Morgunblaðið - 14.08.1994, Blaðsíða 25

24 SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1994
MORGUNBLAÐIÐ

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 14. AGUST 1994

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MORGUNBLAÐIÐ, Kringlunni 1, 103 Reykjavík. SÍMAR: Skiptiborð 691100.
Auglýsingar: 691111. Askriftir 691122. SÍMBRÉF: Ritstjórn 691329, frétt-
ir 691181, íþróttir 691156, sérblöð 691222, auglýsingar 691110, skrif-
stofa 681811, gjaidkeri 691115. Áskriftargjald 1.400 kr. á mánuði innan-
lands. í lausasölu 125 kr. eintakið.
FRIÐUR EÐA
ÓFRIÐUR?
UMMÆLI norskra stjórnmála-
manna vegna deilna um
veiðirétt við Svalbarða bera keim
af stríðsyfirlýsingum. Bjorn Tore
Godal, utanríkisráðherra, hefur
þannig líkt íslendingum, sem veiða
á verndarsvæðinu við Svalbarða,
við innbrotsþjófa. Jorgen Kosmo,
iandvarnaráðherra, lét hafa eftir
sér í gær að til greina kæmi að
senda herskip á svæðið, í þeim til-
gangi að „hreinsa út“ íslenzka flot-
ann. Enginn norskur ráðherra hefur
léð máls á því að setjast að samn-
ingaborði með íslendingum, og
reyndar ekki heldur á því að vísa
málinu til Alþjóðadómstólsins í
Haag.
Framferði norskra stjórnmála-
manna ber án efa að skoða í því
ljósi, að fyrir dyrum stendur þjóðar-
atkvæðagreiðsla í Noregi um aðild
að Evrópusambandinu. Forystu
Verkamannaflokksins er mikið í
mun að sýna íbúum Norður-Nor-
egs, sem neikvæðastir eru í garð
aðildar, að hún verji hagsmuni
þeirra með kjafti og klóm.
Við annan tón kveður hins vegar
hjá norskum fjölmiðlum, sem fjallað
hafa um Svalbarðadeiluna. Dag-
bladet bendir á að málið sé nú
meðhöndlað eins og hrein hernaðar-
aðgerð, þar sem varnarmálaráð-
herrann fari með stjórnina, og
ábyrgðarleysi sé að reyna ekki að
leysa deiluna með samningum.
Jafnframt bendir blaðið á að réttur
Norðmanna á verndarsvæðinu njóti
ekki alþjóðlegrar viðurkenningar.
Það hefur margsinnis komið fram
að verndarsvæði er hugtak, sem
ekki fyrirfinnst í alþjóðalögum.
Hefðarréttur, sem Norðmenn tala
um að þeir sjálfir og nokkur önnur
ríki hafi áunnið sér við Svalbarða,
er sömuleiðis umdeildur í þjóðarétti.
Arbeiderbladet segir að haldi
norsk strandgæzluskip áfram að
sýna togurum frá iitlu grannlandi,
sem háð sé sjávarútvegi, klærnar,
muni það skaða mjög samskipti
þjóðanna, sem eigi mjög margt
sameiginlegt og verða Norðmönn-
um álitshnekkir á alþjóðavettvangi.
Aftenposten segir að fyrsta skrefið
til Iausnar deilunni hljóti að vera
viðræður milli íslendinga og Norð-
manna. „Það þjónar ekki hagsmun-
um ríkjanna, og allra sízt stærra
ríkisins, að haga sér á þennan
máta;“ segir blaðið.
