Morgunblaðið - 06.11.1994, Blaðsíða 25

24 SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1994 2.5
JMtogunftlftfeffe
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
TÖLUR, sem birtust í bak-
síðufrétt Morgunblaðsins á
föstudag, um fjölgun þeirra, sem
fá framfærslutekjur sínar að
mestu leyti frá ríkinu undanfarin
tíu ár, eru alvarleg áminning um
að þjóðfélagsþróunin hefur verið á
rangri braut.
í fréttinni kemur fram að um
40.000 manns, eða 15% þjóðarinn-
ar, fái meirihluta framfærslu sinn-
ar frá ríkinu í formi velferðarbóta
eða námslána. Þessi hópur hefur
stækkað um 55% frá árinu 1984.
Ríkisstarfsmenn eru þar að auki
um 24.000 og hefur þeim fjölgað
ört undanfarna áratugi. Samtals
fá um 55.000 manns, eða 20%
þjóðarinnar, framfærslutekjur sín-
ar að mestu leyti frá ríkinu.
Tala örorkubótaþega hefur tvö-
faldazt, svo dæmi sé nefnt, og all-
ir aðrir hópar þiggjenda bóta al-
mannatrygginga hafa farið hratt
vaxandi.
Tölurnar um fjölgun bótaþega
sýna í hnotskurn vanda velferðar-
kerfisins. Annars vegar fjölgar
þeim, sem eiga rétt á bótum af
almannafé, til dæmis öldruðum,
og hins vegar hafa sífellt verið
búin til ný „réttindi" til ýmiss kon-
ar bóta í kerfinu, oft án þess að
hafa afleiðingarnar fyrir fjárhag
ríkissjóðs í huga. Þetta er helzta
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
undirrót þeirrar sjálfvirku út-
þenslu ríkisútgjalda, sem núver-
andi ríkisstjórn hefur reynt að
glíma við.
Þar hefur raunar náðst talsverð-
ur árangur, og í fjárlagafrumvarpi
næsta árs kemur fram að í fyrsta
sinn um árabil lækka trygginga-
greiðslur lítið eitt milli ára. Þessu
hefur meðal annars verið náð fram
með tekjutengingu grunnbóta líf-
eyristrygginga, auknu eftirliti með
bótaúrskurðum og greiðslum,
þátttöku neytenda í lyfjakostnaði
og hlutfallsgreiðslum vegna lyfja
og læknishjálpar, svo nokkur dæmi
séu nefnd.
Sumar þessar aðgerðir hafa þótt
harkalegar. Auðvitað vilja allir við-
halda velferðarkerfi, sem tryggir
að þeir, sem minna mega sín af
einhverjum orsökum, líði ekki
skort. En „skuldagatan er góðsemi
stráð," segir þar sem fjallað er um
hrörnandi velferðarkerfi Norður-
landanna í úttekt tímaritsins The
Economist nú í vikunni. Hagkerfi
norrænu ríkjanna stendur ekki
undir því alltumlykjandi velferðar-
kerfi, sem þau hafa byggt upp,
ríkissjóðir eru reknir með viðvar-
andi halla og erlendar skuldir
hrannast upp.
I úttekt The Economist kemur
fram að velferðarbætur og störf í
opinberri þjónustu séu nú lifibrauð
meirihluta manna í Danmörku og
Svíþjóð. í Danmörku er hlutfall
bótaþega og ríkisstarfsmanna um
55% þjóðarinnar, í Svíþjóð 65%.
Svo langt eru íslendingar ekki
komnir á þessari braut, og enn
gefst tími til að snúa við.
Auðvitað ber að gera greinar-
mun á þeim, sem fá greiðslu frá
ríkinu fyrir vinnu sína, og hinum,
sem njóta bóta. Stækkun fyrr-
nefnda hópsins tengist hins vegar
stækkun þess síðarnefnda og er
vandamál út af fyrir sig. The Ec-
onomist bendir á að í Svíþjóð og
Danmörku séu nú færri störf í
einkageiranum en var árið 1950.
