Morgunblaðið - 09.11.1994, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 9. NÓVEMBER 1994 19
LISTIR
æpandi litir henta ekki öllum við-
fangsefnum, og svart/hvít útfærsla
nær betur að túlka þá eymd, sem
þessi minning býr að.
Hér væri full ástæða til að benda
á ýmsa aðra myndaflokka, bæði
meðal hinna þekktari (Maómynd-
irnar, geimfararnir, austrænar ást-
arlífsmyndir) og hinna nýrri (brúðu-
myndirnar, yngismeyjar eyðimerk-
urinnar og teiknimyndaheiminn í
„Leyndarmálið afhjúpað“); þarna
eru ríkulegír myndheimar, sem vert
er að skoða vel.
Ekki er síður vert að minna
áhorfendur á að láta ekki staðar
numið við yfirborðið; í mörgum
þessara mynda er að finna ákveða
kaldhæðni vegna firringar manns-
ins í yfirþyrmandi umhverfi nútím-
ans. Þarna ægir saman ógnum hins
vélvædda heims nútíðar og fram-
tíðar, og því varla nema von að
menn leiti afdreps í hugljúfum
minningum æskunnar eða róman-
tískum draumum framandi landa;
undirtónn ádeilunnar er þó ætíð til
staðar.
Öll umgjörð sýningarinnar ber
þess vott, að vel er til hennar vand-
að og þess vænst, að Reykvíkingar
og aðrir landsmenn fjölmenni til að
skoða nýjustu eigur sínar í mynd-
listinni. Er vonandi að það gangi
eftir, því hér er áhugaverð myndlist
sett upp á aðgengilegan og
skemmtilegan hátt. Um leið er einn-
ig rétt að benda gestum á að gefa
sér góðan tíma á sýningunni, ætli
þeir sér að njóta hennar sem skyldi.
P.S.: Undanfarið hafa orðið mikl-
ar umræður um endanlega staðsetn-
ingu þessarar miklu listaverkagjafar
Erró. Það er ef til vill að æra óstöð-
ugan að bæta við þá umræðu, en
hér skal þó lagt eilítið lóð á vogar-
skálamar: Hugmyndin um menning-
ar- og listamiðstöð á Korpúlfsstöð-
um er mun eldri en listaverkagjöf
Erró, sem fellur enn vel að henni;
þessi stórbygging verður aldrei jöfn-
uð við jörðu, og fyrr eða síðar kem-
ur að því að hún verður endurbyggð
til að hýsa lista- og menningarstarf-
semi. Það er því pólitísk skammsýni
stjómvalda að leggja þessa hug-
mynd til hliðar nú (hún verður ekki
ódýrari í framkvæmd síðar) og sam-
tímis furðulega listíjandsamleg af-
staða menningarfrömuða og sam-
taka listafólks að hafna endurbygg-
ingu Korpúlfsstaða í þessum til-
gangi.
Eiríkur Þorláksson
Gjöf Erró
MYNPLIST
Kjarvalsstaöir
MÁLVERK ERRÓ
Opið alla daga kl. 10-18 til 4. desem-
ber. Aðgangur 300 kr. Sýningarskrá
1.400 kr.
SÚ SÝNING á verkum Erró, sem
nú er hafin á Kjarvalsstöðum, hef-
ur hlotið meiri umfjöllun fjölmiðla
en nokkur^ önnur sýning þar á
þessu ári. Án þess að gera lítið úr
öðrum sýningum má segja að þessi
athygli sé vel skiljanleg; hér er á
ferðinni yfirgripsmikil sýning, sem
þó er aðeins lítið brot af þeim verk-
um listamannsins, sem nú eru kom-
in í eigu Reykvíkinga fyrir tilstilli
einnar umfangsmestu listaverka-
gjafar sem um getur hér á landi.
Menn hafa oft miklast af minna
tilefni.
Þó er vert að benda á að ríki-
dæmi okkar í myndlistinni liggur
ekki síður í fjölbreytni íslenskra
listamanna en verkum þeirra. Sýn-
ing Erró fylgir í kjölfar stórrar yfir-
litssýningar á verkum Magnúsar
Pálssonár; það hlýtur að vera mikið
fagnaðarefni að af sömu kynslóð
skuli þessi fámenna þjóð eiga jafn
góða og um leið jafn ólíka lista-
menn og þessa tvo.