Stavanger Aftenblad tekur enn
í sama streng og segir að rétt eins
og Norðmenn krefjist sérstöðu í
samningum við ESB, ættu þeir að
sýna sjónarmiðum íslendinga fullan
skilning, þeir sæki þorra útflutn-
ingstekna sinna til hafsins. Jafn-
framt bendir blaðið réttilega á
ábyrgð íslendinga: „Þá verða ís-
lendingar líka að taka sönsum. Þeir
geta ekki siglt um líkt og einhverj-
ir lukkuriddarar hafsins heldur
verða að taka þátt í alþjóðlegu sam-
starfi, sem byggist á samstöðu. í
því felst m.a. að þeir takmarki at-
hafnir sínar á svæðinu við skip, sem
sigla undir íslenzkum fána.“
Norskir stjórnmálamenn gætu
margt lært af þessum ábyrgu um-
mælum fjölmiðla í landi sínu, enda
túlka þeir sjónarmið íslendinga um
samninga og tillitssemi og fjalla af
raunsæi um óljósan rétt Norð-
manna. Sem betur fer lítur út fyrir
að íslenzkir stjórnmálamenn ætli
ekki að efna til ófriðar með sömu
gífuryrðunum, heldur leggja þeir
áherzlu á samninga eða friðsam-
lega dómstólaleið. Þannig segir
Þorsteinn Pálsson sjávarútvegsráð-
herra í Morgunblaðinu í gær, laug-
ardag, að reyna beri með öllum til-
tækum ráðum að leysa deiluna með
samningum. Jón Baldvin Hannib-
alsson utanríkisráðherra óskar eftir
viðræðum, en segir jafnframt, að
íslendingar séu tilbúnir til mála-
rekstrar fyrir Alþjóðadómstólnum,
haldi Norðmenn uppteknum hætti.
Davíð Oddsson, forsætisráðherra,
segir: „Smáþjóð eins og íslendingar
hlýtur ætíð að reiða sig á alþjóðleg-
an rétt, dómsniðurstöðu óháðra,
alþjóðlegra dómstóla.“
Forðast ber stórorðar yfirlýsing-
ar í samskiptum náinna frænd- og
vinaþjóða. Árni biskup gerði óvini
sína að vinum sínum, segir í sögu
hans. Norðmenn ættu ekki að reyna
að snúa þessu við, og sem betur fer
átta sig margir á því. Ivar Eske-
land, fyrsti forstöðumaður Nor-
ræna hússins, sagði til dæmis í
norska ríkisútvarpinu í seinustu
viku: „Af öllum þeim þjóðum, sem
ég þekki eitthvað til, eru íslending-
ar sú þjóð, sem ég sízt af öllu viidi
gera að óvinum mínum. Menn
skyldu muna að bezta leiðin til að
losna við óvini sína er að gera þá
að vinum sínum. Það þarf að ger-
ast mjög fljótt."
Samstarf Norðurlandaþjóðanna
er einstakt. Það snýst ekki einvörð-
ungu um pólitískt samstarf stjórn-
málamanna, heldur djúpa sam-
kennd og sameiginleg lífsgildi al-
mennings; norrænan frelsisanda,
sem Tómas Guðmundsson orti til
dæmis um. Friður hefur ríkt með
Norðurlandaþjóðunum um aldabil.
Hið norræna friðarsamfélag bygg-
ist ekki eingöngu á því að vopnum
sé ekki beitt í raun, heldur að al-
menningur geti ævinlega vænzt
þess að deilumál séu leyst með við-
urkenndum, friðsamlegum leiðum,
helzt með samningum. Vopnaskak
og stríðsyfirlýsingar eiga ekki
heima í samskiptum Norðurlanda-
þjóðanna, hvað sem á gengur. Það
er og á að vera liðin tíð að bræður
beriist á Norðurlöndum
r7f\ GOÐAUOÐ-
I vf*list á að lesa
upphátt, segir Borges.
Hún á rætur í ein-
hvers konar söng og
hrynjandin kemur vel
fram í góðum upp-
lestri.
Þegar skáld les upp kvæði sín
breytir það áheyrandanum í ljóð-
skáld. Það ertilgangur í sjálfu sér.
Ljóðskáld eru fullmótuð þegar
þau hafa eignazt eigin tón. Það er
eftirsóknarverðasta hlutskiptið.
Einskonar markmið í sjálfu sér.
Þessi persónulega hrynjandi kemur
vel fram í upplestri. Hún leggur
áherzlu á einkenni skáldsins í ljóð-
inu, hreyfíngu þess. William Carlos
Williams sagði, Reyndu ekki að
skilja nútímaljóð - hlustaðu á það.
Það á að hlusta. Það er stundum
afar erfitt að rífa orðin upp af blað-
síðunni. Reyndu það ekki. Láttu þau
koma til þín.