Þetta er sláandi staðreynd, en
gæti orðið hlutskipti íslendinga
eftir nokkra áratugi, ef núverandi
þróun verður ekki snúið við. Opin-
berir starfsmenn vinna mikilvæg
störf, en þau verða aldrei vaxtar-
broddur atvinnulífsins. Og þótt
eðlismunur sé á hópunum, sem hér
er rætt um, er útgjaldavandinn
samur.
Útþensla útgjalda ríkisins tii
bóta og millifærslna í velferðar-
kerfinu veldur því að minna verður
eftir til að standa undir því, sem
er undirstaða hagvaxtar og öflugs
atvinnulífs; menntakerfi, sam-
göngum og fjarskiptum, rannsókn-
um og þróunarstarfi. Öflugt at-
vinnulíf er forsenda þess að hægt
sé að standa undir nauðsynlegu
velferðarkerfi, og þess vegna eru
þessi mál komin í vítahring.
Það er ánægjulegt að Friðrik
Sophusson fjármálaráðherra hefur
sagt að stefnt sé að því að rjúfa
þann vítahring og verja hlutfalls-
lega meira fé til þeirra þátta ríkis-
útgjalda, sem örvað geta hagvöxt.
Forsenda þess, að slíkt takist, er
hins vegar sú að sigur vinnist í
baráttunni við útþenslu velferðar-
kerfisins og haldið sé við upphaf-
legt markmið þess — að þeir njóti
aðstoðar, sem í raun þurfa á henni
að halda.
„SKULDAGATAN
GÓÐSEMI STRÁГ
VANDA-
• mál þjóðfé-
lagsins eru viðfangs-
efni stjómmála. Þau
eiga ekkert erindi inní
skáldskap, ef þau eru
ekki hluti þess víra-
virkis sem er aðal allrar listar. Ford
Maddox Ford segir í sinni eftir-
minnilegu skáldsögu, Góða her-
manninum, að hann hafi engar sér-
stakar mætur á þjóðfélaginu, það
verði bara að tímgast einsog kanín-
ur. En maðurinn hefur mikilvægara
hlutverki að gegna en kanínan,
þótt kanínan sé ekki endilega á
sömu skoðun. Það hlýtur að vera
mikilsverð reynsla að kynnast
manneskjunni einsog hún er, en
ekki einsog hún ætti að vera. Það
er þessi reynsla, þessi minning sem
er verðmætust alls einsog
Dostojevskí segir. Ég hef minnt á
að svona reynsla sé e.k. súputening-
ur. Hráefnið er kjöt, en það er
óþekkjanlegt. Samt nothæft sem
skáldskapur.
Súputeningurinn er lítill þóað
hráefnið sé stórt. Mörgum árum og
margvíslegri reynslu er þjappað
saman inní eina andrá, eina setn-
ingu. Skáldskapur er það sem verð-
ur eftir þegar veruleikinn er
gleymdur og grafinn á þéssu langa
ferðalagi um lífíð sjálft.
Skáldskapur getur verið mikil-
væg reynsla einsog hvert annað
atvik í lífínu. Sorglegar bækur geta
aukið mér bjartsýni vegna stíls og
andrúms og bókmenntalegs metn-
aðar. Skemmtibækur geta gert
mann þunglyndan eða dapran
vegna andleysis og óvandaðra
vinnubragða. Menn skrifa ekki til
að verða ódauðlegir, heldur vegna
þess þeir geta ekki umflúið ástríðu.
Ekkifrekar en skógurinn getur flúið
söng fuglanna eða sitt eigið lauf.
Fuglarnir syngja án þess vita hvers-
vegna þeir eru að syngja í skógin-
um. Og á heiðinni.
Það syngur enginn til að verða
ódauðlegur. Bandaríska ljóðskáldið
Robert Lowell minntist á ódauðleika
á upplestrarkvöldi
skömmu fyrir dauða
sinn. Hann gerði ekki
mikið úr ódauðleikan-
um. Hann nefndi stór-
skáld einsog Horaz.
Hann er ódauðlegur,
sagði hann. En hann hefur ekkert
uppúr því að vera ódauðlegur. Hann
getur ekki einu sinni sótt ritlaunin
sín!
Nú er Lowell sjálfur í sporum
Horazar; ódauðlegur, án ritlauna.
(Og hann er ekki einn um að
vera án ritlauna einsog ástandið er
í útgáfumálum okkar!)
