Morgunblaðið - 14.08.1994, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Veröld Soffíu er norsk skáld-
saga sem gerir auðskiljanlegar
heimspekikenningar sögunnar
frá Sókratesi til Sartre og fer
eins og eldur í sinu um Evrópu.
eftir Arnald Indriðason
HVER getur sagt til um metsölubækur?
Sumir keppast við að skrifa þær en verð-
ur aldrei ágengt. Aðrir skrifa sínar bæk-
ur og áður en þeir vita af raða þær sér
á metsölulistana um heiminn. ítölsk
morðsaga í miðaldaklaustri var ekki tal-
ið metsöluefni á sínum tíma. Nú vita
allir um Umberto Eco. Norskur rithöf-
undur, Jostein Gaarder frá Björgvin,
skrifaði sögu um unga stúlku sem fær
dularfullar spurningar sendar í pósti er
verða upphafið að því hvernig hún kynn-
ist heimspekilegum viðfangsefnum
fremstu hugsuða sögunnar í gegnum
dularfullan vin. Enginn bjóst við því fyr-
irfram að hér væri metsöluefni á ferð-
inni. Heimspeki. Hvað er nú það? En
annað hefur sannarlega komið á daginn.
Jostein Gaarder segist hafa skrifað
skáldsöguna Veröld Soffíu, sem auð-
veldar fólki mjög að skilja helstu heim-
spekikenningar sögunnar, af því bókabúð-
irnar eru stútfullar af „nýaldarbulli“ og
ekkert var til um heimspeki fyrir aldurinn
„14 ára og uppúr“. Hann er gersamlega
forviða á velgengninni sem bókin hefur átt
að fagna, m.a. í hinu heimspekilega sinnaða
Þýskalandi, þar sem hún hefur verið á
metsölulistum síðan í desember, náði fyrsta
sæti listans í Der Spiegel í apríl og trónir
þar enn. Þýðendur um allan heim sitja dag
og nótt við að snúa henni á móðurmál sitt,
hvort sem er í Bretlandi, Frakklandi eða
Bandaríkjunum, þar sem hún kemur út á
næsta ári. Og hér heima situr Þröstur Ás-
mundsson heimspekingur á Akureyri og
þýðir Veröld Soffíu fyrir Mál og menningu,
sem ætlar að gefa bókina út fyrir jólin.
Svar heimspekinnar við
Segu tímans
Það hefur svosem gerst áður að lítt
þekktur eða óþekktur rithöfundur valdi
uppnámi í bókmenntaheiminum með verki
sem varla var hægt að sjá fyrirfram að
vekti meiri eftirtekt en ný vegahandbók.
Það sá enginn fyrir að ítalski rithöfundurinn
Umberto Eco yrði metsöluhöfundur síðasta
áratugar með bók sinni, Nafn rósarinnar.
í Bretlandi hefur rithöfundurinn Vikram
Seth orðið metsöluhöfundur með bókinni
„A Suitable Boy“, sem er 1.350 síður og
fjallar um indverska stúlku í leit að eigin-
manni. Veröld Soffíu sómir sér vel í þessum
hópi. Hún er 600 síður, rituð á tungumáli
sem varla er hægt að segja að sé þekkt
um víðan völl, fjallar í raun um heimspeki-
kenningar sögunnar frá Sókratesi til Sar-
tre, bornar á borð fyrir 14 ára stúlkukind
og samin af rithöfundi og fyrrum kennara
Ekkert nýaldarbull; norski rithöfund-
urinn Jostein Gaarder hefur komið bók-
menntaheiminum á óvart með skáldsögu
sinni, Veröld Soffíu.
í heimspeki, sem fáir ef nokkrir hafa heyrst
minnst á. Nú þegar er farið að tala um
bókina sem svar heimspekinnar við riti
stjörnuspekingsins Stephen Hawkins, Sögu
tímans eða „A Brief History of Time“, en
það er ein af fáum bókum sem tekist hefur
að gera sérlega flóknar vísindalegar kenn-
ingar skiljanlegar — eða allt að því skiljan-
legar — venjulegum lesendum.
Veröld Soffíu lenti á metsölulistum í
Noregi, Svíþjóð og Danmörku og henni
hefur verið sérlega vel tekið i Þýskalandi
eins og áður sagði en útgáfufyrirtækið þar,
Hanser Verlag í Miinchen, lenti
í vandræðum með að flokka
hana. Fyrst var sagt að hún
væri fyrir unga lesendur eða
únglinga, en fljótlega var hún
líka komin í hillurnar fyrir full-
orðinsbókmenntir í þýskum
bókabúðum. Yfirmaður barna-
bókadeildar Hanser-útgáfufyr-
irtækisins segir að Veröld Soff-
íu sé ein af þessum bókum sem
geti gert „bóksala geggjaða,
því hún setur tölvukerfið þeirra
í flækju.“
Persónur og leikendur
Undirtitill Veraldar Soffíu er
Skáldsaga um sögu heimspek-
innar. Söguhetja hennar er
Soffía Amundsen, 14 ára stúlka
í litlum og syfjulegum út-
vegsbæ í Noregi. Dag einn ger-
ist það upp úr þurru að hún finnur bréf-
snifsi í póstkassanum sínum og á hann eru
ritaðar tvær spurningar: Hver ert þú? og
Hvaðan er heimurinn sprottinn? í kjölfarið
fylgir fyrsta heimspekinámskeiðið sem dul-
arfullur heimspekingur að nafni Albert
Knox sendir henni. Soffía er ekki lengi að
finna sig í fræðunum og stendur uppi í
móður sinni með tilvísun í grísku efnis-
hyggjumennina. Móðir hennar er helst á
því að allir unglingar sem vilja vita eitthvað
um tilgang lífsins séu á lyfjum.