En til þess að eignast þennan
persónulega tón, þetta sérstæða
hljóðfall og þessa hrynjandi þarf
ljóðskáldið að hafa farið gegnum
marga elda. Bandaríska skáldið,
Robert Penn Warren, hefur bent á
að ljóðskáldið Randall Jarrell hafí
einhverntíma sagt skáld þurfí að
standa úti í storminum - og standa
hann af sér. Ef skáldið verður sex
sinnum fyrir eldingu á listferli sín-
um og lifí af, verði hann mikilshátt-
ar skáld. Aðalatriðið sé að skáldið
eigi ekki annars kost en vera þarna
úti í slagviðrinu; án klappliðs,
smjaðurs; án verðlauna.
Skáld fékk hríð til kalda, segir
Þormóður.
HELGI
spjall
71
JBKKERT LÝSIR SAM-
•tíma okkar betur en forn
skáldskapur, tilað-
mynda skáldskapur
Völuspár, svo ég tali
nú ekki um kvæða-
brotin sem hafa varð-
veitzt frá Sturlunga-
öld og urðu til fyrir
Örlygsstaðabardaga. Ég get ekki
hugsað mér neitt sem lýsir okkar
öld betur en þessi brot:
Sefur þú úti
sák eld of þér.
Höfundur sér eldana brenna, þá
ber við himin, það logar. Eru það
ekki þessir hvítu eldar sem við ótt-
umst mest.
Og annars staðar segir:
Dust of jörðu... þá eru ragnarök
Dust minnir á upphaf alheims
fyrir 15 milljörðum ára og svo enda-
lokin. Mér skilst að ekkert í líkama
okkar hafi ekki með einhverjum
hætti brunnið í þessum logum. Allt
á eftir að farast í ragnarökum og
án aðstoðar Sprengjunnar. Sumir
vísindamenn telja að heimurinn
muni skreppa aftur saman og verða
að litlu sem engu áðuren hann
hverfur með öllu, eða þá hann taki
að þenjast út aftur og nýtt ferli
hefjist. Það var þetta sem Gunn-
laugur Scheving kallaði hlutfallið
milli lífs og dauða. Átök, andstæð-
ur, samhljómur - maður fínnur
þetta í sinfóníum Beethovens og
Mahlers, ekkisízt undir lok þriðju
sinfóníu hans.
ney íslenzkur kemur
I Li #fyrst fyrir í Ijóði í Austurf-
ararvísum Sighvats. Mér er nær að
halda það sé engin tilviljun:
Oss hafa augu þessi
íslenzk, kona, vísat
brattan stíg at baugi
björtum, langt en svörtu...
Það er gaman að sjá hvernig
Þormóður kynnir sig fyrir Ólafi
konungi helga þegar hann gengur
á hans fund:Ég er íslenzkur maður
og heiti ég Þormóður, en Bersi heit-
ir faðir minn... og Kjartan Ólafsson
þolir ekki að vera minni maður en
Ólafur Tryggvason þegar þeir hitt-
ast við Nið og þreyta sund. íslend-
ingamir fylgjast vel með sameign
þeirra. Búandkarlarnir ætla ekki
að láta öðmm eftir allan heiminn.
Athyglin skal vera á þeim. Metnað-
ur þeirra var ekkert dúnalogn. Og
konur þeirra vom öðram konum
sjálfstæðari og fegurri ef svo bar
undir.
En í þá daga var þessi ímynd
íslendingsins ekki helber blekking
og skáldskapur, það höfum við allt-
af vitað(!)
Af frásögn Sturlu þáttar má sjá
hvað íslendingar áttu auðvelt með
að ná konungs eyram í Noregi og
öðlast frægð og frama við hirðina,
jafnvel þótt þeir hefðu brennt allar
brýr að baki sér einsog Sturla Þórð-
arson. En sagnaritun hans og skáld-
skapur ljúka upp öllum dyrum og
er fróðlegt að fýlgjast með því
hvemig það á sér stað. Við eigum
samtímaheimild um það og hún
festist í vitund þjóðarinnar, svart á
hvítu. Hún er bláköld söguleg stað-
reynd, en engin blekking.
Þannig eiga andörlög íslendinga
rætur í raunveraleika.
M
(meira næsta sunnudag)
25
=£
H
iÉR í BLAÐINU HEF-
ur verið rætt allnokk-
uð um nýja mennta-
og skólastefnu og tek-
ið undir þau sjónarmið
sum sem nú eru efst
á baugi í mennta-
máíaráðuneytinu.