FJÖLMIÐLAR FARA
• mjög fyrir bijóstið á mörg-
um og er það vel skiljanlegt. En
fjölmiðlar eru eins ólíkir og þeir eru
margir. í sama Vikublaði eru fyöl-
miðlar nefndir í greinum Guðbergs
Bergssonar og Áma Bergmanns.
Guðbergur talar um mærðarhjal „í
endalausum þáttum fjölmiðla um
samfélagið i nærmynd sem er felu-
mynd hins lítilsiglda manns í orðs-
ins fyllstu merkingu" og Árni kallar
stjórnmálamenn og fjölmiðlara hina
„kjaftandi stétt".
Það er mikið til í þessu, þvímið-
ur. En fjölmiðlasuðuð er þó altént
á einhverskonar íslenzku(!)
EN GETUR LJÓÐLIST
• dafnað í sjónvarpsþjóðfé-
laginu? Verður hún kæfð í hávaða-
samfélaginu þarsem heyrist varia
mannsins mál fyrir þjóðsálarkórn-
um? Hver veit? En ástæðulaust er
að hatast við Ijósvakana og dæg-
urmásið, hvaðþá tækniundur einsog
sjónvarpið, jafnvel þótt það sé alls-
staðar illa notað og sýnt hafi verið
framá þáð ýti undir ofbeldi.
BÓKIN Á UNDIR HÖGG
• að sækja í Bandaríkjunum,
las ég í fréttum.Það er einungis til
bók á þriðja hveiju heimili þar
vestra. En sjónvarpsgláp eykst að
sama skapi. Unglingar liggja 3-4
klst. yfir sjónvarpi dag hvern. Sum-
ir lesa aldrei bók. Ástandið er
skárra hér samkvæmt nýrri neyzlu-
könnun. Hér segjast aðspurðir lesa
margar bækur á ári. En — hvers-
konar bækur?
Semsagt: Myndin er að taka við
heimilunum þar vestra. og við eig-
um eftir að horfa uppá svipaða þró-
un hér. Þapnig var það einnig hjá
hellisbúanum. Og fáir eru aufúsari
gestir á sjónvarpsheimilunum en
steinaldarmennirnir. Það er kannski
við hæfi, gamanlaust.
MENNTAÐ FÓLK
• segir oft, Ég horfi ekki á
sjónvarp(!) En getur maður horft
framhjá sjónvarpi nú á dögum? Það
er aðvísu hægt að vera án þess að
kveikja á því. Þetta nýja tæki með
öllum þessum litskuggum mótar
hugmyndir milljóna manna um all-
an heim og það er ekki hægt að
ganga framhjá því. Það væri einsog
ef menn hefðu sagt í upphafi prent-
aldar, Nei, ég les aldrei prentað
mál, einungis handrit(!) En það er
ekki allt prentað mál jafnmikil-
vægt, það er önnur saga. Mest er
ómerkilegt rétteinsog efnið í sjón-
varpinu, það er allt og sumt(!) Ann-
að er eftirminnilegt og maður hefði
ekki viljað vera án þess, t.a.m. fróð-
leikur og það sem hefur einhvern
listrænan metnað. En skemmtiiðn-
aðurinn er oft heldur vandræðaleg
leiðindi, þóað góð afþreying sé góð
— ef hún er góð.
En það er hægt að fá ofnæmi fyrir
þjóðfélaginu og samtíðinni þótt
maður geti ekki hlaupizt undan
henni, ekki frekaren hægt er að
hlaupa undan sjálfum sér, t.a.m.
með sálgreiningu, þegar reynt er
að tortíma óþægilegu id eða þaði,
svoað þægilegt egó, eða sjálf geti
blómstrað. Við verðum að búa við
hvorttveggja, rétteinsog við verðum
að þola þjóðfélagið einsog það er.
Hitt er svo annað mál við getum
ráðizt að sjúklegum einkennum í
þjóðfélaginu einsog sjúklegum þátt-
um í okkur sjálfum. M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall

Aakureyrarsiðu
Morgunblaðsins í gær,
föstudag, birtist frétt
þar sem sagði m.a.:
„Oddur Halldórsson,
bæjarfulltrúi Fram-
sóknarflokks í bæjar-
stjórn Akureyrar, legg-
ur til, að dregið verði úr starfsemi Tónlist-
arskólans á Akureyri eða hann jafnvel
lagður niður. Hann ræddi hugmyndina á
fundi bæjarstjómar í vikunni en skólanefnd
Tónlistarskólans hefur ályktað um brýna
nauðsyn þess, að keyptur verði konsert-
flygill til eflingar tónlistarlífi bæjarins."
