Morgunblaðið - 01.12.1994, Síða 30

30 FIMMTUDAGUR 1. DESEMBER 1994
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
-
Sköpun og eyðing
BOKMENNTIR
R i t v c r k
VÍSLAND
Ljóð, skáldsaga, smásögur, leikverk
og ritgerðir í einni bók eftir Bjarna
Bjamason. Bókin er 516 bls. og gef-
in út í fimmtíu tölusettum eintökum.
Útgefandi er Andblær, 1994.
Verð kr. 2196.
VÍSLAND er afar einfalt en um
leið hugvitssamlegt heiti á skáld-
verki. Það býður upp á ýmsa
túlkunarmöguleika, leiðir hugann
að vísindaskáldskap og_ staðleysu-
bókmenntum, minnir á Ólandssögu
Eiríks Laxdals Eiríkssonar (1743-
1816) og Vínland Leifs Eiríkssonar
og Bjama Heijólfssonar en á hinn
bóginn gæti þetta verk hæglega
talist ný og bölsýn íslandslýsing.
Öðrum þræði er þetta sköpunar-
saga og heimsslitasaga en óhætt
er að fullyrða að bókin innihaldi
nokkuð fjölskrúðugt skáldverk þótt
stíll höfundar og hugmyndir séu
ávallt af sömu rót, hvort sem um
er að ræða ljóð, leikrit, sögur eða
ritgerðir. Hin einstöku frásagnar-
form eru lítið annað en tilbrigði
hvert við annað. Þau virðast ein-
göngu notuð í tilraunaskyni og ná
ekki að mynda innra samhengi.
Vísland má túlka sem „áfram-
hald“ af skáldsögu Bjarna Bjama-
sonar „Til minningar um dauðann"
sem gefin var út fyrir tveimur
árum. Viðfangsefnið er af líku tagi,
sömu persónur gera vart við sig
og „staðhættir“ eru með svipuðu
sniði. Um leið hefur höfundur víkk-
að umfjöllunarefni sitt talsvert út,
aukið við það og opnað fyrir „nýj-
um“ möguleikum. Það skiptist í sjö
aðalkafla og er strangleiki bygg-
ingarinnar eftirtektarverður.
Fyrsti kaflinn nefnist Upphafið og
hefst á orðinu „sko“en sá síðasti
kallast Endirinn og
lýkur á orðinu „lokaá-
fangann“. Á milli
þessara kafla liggur
meginþráður bókar-
innar, milli Edens og
helvítis með mann-
skepnuna í miðpunkti,
settur fram í Ijóðum,
smásögum, skáldsögu,
leikverkum og ritgerð-
um. Byggingin minnir
á dramatískt tónverk
þar sem ramminn er
fenginn „að láni“ úr
Sköpunarsögunni og
Opinberunarbókinni.
Endalausar hug-
leiðingar einkenna þetta verk öðru
fremur og sÖgupersónur ferðast
um á ólíkum vitundarstigum frá
meðvitund til draumvitundar. Hið
„raunverulega“ líf er að stærstum
hluta fólgið í ímyndunum og leiðin
til að uppgötva það liggur með til-
viljunarkenndum hætti í gegnum
hugsunina. Niðurstaðan er sú að
„kjami“ alls lífs felst í samspilinu
milli sköpunar og eyðingar enda
er lífið og dauðinn af sama toga,
hvort sem er í vöku eða svefni.
Eftirfarandi tilvitnun er að finna
í ritgerðinni um Vísland:
Það er bagalegt hvað vitund
mannsins er lítill hluti af huga
hans, því eina hugsanlega heimili
hans er meðvitundin. Heimili
mannsins er heimurinn sem til er
í huga hans, þegar umheimurinn
er íjarverandi. Fáir menn rata
nokkurn tíma heim'til sín, og ef
þeir slæðast þangað fyrir slysni,
þekkja þeir sig varla aftur, vegna
langvarandi villuráfs um furðu-
hella hugans, og týna heimili sínu
aftur. En meðvitund
hvers og eins vaknar
ekki fyrr en hann hef-
ur áttað sig á að
skynigædd vera getur
hvergi búið nema í
eigin meðvitund
(485).
Bjami skoðar líf
mannskepnunnar í
trúarlegu, sögulegu,
heimspekilegu x>g vís-
indalegu ljósi. Undir-
tónn verksins er að
stærstum hluta böl-
sýnn og níhilískur en
ávallt í bland við hú-
mor. Hér heldur Byr-
onskt skáld á penna, „ný mann-
gerð“ í uppreisn gegn guði og
mönnum:
Farðu úr mér guð
svo ég geti dáið
farðu úr mér maður
svo ég megi lifa að eilífu
farðu
farðu
farðu
Bjarni Bjarnason er kraftmikið
skáld. Hann skrifar af mikilli þörf
en oft meira af kappi en forsjá,
hleður upp orðum og hugmyndum
og gengur hratt um síður þessarar
bókar eins og maður á milli kaffi-
húsa og kráa í leit að haldreipi.