Oftar hefur þó verið lögð áherzla á mikil-
vægi íslenzkrar tungu og nauðsyn þess
að æskan sem nú vex úr grasi taki við
málsmenningarhefð okkar, rækti hana og
ávaxti eins og efni standa til. En nú er
farið að bera allmikið á því að ungt fólk,
jafnvel menntað fólk, leggi litla rækt við
tunguna og afskræmi hana. Á stundum
má sjá þess merki í ljósvakamiðlunum.
Ungt fólk er ekki jafnöruggt í meðferð
tungunnar þótt menntað sé og almenning-
ur var á árum áður. Tungan hefur blómstr-
að vel á vöram alþýðu manna og við höfum
orðið þeirrar gæfu aðnjótandi að þurfa
ekki að kljást við mállýzkur eða ólíka
málsmenningarþróun eins og Norðmenn
hafa þurft að horfast í augu við og taka
á, oft með sársaukafullum hætti. Það var
ekki einangrun sem olli því að við héldum
tungunni en aðrar Norðurlandaþjóðir glöt-
uðu frammáli sínu í aldanna rás eins og
Grikkir og ítalir, heldur sú einfalda stað-
reynd að hér á landi hefur ávallt verið í
tízku að tala íslenzku eins vel og menn
hafa framazt getað og skrifa hana eins
nálægt gullaldarmáli fornra bókmennta
og hverjum og einum hefur verið lagið.
Hér varð aldrei nein tízka í þá átt að af-
skræma tunguna eins og við höfum séð
með nálægum frændþjóðum heldur hefur
verið lögð áherzla á góða tjáningu í tengsl-
um við gullaldarbókmenntir fyrri tíma. Þó
að málið hafí stundum orðið fyrir of mikl-
um áhrifum dönskunnar þá hafa íslending-
ar hrist þessi áhrif af sér og allskyns prent-
smiðjudanska er að mestu úr sögunni. En
í staðinn höfum við þurft að glíma við
ensk áhrif á tunguna og nú síga þau á,
ekki sízt í sjónvarpi. Hér á landi var aldr-
ei siður að kenna á dönsku, því síður að
prédika á dönsku eins og gert var með
öðrum norrænum þjóðum, t.a.m. Norð-
mönnum. Það var ekki að furða að tungan
léti undan í slíkum átökum. íslenzk kirkja
á heiður skilinn fyrir þann mikilvæga arf
sem hún hefur ávallt lagt til varðveizlu
íslenzkrar menningar og þá ekki sízt tung-
unnar. Nú er það flestu öðru mikilvægara
að íslenzka sé í heiðri höfð í sjónvarpi svo
áhrifamikill miðill sem það er en á það
skortir og enn fer alltof mikið efni inn á
heimilin í enskum búningi og má mikið
vera ef eitthvað lætur ekki undan þeirri
ásókn ef ekki er spyrnt við. Það er sjón-
varpinu aftur á móti til lofs hvernig það
matreiðir bamaefni og lagar það að ís-
lenzkri hugsun barnanna og því tungutaki
sem þeim er eiginlegt og þau skilja.
í nýrri skólastefnu er tekið fram að ís-
lenzkan sé ein af þremur grunngreinum
skólanna og er það vel. Hún tjáir hugsun-
ina og á að byggja brú að þeim fjársjóðum
erlendrar menningar sem við viljum til-
einka okkur eða nota til örvunar og end-
urnýjunar arfi okkar. Ekki alls fyrir löngu
var til þess vitnað hér á þessari opnu að
Einar skáld Benediktsson taldi á sínum
tíma að tungan mundi ekki varðveitast á
vöram alþýðunnar heldur einungis á veg-
um og í skjóli þeirra andlegu mustera sem
háskólar era. Þessi orð skáldsins era að
vísu íhugunarverð en þó hefur sagan sýnt
og sannað að tungan og menningin varð-
veitist því aðeins að hún sé hluti af arf-
leifð almennings í landinu og lifi með al-
þýðu manna eins og verið hefur öldum
saman. í æðri menntastofnunum er ekki'
endilega farið betur með íslenzkt mál en
þar sem alþýðuskjólið á sér þúsund ára
arfleifð að bakhjarli. Við eigum að leggja
áherzlu á hvort tveggja, æðri menntun og
alþýðumenningu, og treysta því að arfur
íslendinga lifi áfram og endurnýist með
sama hætti og ævinlega hefur verið. Víxl-
áhrif í andlegum efnum eru heillavænleg-
ust eins og sagan hefur kennt okkur.