Síðan er eftirfarandi haft eftir bæjarfull-
trúanum: „Ég er ekki á móti Tónlistarskól-
anum í sjálfu sér, en mér finnst rekstur
þessa skóla mjög dýr. Við erum að sjá í
fjárhagsáætlun til menningarmála af ýmsu
tagi fara 73 milljónir króna á ári, til alls
íþrótta- og tómstundastarfs fara 110 millj-
ónir en bara það að reka einn tónlistar-
skóla kostar 52 milljónir króna, eina millj-
ón á viku.“
Og ejinfremur segir í fréttinni: „Hann
benti á, að konsertflygill, sem rætt væri
um að kaupa, kostaði um 6 milljónir króna,
sem léti nærri að vera sama upphæð og
árslaun 10 verkamanna. „Eins og atvinnu-
stigið er hér í bænum finnst mér réttara
að reyna að útvega vinnu og greiða laun
en kaupa konsertflygil. Það má vera, að
hljóðfærið, sem til er, sé ekki nógu gott
og ósköp skiljanlegt að fólk vilji gott hljóð-
færi. Ég er ekki að bera brigður á að hljóð-
færið sé nauðsynlegt, en þetta er spurning
um forgangsröðina og í mínum huga á
ekki að setja konsertflygil í forgang. Hvað
ætlum við að segja við atvinnulausa Qöl-
skyldu, sem ekki á fyrir mat á sama tíma
og við eyðum fleiri milljónum í hljóðfæra-
kaup... Ég er ekki á móti tónlistarskólan-
um bara til að vera á móti honum, mér
finnst bara út úr korti, hvað rekstur þessa
skóla er dýr og hvað menningin fær í raun
mikið fé til dæmis miðað við íþróttastarf-
semi.““
Um þessi ummæli bæjarfulltrúa Fram-
sóknarflokksins, segir Gunnar Frímanns-
son á Akureyrarsíðu Morgunblaðsins í
dag, laugardag: „Enginn dregur væntan-
lega í efa gildi tónlistariðkunar fyrir ein-
staklinginn en peningahyggjumenn hefðu
líka gott af að huga að því hvaða gildi
menningarstarfsemi eins og Tónlistarskól-
inn stendur fyrir hefur fyrir bæjarfélagið.“
Síðan er haft eftir Gunnar Frímannssyni,
að „hópur fólks kæmi til Akureyrar gagn-
gert til að stunda nám við skólann eða til
að börn þeirra geti stundað þar nám.
Annar hópur flytti úr bænum til að sækja
tónlistarskóla á höfuðborgarsvæðinu, ef
ekki væri tónlistarskóli hér. Fjöldi fólks
nyti tónlistariðkunar, sem af starfsemi
skólans sprytti og gerði því lífið bæri-
legra. Listasumarið, sem væri samtvinnað
starfsemi Tónlistarskólans, Myndlistar-
skólans og annarra menningarstofnana í
bænum, væri liður í því að gera Akur-
eyrarbæ eftirsóknarverðari fyrir ferða-
menn og byggilegri fyrir heimamenn.“
Loks segir Gunnar Frímannsson: „Varð-
andi milljónina á viku, sem Tónlistarskól-
inn kostar, er rétt að minnast þess, að
þessi tala samsvarar heildarlaunagreiðsl-
um til tæplega 40 starfsmanna, sem hafa
framfæri sitt af rekstri skólans, greiða
gjöld sín til bæjarins og skapa eftirspurn
eftir vöru og þjónustu. Annar kostnaður
er greiddur af skólagjöldum nemenda, sem
nema um 12 milljónum króna á ári eða
um 230 þúsund krónum á viku. Raunar
væri ástæða til fyrir bæjarfulltrúa, sem
þykjast bera hag atvinnulausra og lág-
tekjufólks fyrir brjósti, að huga að því,
hvort ekki væri rétt að auka framlag til
Tónlistarskólans til þess að hægt sé að
lækka skólagjöldin svo að ýmsir þeir, sem
nú beijast í bökkum fjárhagslega, geti
látið það eftir sér að leyfa börnum sínum
að njóta tónlistarmenntunar."