Eftir nokkrar bréfaskriftir birtist Albert
Knox í eigin persónu ásamt hundinum sín-
um, Hermes. En um leið og hann birtist fer
önnur gáta í gang. Hver er Hilde Moller
Knag? Og hvers vegna sendir faðir hennar,
„majórinn“, sem starfar með sveitum Sam-
einuðu þjóðanna í Líbanon, póstkort til dótt-
ur sinnar í gegnum Soffíu? í ljós kemur,
án þess að ljóstra upp of miklu, að Soffía
og Albert eru aðeins persónur í bók sem
majórinn er að skrifa fyrir dóttur sína, Hilde,
í afmælisgjöf. Hann vill gefa henni kost á
einhveiju öðru en„nýaldarrusli“ og öðrum
óvönduðum bókum á markaðnum. Með öðr-
um orðum: Heimspekisagan er bók eftir
Albert í bók eftir majórinn í bók Jostein
Gaarder.
Eins og sjá má er hér á ferðinni ein af
undirstöðukenningum heimspekinnar; ekk-
ert er eins og það sýnist. Og þegar nær
dregur hámarki sögunnar verður önnur
heimspekileg spurning áleitin; búa mennirn-
ir — í þessu tilviki Soffía og Albert — yfír
fijálsum vilja? Eða eru gerðir þeirra fyrir-
fram ákveðnar af æðri máttarvöldum — í
þessu dæmi höfundinum/skapara þeirra?
Mikki mús og Skröggur
Gaarder skrifaði bókina í þeim eina til-
gangi að kynna heimspekikenningar fólki
sem litla sem enga þekkingu hefur á þeim.
Þar á hann sérstaklega við ungt fólk eða
unglinga. Hann grípur til ýmissa meðala í
þeim tilgangi og kallar til sögunnar persón-
ur eins og Mikka mús, Rauðhettu, Nóa og
Skrögg til að gera kenningarnar auðskiljan-
legar. Óllum getur reynst erfitt að einfalda
t.d. kenningar Immanuels Kants, segir einn
gagnrýnandinn, en Gaarder gerir góða til-
raun til þess þegar hann lætur Soffíu hafa
rósrauð gleraugu svo hún fái einhveija
hugmynd um óáreiðanleika skynjunarinnar.
Kenningar Aristótelesar, Descartes, Locke
og Hegels eru útfærðar og
tengdar þeim tíma sem kveikti
þær. Gaarder notar legókubba
til að einfalda atómkenningu
Demokrítusars. „Vinsældir
bókarinnar benda til þess að
þörf sé á nýrri upplýsingu,“ er
haft eftir Gaarder. Hann telur
að fólk sé orðið þreytt á „heim-
spekikláminu“ sem fýllir bóka-
búðirnar. „Síðmódernisminn
vildi afbyggja kvikmyndina,
skáldsöguna, tungumálið og
frumspekina. En ég held við
sjáum nú aukna þörf fyrir að
endurbyggja."
Það er alltaf spurning
hversu langt á að ganga í að
einfalda hlutina og einhveijum
kann að þykja Gaarder hafa
gengið sumstaðar of langt í
þeim efnum í tilraun sinni til
að höfða til hins almenna lesanda og gera
honum heimspekina skiljanlega. Einhver
hefur hnýtt í þá aðferð hans að kalla til
persónur eins og Mikka mús og Skrögg
og sagt að það hefði mátt skipta nokkrum
þeirra út fyrir meira pláss undir Ludwig
Wittgenstein eða meiri umræður um heim-
speki Friedrich Nietzsche. Allar einfaldanir
hljóta að bjóða uppá slíka gagnrýni en flest-
ir munu sammála um að Gaarder hafi tek-
ist sérlega vel upp og að hann hafi skrifað
bókina á réttum tíma og ekki síst fyrir
rétta lesendahópinn, þ.e. allan almenning.
Það að hún skuli slá í gegn hlýtur að vera
gleðiefni fyrir þá sem vilja veg heimspek-
innar sem mestan.
Hver er Martin Heidegger?
Ljóst er að Veröld Soffíu mun þjóna vel
þeim sem aldrei hefur kynnt sér heimspeki
að neinu ráði. Líka þeim sem það hafa gert
en hafa gleymt flestu af því sem þeir lærðu,
segir í vikublaðinu Newsweek, þar sem
bókin fær geysigóða dóma. Spurningin er
hvernig íslendingar taka skáldsögu um
heimspekikenningar. Það þarf svosem ekk-
ert að koma á óvart þótt Þjóðveijar gleypi
við sögunni. Þar finnst rík hefð í heimspeki-
iðkun og fólk getur alveg eins tekið eitt
af ritum Hegels með sér á ströndina eins
og spennubók eftir Michael Crichton. í
Frakklandi er heimspekin í hávegum höfð;
tilvistarstefnan er ekki ókunnugt hugtak
þar í landi. Munu ungir Íslendingar sökkva
sér í heimspeki sem gerð er skiljanleg al-
menningi? Er einhver áhugi hér yfírleitt á
heimspeki? Eða eins og breskur gagnrýn-
andi sagði þegar hann velti því fyrir sér
hvort Bretar tækju bókinni jafnfagnandi og
þeir á meginlandinu: Hvað breskan ungdóm
varðar getur Martin Heidegger allt eins
verið í þýska landsliðinu.
1 ' ' 'lustÁímJCaorácr • ';j
Sofies Wclt i
Kunan í
íííxt tiie Gísclnchtc í
di:i f’hibscph.e |

Metsölubók; þýska
útgáfan á sögunni um
Soffíu hefur notið mik-
illa vinsælda.