íslenzk
menning-
næsta aldar-
fjórðung
ÞEGAR TALAÐ ER
um nýja skóla-
stefnu er ekki úr
vegi að minnast á
skýrslu sem nefnist
íslenzk menning
næsta aldarfjórð-
ung, en henni var
lokið í desember 1990 og hefur hún aldrei
verið gefin út. En þar sem ekki er vitað
til þess að hún sé trúnaðarmál verður í
hana vitnað hér á eftir enda kennir margra
góðra grasa í því sem um er fjallað. Odd-
viti hópsins sem skýrsluna gerði var dr.
Gylfi Þ. Gíslason fyrrverandi menntamála-
ráðherra. í inngangi skýrslunnar er minnt
á orð T.S. Eliots þegar hann segir að
menning sé einfaldlega það sem gefi lífinu
gildi. Þessi skilgreining minni á að hugtak-
ið menning sé órjúfanlega tengt verðmæt-
um sem skipti sköpum fyrir manneskjuna.
Menning sé allt það sem efli mennsku
mannsins jafnt til hugar og handa en
ómenning það sem niðurlægir hann og
vinnur honum tjón. Gildi menningararfs
og menningarstarfs hljóti að ráðast af
þeirri þýðingu sem þessi verðmæti hafi
fyrir þjóð og einstaklinga. „Sú þýðing
getur verið margvísleg, en almennt er
óhætt að segja, að hún felist í því að
skerpa skyn okkar á það, sem skiptir máli
í tilverunni og gefur lífinu gildi, hvort sem
það er fegurð himinsins eða sjálfstæði
þjóðarinnar. Það væri því villandi að skilja
menningu frá þeim þáttum, sem skapa
mönnum skilyrði til skilnings, þroska og
lífsfyllingar almennt. Menningu þjóðar
verður að meta eftir því, hvernig hún nýt-
ir starfskrafta og sköpunarmátt þegna
sinna á hveijum tíma. Það er undir slíkum
þáttum komið, ekki síður en ríkum menn-
ingararfi og blómstrandi menningarstarfi,
hvort hægt er að tala um íslendinga sem
sjálfstæða menningarþjóð. En til þess að
skilja veruleikann og sjálf okkur þurfum
við að leggja sérstaka rækt við tungumál-
ið, söguna, bókmenntirnar, siðina og hug-
myndirnar sem eru grundvöllur íslenskrar
menningar.“ Það sé hlutverk fræðanna að
sýna fram á mikilvægi þessara þátta
mannlífsins og umfjöllun um þau sé bæði
brýn og nauðsynleg til að rækja hlutverk
menntunar. „Eigi íslenskt skólakerfi að
efla menninguna, hlýtur vægi þessara
þátta að vera eins mikið og kostur er á
öllum skólastigum." Skapandi listir gegni
miklu hlutverki í samfélagi mannsins og
nauðsynlegt sé að auka þátttöku nemenda
i listsköpun. Slíkt ræktunarstarf auki ein-
staklingnum þrótt til að taka þátt í mótun
íslenzks menningarlífs. Með síaukinni sér-
hæfíngu í atvinnulífinu verði kröfur um
tæknilegt notagildi menntunar æ hávær-
ari. „Þótt allir ættu að geta fallist á það,
að menntun eigi að nýtast sem best í þágu
atvinnulífsins, er það mikil skammsýni að
ætla, að því markmiði verði náð með því
að draga úr hlut almennrar menntunar.
Góð almenn menntun, sem stuðlar að al-
hliða þroska einstaklings, er besta vega-
nesti hans, jafnt til einstakra starfa sem
fyrir lífið yfirleitt. Jafnframt ber að leggja
áherslu á, að með skipulegri uppeldis- og
skólastefnu stuðluðum við best að því, að
einkenni íslenskrar menningar veiðveitist
J vitund og verkum almennings, en ein-
angrist ekki í stofnunum og verði í vax-
andi mæli séreign fámennra hópa. Enn-
fremur má staðhæfa, að traust íslensk
undirstöðumenntun er besta viðnámið
gegn erlendum sem innlendum afþreying-
ariðnaði, sem ryður sér æ meir til rúms.
Einnig er brýnt að leggja mikla áherslu á
tungumálanám í skólum landsins, ekki síst
í íslensku og ensku, því góður skilningur
á hvoru máli fyrir sig ætti að draga úr
hættunni á því að þeim sé ruglað saman.