Þetta eru athyglisverðar umræður og
ekki nýjar af nálinni, þótt langt sé síðan
sjónarmið á borð við þau, sem ofangreind-
ur bæjarfulltrúi á Akureyri lýsir, hafa skot-
ið upp kollinum á opinberum vettvangi.
Ef sú „forgangsröð“, sem Oddur Halldórs-
son, bæjarfulltrúi á Akureyri, hvetur til
að verði viðhöfð, hefði ráðið ríkjum í þessu
landi hefðum við seint byggt yfir Háskóla
íslands, svo að dæmi sé tekið, sem er
byggður á kreppuárunum, þegar eignir
þjóðarinnar voru margfalt minni og af-
koma hennar margfalt verri_ og atvinnu-
leysið enn verra en nú er. Á sama tíma
byggðum við Þjóðleikhús, sem ekki hefði
risið á þeim árum, ef forgangsröð bæjar-
fulltrúans hefði ráðið. Svona væri hægt
að nefna hveija stórbygginguna á fætur
annarri, sem risu víðs vegar um landið á
fyrri hluta aldarinnar, þegar efni íslenzku
þjóðarinnar voru minni en nú.
Þrátt fyrir allt höfum við þó náð þeim
áfanga í uppbyggingu okkar litla samfé-
lags, að félagsleg þjónusta og aðstoð er
orðin svo víðtæk, að peningar, sem hugs-
anlega færu til þess að kaupa nýjan flygil
fyrir Tónlistarskólann á Akureyri, eru ekki
teknir af þeim fjármunum, sem ella mundu
ganga til þess að auka atvinnu eða kaupa
mat fyrir bágstatt fólk. Þau rök hefði
kannski verið hægt að nota á kreppuárun-
um milli 1930 og 1940, þegar mikill stór-
hugur ríkti í byggingarframkvæmdum,
sem m.a. skapaði vinnu fyrir verkafólk,
sem ella hefði enga vinnu haft. En þau
er ekki hægt að nota nú.
Ef lagður er beinn peningalegur mæli-
kvarði á menningarstarfsemi fer ekki á
milli mála, að þjóðarbúið í heild hagnast
mjög á henni. Ef einungis er litið til Akur-
eyrar er alveg ljóst, að menningai-starf-
semin þar hefur hvað eftir annað á undan-
förnum árum skapað mikið tekjustreymi
inn í bæjarfélagið, sem ella hefði farið
fram hjá því. Svo að dæmi sé tekið hefur
Leikfélag Akureyrar, sem áreiðanlega
berst í bökkum fjárhagslega, eins og önn-
ur slík starfsemi, hvað eftir annað á undan-
förnum áratug sett upp sýningar, sem
hafa laðað mikinn fjölda fólks til bæjar-
ins. Þannig hefur starfsemi Leikfélagsins
aukið tekjur Flugleiða og vafalaust einnig
Flugfélags Norðurlands, olíufélaganna
vegna aukinnar benzínsölu til ferðamanna,
sem hafa ekið til Akureyrar á þessar sýn-
ingar, hótela á Akureyri, sem hafa hýst
ferðamennina, veitingahúsanna á Akur-
eyri, sem hafa selt þessu fólki mat, jafn-
vel bílaleiga, skemmtistaða og annarrar
verzlunar- og þjónustustarfsemi. Þessi
aukna velta þjónustufyrirtækja í bænum
vegna starfsemi Leikfélags Akureyrar hef-
ur svo skilað sér í bæjarsjóð í auknum
skattgreiðslum þessara fyrirtækja. Þetta
er eitt afmarkað en mjög raunhæft dæmi
um áhrif menningarstarfsemi á atvinnulíf
en jafnframt dæmi sem sýnir, að það eru
yfirleitt allir aðrir en menningarstofnanirn-
ar, sem hagnast á starfsemi þeirra.