Mikið vatn hefur runnið til sjávar
frá því tilkynnt var um þessa lista-
verkagjöf við opnun sýningar Erró
á Kjarvalsstöðum haustið 1989. Þá
þegar var um að ræða rösklega
þúsund verk af ýmsu tagi, sem í
heildina gáfu gott yfirlit yfir feril
listamannsins. Frá þeim tíma hefur
gjöfin meir en tvöfaldast að um-
fangi, og efni þess sem hefur bæst
við fyllir enn betur inn í myndina,
auk þess sem verkin ná allt fram
á þetta ár. Hér er ekki aðeins um
að ræða málverk, heldur einnig ljós-
myndir, klippimyndir, sýningar-
skrár, kvikmyndir, dagbækur og
verk annarra listamanna, svo fátt
eitt sé talið. Þetta er fjársjóður, sem
seint verður tæmdur.
Listamaðurinn Erró hefur smám
saman tekið á sig ímynd þjóðsagna-
persónu í hugum margra hér á
landi, þó ekkert virðist honum sjálf-
um fjarlægara. Þar kemur ýmislegt
til; má þar nefna framandi líf og
starf erlendis um áratuga skeið,
viðurkenningu hans á alþjóðavett-
vangi (sem þó er ekki eins afdrátt-
arlaus og mætti halda, því enn virð-
ist Erró eiga eftir að sigrast á erfið-
asta hjallanum, sem er bandaríski
listheimurinn), og loks óvænta og
glæsta endurkomu hans á íslenskan
myndlistarvettvang 1978, eftir
langa fjarveru.
Fæst af þessu tengist þó því sem
mestu varðar, myndlistinni sjálfri.
Verklag listamannsins og vinnu-
tækni hefur ekki síður vakið at-
hygli. Erró er vinnuþjarkur, sem
safnar að sér efnivið um allan heim,
og vinnur úr því efni í miklum törn-
um; útkoman í málverkunum er oft
yfirþyrmandi við fyrstu sýn.
Of margir láta hins vegar staðar
numið þar og leita ekki lengra.
Þannig má segja, að málshættinum
góða hafi verið snúið við, og að
fjöldi íslendinga sjái ekki trén fyrir
skóginum, eða réttar sagt, sjái ekki
listaverkin fyrir manninum eða goð-
sögninni, sem ýmsir hafa lagt ofur-
áherslu á.
Þetta er misráðið. Listaverk Erró
standa fyllilega fyrir sínu, gefi
menn sér góðan tíma til að skoða
þau, greiða sundur og raða saman
á ný, þar til heildarmyndin verður
skýr.
Sýningin á Kjarvalsstöðum gefur
gestum góðan möguleika til að
nálgast verk listamannsins. Upp-
setningin er afar vel heppnuð, þar
sem stóru verkin eru vel afmörkuð,
á sama tíma og einstakir mynda-
flokkar eru tengdir saman í rým-
inu, þannig að auðveldara er að
velta fyrir sér mögulegum boðskap
þeirra.
Hér getur að líta nokkurn fjölda
myndaflokka, bæði kunnuglega og
nýja. Erró vinnur út frá listasög-
unni í myndum sínum af einstökum
listamönnum, og hreifst undirritað-
ur einkum af myndinni „Otto Dix“
(1990), sem hefur e.t.v. ekki verið
virtur að verðleikum; þessar myndir
ERRÓ. Japönsk brúða. 1992.
mætti allar auðveldlega nota sem
kennslustundir í myndlistinni.
Pólitísku myndirnar hefur ein-
hverra hluta vegna ekki borið hátt
í umræðu um Erró hér á landi, en
eru merkur þáttur í iistsköpun hans,
og pólitísk afstaða kemur einnig
fram víðar í verkum hans. Það
væri mikið sinnuleysi að taka ekki
eftir hörkunni í þekktum myndum
eins og „ísrael" (1974) og „All-
ende“ (1974), og gott til þess að
vita að sú fyrri nær enn að hræra
menn nægilega, eins og m.a. kom
í ljós í Skotlandi í sumar.
