlbgar viðræður' um