Tónlistarnám hefur ómetanlega þýðingu
fyrir börn og unglinga og þau búa að því
alla ævi, þótt ekki verði allir snillingar.
En af því að Akureyri er heimabær Krist-
jáns Jóhannssonar, óperusöngvara, sem
er einn í hópi þriggja íslenzkra lista-
manna, sem náð hafa hvað iengst á al-
þjóðavettvangi, er ekki úr vegi að benda
á, að einmitt starfsemi Tónlistarskólans á
Akureyri er Iíkleg til þess að stuðla að því
að upp úr þessu umhverfi vaxi á næstu
árum og áratugum nýir stórsöngvarar eða
aðrir tónlistarmenn, sem gera garðinn
frægan. Sá árangur, sem við Islendingar
höfum náð í skáklistinni, sýnir glögglega,
hvað slíkt ræktunarstarf á meðal ungs
fólks getur haft mikil áhrif. Sex milljón
króna flygill getur t.d. skipt sköpum um
það, hvort mikið efni á sviði píanóleiks fær
að njóta sín eða ekki.
Akureyri er ekki fjölmennur bær en
hefur áhrif og breidd langt umfram þann
fjölda sem þar býr. Hvers vegna? M.a.
vegna þeirrar menningarstarfsemi, sem
þar fer fram, vegna starfsemi Menntaskól-
ans á Akureyri.og nú síðustu árin, háskól-
ans á Akureyri og vegna manna á borð
við Matthías Jochumsson og Davíð Stef-
ánsson, sem þar áttu heima, en í byijun
REYKJAVIK URBREF
Laugardagur 5. nóvember
næsta árs verða 100 ár liðin frá fæðingu
þess síðamefnda. Væntanlega minnist
Akureyrarbær þess með myndarlegum
hætti.
Við eig’um
að setja pen-
inga í menn-
ingu
VIÐ SETJUM EKKI
of mikla peninga í
menningarstarf-
semi heldur of litla.
Við erum enn að
takast á við tak-
markaðan skilning
í þessum efnum.
Eftir nokkur ár verða 100 ár liðin frá stofn-
un Leikfélags Reykjavíkur. Framan af öld-
inni og þar til fyrir nokkrum árum var
starfsemi þessa merka menningarfélags í
Iðnó. Áratugum saman börðust leikarar í
Leikfélaginu fyrir því að byggt yrði nýtt
leikhús yfír starfsemi þess. Þeir héldu sýn-
ingar og skemmtanir til þess að safna
peningum fyrir nýju leikhúsi. Auðvitað var
alveg ljóst, að þeir gátu aldrei með þeim
hætti safnað nægilegum fjármunum til
þess að byggja leikhús. En þeir sýndu hug
sinn og metnað. Borgarleikhúsið reis eftir
áratuga umræður vegna þess, að Davíð
Oddsson, þá nýorðinn borgarstjóri, ákvað
að það skyldi rísa og verða forgangsverk-
efni í menningarmálum höfuðborgarinnar.
Hver vildi vera án þess nú?
Mörgum þótti nóg um þá peninga, sem
settir voru í endurbyggingu á gömlu frysti-
húsi við Tjörnina, en Listasafn íslands er
frábærlega vel heppnuð bygging yfir þá
starfsemi. Hver vildi vera án þess nú? Það
hefur tekið okkur tvo áratugi að byggja
Þjóðarbókhlöðu en þegar hún verður opnuð
eftir nokkrar vikur verður væntanlega
flestum ljóst, að þeim peningum hefur
ekki verið kastað á glæ. Einar Jónsson
myndhöggvari gaf þjóðinni listaverk sín
og síðan var byggt yfir þau með fjárfram-
lögum frá Alþingi, fyrirtækjum og ein-
staklingum. Vafalaust hafa staðið deilur
um það á þeim tíma, hvort slíkt skyldi
gert en Listasafn Einars Jónssonar er í
dag söguleg heimild um stórmerkan lista-
mann. Erró hefur gefið Reykvíkingum
mikið safn listaverka sinna. Á undanföm-
um árum hefur verið deilt um það, hvern-
ig standa skuli að byggingu yfir þetta
safn. Þegar upp verður staðið mun Erró-
safnið í Reykjavík skapa höfuðborginni
nafn í hinum alþjóðlega listaheimi.