Myndirnar „í minningu Pol Pot“
(1994) eru nýjustu verk listamanns-
ins á þessu sviði (og að sögn hans
hin síðustu), og ættu að snerta
flesta; hér kemur einnig í ljós að
Bráðnauðsynleg
BOKMENNTIR
Hcimspcki
HEIMSPEKI Á
TUTTUGUSTU ÖLD
Safn merkra ritgerða úr heimspeki
aldarinnar. Ritstjórar: Einar Logi
Vignisson og Ólafur Páll Jónsson.
Almenna bókafélagið, 1994 - 327
síður. 3.880 kr.
Á UNDANFÖRNUM árum hefur
hiaupið mikill vöxtur í heimspeki-
lega iðkun hér á landi og upp er
komin sú staða að heimspekin er,
a.m.k. manna í millum, viðurkennd
sem fræðigrein sem hefur ákveðið
samfélagslegt gildi. Fyrir fáeinum
árum var dulúðarblær yfir heim-
spekinni, heimspekingar voru út-
lendir karlar, flestir dauðir, sem
skrifuðu bækur vart ætlaðar
„venjulegu" fólki. Núna eru heim-
spekingar venjulegir daglaunamenn
sem reyna að bregða birtu yfir að-
kallandi dægurmál. T.a.m. er rekinn
sérstakur heimspekiskóli fyrir börn,
þessi fræðigrein er orðin vinsæl
valgrein í framhaldsskólum og við
sjálfa heimspekideild hefur fræði-
greinin verið iðkuð frá stofnun há-
skólans, þó af mismiklum krafti
eftir tímabilum.
Þegar litið er til íslenskrar heim-
spekihefðar verða ekki á vegi okkar
nein stór nöfn á borð við Kierkega-
ard, Nietsche eða Kant. Á hinn
bóginn eigum við frá þessari öld
hugsuði eins og Guðmund Finn-
bogason, Brynjólf Bjarnason og
Sigurð Nordal.
Lengi hefur loðað við íslendinga
sú bábilja að þeir séu ekki heim-
spekilega sinnaðir, fullyrt hefur
verið að við settum allt sem við
hugsuðum í línulegt ferli. Við
byggjum til sögur, með upphaf og
endi, en kynnum ekki þá kúnst að
binda frásögn okkar eða samræðu
við hugtök. Vel má leynast í þessu
viðhorfi sannleikskjarni, hins vegar
hafa fræðimenn bent á að allt frá
miðöldum fram á þessa öld hafi
Islendingar verið iðnir við að þýða
rit og ritgerðir erlendra heimspek-
inga.
Sú bók sem hér er til umræðu
virðist fremur styrkja þann grun
að heimspekiiðkun sé almennari en
daglegir miðlar endurspegla. Þótt
ekki sé jafnalgengt hér á landi og
á meginlandinu að fjallað sé um
nærtæk heimspekileg og siðleg
álitamál á síðum tímarita og dag-
blaða þá staðfestir þessi bók að
ýmsir eru, og hafa verið, að puða
í þessari garðholu um þó nokkurt
skeið.
Það má strax setja spurningar-
merki við undirtitil bókarinnar
„Safn merkra ritgerða úr heimspeki
aldarinnar". Manni gæti skilist að
hér séu á ferðinni fimmtán athyglis-
verðustu heimspekiritgerðir á þess-
ari öld. Þegar haft er í huga hvern-
ig þýðingarnar ber að verður slíkt
að teljast ósennilegt. Hér má nefni-
lega skipta ritgerðunum í tvo hópa
í þessu tilliti. Flestar eru þær þýdd-
ar af fólki sem hefur nýlokið BA-
prófi í heimspeki frá Háskóla Is-
lands en aðrar verið þýddar af heim-
spekilærðum mönnum sem luku
prófi fyrir fáeinum árum. Með öðr-
um orðum: Þær þýðingar sem til
voru frá seinustu árum á ritgerðum
erlendra heimspekinga hljóta því
að hafa ráðið töluverðu um val í
þessa bók.