Afar mikilvægt er að talsetja erlent barna-
efni á íslensku, sérstaklega fyrir yngstu
aldurshópana." Þá er talað um nauðsyn
breytinga á skólastarfi og þá sérstaklega
í yngri bekkjum grunnskóla og þurfi hann
að vera einsetinn heilsdagsskóli með mál-
tíðum fyrir börn. Eins og nú hátti til í
þjóðfélaginu sé slík tilhögun í raun orðin
REYKJAVTKURBRÉF
Laugardagur 13. ágúst
félagsleg nauðsyn og félagsleg krafa sem
börn og heimili eigi rétt á. Fyrr geti skól-
inn ekki orðið sá vaxtar- og verndarreitur
fyrir íslenzka menningu sem hann þarf
að vera.
Menning er
viðræða
EN HVAÐ SEGIR
hópurinn um vax-
andi áhrif neyzlu-
menningar á ís-
lenzkt samfélag?
Þótt tekið sé undir þá fullyrðingu að þjóð-
menning þrifist ekki bezt í einangrun held-
ur séu erlend áhrif nauðsynleg íslenzkri
menningu til uppörvunar og endursköpun-
ar hljóti íslenzk menningarviðleitni að
verulegu leyti að vera fólgin í viðnámi við
þessum sömu áhrifum. Bent er á að í
Mexíkó-yfirlýsingu Unesco um stefnu í
menningarmálum sé lögð áherzla á að
menningarleg sérkenni þjóðar endurnýist
og auðgist af kynnum við venjur og gildi
annarra. „Menning er viðræða, þar sem
skipst er á hugmyndum og reynslu, og
gildi og siðir annarra eru metnir. Menning
visnar og deyr í einangrun.“ Samskipti við
þjóðmenningu annarra auðgi óhjákvæmi-
lega íslenzka menningu og það ætti því
að vera íslendingum keppikefli að þau séu
sem mest og fjölbreyttust. Um breytta lífs-
hætti og ný lífsgildi segir svo í skýrsl-
unni: „Kjarni íslenskrar þjóðmenningar er
tungan og sagan, sem menningararfleifð
þjóðarinnar er ofin úr. Tungan og sagan
eru þær rætur sem sjálfskilningur okkar
er sprottinn af; þær eru farvegur þeirra
hugmynda og reynslu sem eru sameign
okkar sem þjóðar. Hveijum manni er hlut-
deild í menningararfi þjóðar sinnar að ein-
hveiju marki sjálfsögð, nánast „drukkin
inn með móðurmjólkinni“. Arfleifðin nærir
jafnan þá hugsun og þau verk, sem eru
uppistaðan í gróandi menningu á hveijum
tíma. Á hinn bóginn er það háð margvísleg-
um félagslegum og sögulegum aðstæðum,
hvernig þjóðmenning varðveitist frá einni
kynslóð til annarrar. í hefðbundnu sveita-
samfélagi varðveitist menning nær sjálf-
krafa, þar eð arfurinn gengur mann fram
af manni án teljandi utanaðkomandi
áhrifa. Á þessari öld hafa orðið margvís-
legar breytingar á íslensku samfélagi, sem
hafa gerbreytt öllum skilyrðum í þessu
tilliti. Þessar breytingar þarf vart að tí-
unda í einstökum atriðum, en almennt er
óhætt að segja, að breyttir lifnaðarhættir,
aukin tækni og verkaskipting, ásamt
minnkandi einangrun hafí kippt stoðunum
undan hefðbundinni þjóðmenningu og opn-
að gáttir fyrir alþjóðlegri neyslu- og tækni-
menningu, sem eðli sínu samkvæmt grefur
undan þjóðlegum arfí og sérkennum." Hið
sérstæða við þessar breytingar hér á landi
sé að þær hafi átt sér stað á mjög skömm-
um tíma og valdið því meiri byltingu á
kjörum fólks og hugsunarhætti sem breyt-
ingar höfðu orðið minni á öldum áður.