Við eigum ekki aðeins að sýna stórhug
í að byggja yfir menninguna heldur líka,
hvernig staðið er að því að byggja yfir
hana. Víða um heim eru byggingar yfir
menningarstarfsemi meistaraverk á sviði
húsagerðarlistar, byggingamar eru list út
af fyrir sig. Óperuhúsið í Sidney í Ástralíu
er kannski eitt frægasta dæmið um þetta.
En þau eru nær okkur en það og þá ekki
sízt hver stórbyggingin á fætur annarri,
sem risið hefur í París á undanförnum
áratugum og vekja athygli um allan heim
vegna húsagerðarinnar sem slíkrar alveg
burtséð frá þeirri starfsemi, sem þar fer
fram. Milljónir manna koma til Parísar til
þess að sjá þessi hús og njóta þeirrar list-
ar, sem þar er sýnd og fer fram. Tekju-
streymið, sem þessar menningarstofnanir
skapa i París og Frakklandi yfirleitt, er
gífurlegt. Það má færa sterk rök að því
að þessar byggingar og sú starfsemi sem
þær hýsa, sé einhver bezta fjárfesting, sem
Frakkar hafa lagt í.
Hafnarfjörður hefur verið töluvert til
umræðu undanfarna mánuði en hvað sem
öðru líður er alveg ljóst, að aukin menning-
arstarfsemi hefur geflð Hafnarfirði alveg
nýja vídd. Sl. vor var opnað nýtt listasafn
í Kópavogi, Gerðarsafn, sem með sama
hætti hefur sett alveg nýjan svip á bæinn.
Þetta finna forráðamenn Kópavogsbæjar,
sem hafa ákveðið að byggja þar nýja
menningarmiðstöð m.a. með fyrsta sér-
hannaða tónlistarsalnum á Islandi. Hópur
áhugafólks hefur á undanförnum árum
barizt fyrir byggingu tónlistarhúss. Fyrr
eða síðar kemur fram á sjónarsviðið stjórn-
málamaður, sem kveður upp úr með það,
að nú skuli það hús rísa.
Peningarnir, sem settir eru í menning-
una, skila sér aftur. Kannski ekki beint í
kassa viðkomandi menningarstofnunar en
þeir skila sér til sveitarfélaganna og þjóðfé-
lagsins í heild. Akureyrarbær á að setja
peninga í nýtt hljóðfæri fyrir Tónlistarskól-
ann á Akureyri. Þeir peningar skila sér
aftur. Við vitum ekki á þessari stund
hvemig. En reynsla bæði okkar og ann-
arra er til marks um það. Það eru ekki
bara byggingarnar, og sú starfsemi sem
þar fer fram, sem geta skapað nýjar víddir
í menningarstarfsemina. Hljóðfæri geta
gert það líka. Orgelið mikla í Hallgríms-
kirkju er einhver mesti viðburður í menn-
ingarlífí þessarar þjóðar á seinni árum.
Frumherj-
arnir
ÞVÍ HEFUR VER-
ið haldið fram hér í
Morgunblaðinu, að
ísland sé fyrst og
fremst verstöð. Sú
staðhæfíng hefur framkallað sterk viðbrögð
og stundum reiði. Fólkið í verstöðinni þarf
á fleiru að halda en fiski og þar kemur
menningin til sögunnar. Það er saga þjóðar-
innar, náttúra landsins og menningarstarf-
semin, sem gerir okkur kleift að lifa hér í
töluverðri einangrun og fábrotnara lífi en
tíðkast með öðmm þjóðum. Frumheijar í
menningarmálum hafa unnið ekki ómerkara
starf en frumheijamir í atvinnulífmu. Fram-
lag manna á borð við Pál ísólfsson, Jón
Leifs og Ragnar í Smára er ótrúlegt, þegar
horft er til baka.