Ritstjórarnir segja að öðru leyti
í inngangi frá því hvað vakti fyrir
þeim með vali í þessa bók. Þeir
stóðu frammi fyrir tveim kostum:
annars vegar að gera tilteknu
þröngu efni skil eða að fara sem
víðast. Þeir völdu seinni kostinn
vegna þess að hann var yfirstígan-
legri og „hæfði betur þeim fjöl-
breytilega hópi sem stóð að verk-
inu“. Án þess að velta of mikið
vöngum yfir þessari ákvörðun má
vel viðurkenna að hún hafi verið
skynsamleg. Hefði fyrri leiðin, sem
er vel að merkja miklu erfiðari,
verið valin er hætt við því að bókin
hefði seint komið út.
Ritgerðum heimspekinganná er
raðað í aldursröð höfunda; fyrst er
ritgerð eftir þýska rökfræðingin
Gottlob Frege (1848-1925) og síð-
ust er ritgerð eftir Bandaríkjakon-
una Amy Gutmann sem fædd er
1949. Það er ekki eingöngu tíminn
sem aðskilur þessa tvo
heimspekinga heldur
miklu fremur viðfangs-
efnin. Ritgerð Freges,
sem birtist hér í þýð-
ingu Guðmundar Heið-
ars Frímannssonar, er
býsna snúin. Frege
greinir í langri og flók-
inni rökleiðslu frá þeirri
niðurstöðu sinni að
skilningur okkar á
tungumáli fylgi ekki
endilega þeirri merk-
ingu sem augljósust sé
og beinast liggi við.
Frege fæst með öðrum
orðum við vanda sem
fæstir leiðann hugann
að dags daglega. Amy
Gutman fjallar hins
vegar í ritgerð sinni,
„Til hvers að ganga í
skóla?“, um málefni
sem flestir telja brýnt
að hafa skoðun á. Gut-
man ræðir um nytja-
stefnu og réttarhyggju
til uppeldis og mennt-
unar barna. Forsenda
ritgerðarinnar er mikill
uppgangur svonefndr-
ar PC-hreyfingar í
Bandaríkjunum sem
berst fyrir fjölhyggju
og því að ólíkar skoð-
anir og lífshættir fái
að njóta sannmælis. Þessi hreyfing
þykir hafa gengið út í öfgar (eins
og fleiri bandarískar hreyfingar),
undir nafni hennar hafa menn skor-
ið upp herör gegn hversdagslegum
hugmyndum og orðalagi sem talið
er gefa fordómum gegn minnihluta-
hópum byr undir vængi. Gutman
skoðar bandarískt
menntakerfi á gagn-
rýninn og stundum
spaugilegan hátt. Hún
leggur m.a. út af þess-
ari spurningu Durk-
heims sem vegur að
réttarhyggjuhug-
myndum: „Hvað gagn-
ar að ímynda sér
menntun sem myndi
kollvarpa samfélaginu
sem kom henni á fót?“ ,
Á milli þeirra Freg-
es og Gutmans eru rit-
gerðir eftir ólíka heim-
spekinga, s.s. Bertr-
and Russell, Ludwig
Wittgenstein, Karl R.
Popper, Gertrude
Anscombe og Rosalind
Hursthouse. Þær eru
misharðar undir tönn
en yfirleitt verður að
telja þeim til tekna hve
þýðingarnar eru góð-
ar.
Það er vissulega
ögrandi verkefni að
gefa út ritgerðir eftir
helstu heimspekinga á
tuttugustu öld, þýð-
endur hafa í mörgum
tilvikum þurft að
smíða ný orð og brjóta
upp snúnar setningar
áfrummálinu. Enjafn-
framt því að vera ögrandi er þetta
verkefni sem hér er af hendi leyst
bæði tímabært og bráðnauðsyn-
legt. Eins og aðrar fræðigreinar
nærist heimspekin á því að fjallað
sé um hana á móðurtungu hvers
og eins.
Ingi Bogi Bogason
Einar Logi
Vignisson
Ólafur Páll
Jónsson