Hafi þetta skapað ákveðið rótleysi sem
kunni að vera skýring á því hve ginnkeypt-
ir íslendingar hafi verið fyrir hverskonar
nýjungum. Nýjustu dæmi um slík áhrif séu
myndbönd og tölvur sem við íslendingar
höfum tekið við og notum af meira kappi
en nokkur önnur þjóð. En framleiðsla al-
þjóðlegs afþreyingarefnis stjórnist af
hagnaðarsjónarmiðum en láti sig menning-
arleg verðmæti engu skipta nema að því
leyti sem þau dugi eins og hver annar
söluvamingur. Kröfur um gæði víki fyrir
magni og sefjunaráhrifum og stöðugt sé
þróuð afkastameiri tækni til að ná þeim
fram. Hætt sé við að tæknidýrkun og
gróðahyggja af þessu tagi grafi smám
saman undan allri eiginlegri þjóðmenningu
með því að umturna þeim verðmætum sem
hún byggist á og viðheldur. „Ein afdrifa-
rík afleiðing þessa er, að ástundun lista
og mannlegra fræða, sem best stuðlar að
lifandi varðveislu og endursköpun íslenskr-
ar menningar, er stundum álitin vera auka-
atriði fyrir samfélagið eða jafnvel baggi á
þvi. Það er þvi veruleg hætta á, að þessi
menningarstarfsemi einangrist í tilteknum
stofnunum eða afkimum samfélagsins, en
verði ekki aflvaki í þjóðlífinu á öllum svið-
um eins og hún þarf að vera.“ Þá er varað
við því að áherzlur í menningarlífi hafi
færzt æ meir frá þátttöku í menningar-
starfi yfir í oft óvirka móttöku á fram-
reiddu menningar- og afþreyingarefni.
Holskeflur erlendra áhrifa rísi í kjölfar
nýrrar tækni á sviði fjölmiðlunar og fjar-
skipta. Þessi áhrif geti að vísu orðið menn-
ingarauki en einnig menningarspillir og
fer það eftir þvi hvernig á er haldið. „Er-
lend áhrif geta verið hvati til nýsköpunar,
eins og sjá má af rismiklum mótunartímum
í sögu okkar. íslendingar hafa ávallt getað
breytt erlendum áhrifum í íslenskan veru-
leika og samofið þau grundvallarviðhorfum
okkar í menningarmálum. Við höfum nýtt
okkur erlend áhrif í gróskumikla heimatil-
búna menningarstarfsemi, en ekki orðið
þeim að bráð. Að því þarf áfram að stefna.
Hættan felst öðru fremur í sinnuleysi okk-
ar sjálfra, því að þróttmikil þjóðmenning
getur alltaf unnið úr erlendum áhrifum
sjálfri sér til uppbyggingar."
ÞESSMÁAÐLOK-
Nýr þáttur
„íslenzkrar
menningar“
um geta að millj-
ónaþjóð eins og
Þjóðveijar hafa
ekki síður áhyggjur
af áhrifum sjón-
varps en við hér norður á hjara veraldar.
Þjóðveijar og Frakkar hafa ekki einungis
áhyggjur af tungumálinu heldur einnig og
ekki síður af því ofbeldi sem er viðstöðu-
lausar kræsingar í sjónvarps- og kvik-
myndum. Þýzka vikuritið Focus segir frá
því í grein um sjónvörp sem birtist í sól-
mánuði og fjallar um sjónvarpsofbeldi að
æ fleiri börn og unglingar sækist í þetta
andlega fóður og því ástæða til að hafa
af því miklar áhyggjur. Á árinu 1991 hafi
börn á aldrinum 6-13 ára horft á sjón-
varp að meðaltali í rúmar 90 mínútur dag
hvern en 1993 sé þetta áhorf orðið sem
svarar um 100 mínútum. Mörg börn horfi
á hryllilegar ofbeldismyndir með foreldrum
sínum og þykir ekkert athugavert við það.
En samkvæmt nýrri skoðanakönnun telja
þó 79,5% Þjóðveija að allt of mikið af
ofbeldismyndum sé sýnt í þýzku sjónvarpi
og 91,7% Þjóðveija telja að þessar ofbeldis-
myndir hafí neikvæð og jafnvel hættuleg
áhrif á börn og unglinga.
Væri ekki ástæða til að við færum einn-
ig að huga að þessum þætti „íslenzkrar
menningar“?
Morgunblaðið/Sverrir
„í æðri mennta-
stofnunum er
ekki endilega far-
ið betur með ís-
lenzkt mál en þar
sem alþýðuskjólið
a ser þúsund ára
arfleifð að bak-
hjarli.“
/V.