í stórmerkri ævisögu Vladimirs Horowitz,
eins mesta píanósnillings þessarar aldar,
segir Harold C. Schonberg, tónlistargagn-
rýnandi New York Times (og raunar einnig
skákskýrandi blaðsins og kom hingað til
þess að fylgjast með einvígi Spasskís og
Fischers) frá því, hvemig Horowitz hristi
af sér þunglyndi og samvizkubit, sem hafði
leitt til þess að hann hafði ekki spilað opin-
berlega um skeið. Schonberg segir frá því,
að Horowitz hafi farið á tónleika Rudolfs
Serkins í Sviss og þeir hafi markað þáttaskil
í lífi hans þá. „Horowitz skrifaði til Wöndu
(eiginkonu sinnar, sem var dóttir Toscanin-
is) sem hafði farið í stutta ferð til Ítalíu og
sagði henni að hann hefði grátið eftir tónleik-
ana. „Það sem ég sagði Wöndu í bréfinu,"
sagði Horowitz var, að „ég grét vegna þess,
að þama var listamaður listamanna og mér
fannst ég hafa á undanfömum árum selt
list mína fyrir velgengni og peninga.““ Þessi
maður, Rudolf Serkin, sem Horowitz skrifar
þannig um, gerði sér ferð til íslands að
Ragnari Jónssyni látnum til þess að halda
sérstaka tónleika í minningu hans. Svo mik-
ils mat Serkin, einn mesti píanóleikari okkar
tíma, Ragnar í Smára. Líklega gera íslend-
ingar sér enga grein fyrir því hvað frumheij-
amir í menningarlífi þjóðarinnar hafa stækk-
að landið og þjóðina mikið í augum umheims-
ins. Þeir þurftu að beijast harðri baráttu
fyrir hveijum „flygli".
Eitt dæmi um afrakstur þess ræktunar-
starfs, sem þessir menn og fjölmargir aðrir
unnu á sviði lista og menningar fyrr á öld-
inni, mátti sjá í Listasafni íslands í sumar
og haust, þar sem sýnt var úrval mynda
helztu myndlistarmanna þjóðarinnar á fyrri
hluta aldarinnar. Þetta er áreiðanlega ein
stórkostlegasta myndlistarsýning, sem hér
hefur verið sett upp á síðari ámm. Á bak
við þessi verk vom hins vegar blóð, sviti og
tár og mikið skilningsleysi, sambærilegt við
það, að Akureyrarbær hafí ekki efni á sex
milljón króna flygli.
Þessi ævintýri em enn að gerast í menn-
ingarlífinu. Pólýfónkór Ingólfs Guðbrands-
sonar var eitt þeirra. íslenzka óperan, sem
Garðar Cortes á manna mestan þátt í að
koma á fót er annað dæmi um slíkt ævin-
týri. Fmmheijar geta verið erfiðir en afrakst-
urinn af starfi þeirra er nánast ótrúlegur,
eins og sjá má á blómlegu framhaldi.
Takmarkaður skilningur á því hvað til
þarf í menningarmálum er enn fyrir hendi.
Fyrir skömmu var sýnt fram á það í frétta-
skýringif hér í Morgunblaðinu að það er
ekkert vit í því frá fjárhagslegu sjónarmiði
séð að draga úr íjárframlögum til Kvik-
myndasjóðs. íslenzkir kvikmyndagerðar-
menn fá þá upphæð, sem lögð er í þennan
sjóð, margfalda í styrki erlendis en þeir
þurfa á innlendum styrkjum að halda til
þess að fá hina erlendu. Þetta fjármagn í
heild skapar umtalsverða vinnu í landinu
fyrir utan allt annað.
Peningar í menningarstarfsemi em ekki
sóun. Þeim er ekki kastað á glæ. Þeir skila
sér annars vegar í beinum fjárhagslegum
hagnaði margra þjónustuaðila en hins vegar
í menningarlegri arfleifð, sem gerir það að
verkum, að Island er ekki bara verstöð.
Þess vegna eigum við ekki að skera framlög
til menningannála við nögl. Við eigum að
auka þau og efla þannig það blómlega menn-
ingariíf, sem hér er og auðgar með margvís
legum hætti daglegt líf þjóðarinnar.
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
„Þetta er áreiðan-
lega ein stórkost-
legasta myndlist-
arsýning, sem hér
hefur verið sett
upp á síðari árum.
Á bak við þessi
verk voru hins
vegar blóð, sviti
og tár og mikið
skilningsleysi,
sambærilegt við
það, að Akur-
eyrarbær hafi
ekki efni á sex
milljón króna
flygli.“

4-