Vonandi nær hann að klófesta
skáldlegt ímyndunarafl sitt með
færri orðum - síðar.
Jón Özur Snorrason
Bjarni Bjarnason
Æviminningar
„ípakka“
BOKMENNTIR
Æviminningar
LÍFSGLEÐI
Skrásetjari: Þórir S Guðbergsson.
Útgefandi: Hörpuútgáfan 1994.192
bls. 2.980 kr.
PAKKATILBOÐ - er það fyrsta
sem kemur upp í hugann við lest-
ur þriðja bindisins í bókaflokknum
„Lífsgleði" sem Hörpuútgáfan
sendir frá sér fyrir þessi jól. Inni-
haldið eru æviminningar sex þjóð-
þekktra íslendinga, „skráðar" af
Þóri S. Guðbergssyni. Trúlega
væri betur við hæfi að tala um
samantekt, því hér gefur að líta
sex einræður, ólíkar að gerð og
stíl. Virðist hlutverk skrásetjarans
einkum hafa verið fólgið í að taka
saman eða ritstýra verkinu. Raun-
ar hefði mátt ganga harðar fram
í ritstjórninni, því satt að segja
er samtíningurinn ómarkviss, þó
margt sé lipurlega skrifað._
Það eru sex nafnþekktir Islend-
ingar sem segja frá í þessu riti,
allt fólk á líkum aldri. I bernsku-
minningum þess hljóma því svip-
aðir tónar, þar sem minnst er fá-
tæktar og erfiðrar lífsbaráttu á
fyrri hluta aldarinnar. Þær að-
stæður útheimtu nægjusemi og
dugnað sem mjög einkennir þá
kynslóð. Er því ekki að undra þótt
flestir minnist sögumennimir þess
að hafa í æsku sofnað við suðið í
saumavél móður sinnar, þegar
aðrir voru gengnir til náða. Ber-
klar voru landlægir og tóku sinn
toll í fjölskyldum þeirra, og nánast
öll upplifðu þau foreldramissi með
einum hætti eða öðrum. Margs
getur ungt fólk orðið
vísara með lestri slíkra
rita. Mig grunar þó
sterklega að það verði
ekki sá hópur sem
kaupir bókina, a.m.k.
ekki til lestrar.
Þáð er Guðmunda
Elíasdóttir, söngkenn-
ari sem á listilegasta
kaflann í riti þessu.
Hún fjallar um líf sitt,
ljúft og sárt. Líf sem
í hennar augum er
„ ... villtur hestur
sem verður að temja
ef við eigum að geta
notið hans“ (93). Frá-
sögn sína byggir hún að miklu
leyti á ævisögu sinni Lífsjátningu,
sem kom út fyrir fáum árum.
Þankar Helga Sæmundssonar
fv. ritstjóra um stjórnmál skera
sig úr öðrum frásögnum bókarinn-
ar. Sá kafli gæti staðið sem sjálf-
stætt innlegg í stjórnmálaumræðu
líðandi stundar, í hvaða tímariti
sem er. Hann skýtur hinsvegar
skökku við innanum endurminn-
ingar hinna.
Hjá Þóri Kr. Þórðarsyni, pró-
fessor eru það ekki stjórnmálin,
heldur hin kristna lífsspeki og sið-
fræði sem tvinnast saman við
margvíslegar minningar frá fyrri
hluta ævi ásamt með ritskýringum
á biblíutextum og trúfræði. Áslaug
María Friðriksdóttir fv. skólastjóri
og Helgi Seljan fv. alþingismaður
stikla á stóru um líf sitt og störf,
en bæði hafa þau helgað kennslu-
málum dijúgan skerf starfsorku
sinnar. Ásta Erlingsdóttir grasa-
læknir hvarflar frá hugleiðingum
um húsnæðismál aldraðra yfír til
bernsku sinnar, og
þaðan í grasalækn-
ingar og nauðsyn þess
að virða móður nátt-
úru. Er það sundur-
lausasti og um leið
lakasti kaflinn þótt
haitn miðli virðingar-
verðri lífsskoðun.
Framan við hveija
frásögn er gerð grein
fyrir nafni, fæðingar-
stað, aldri og hjúskap-
arstöðu hvers sögu-
manns. Hvergi er
hinsvegar gerð grein
fyrir starfsheiti, eða
stiklað á stóru um
helstu afrek viðkomandi. Hefði
slík tilhögun verið til bóta og get-
að vakið forvitni um það. sem á
eftir kemur.
Frágangur bókarinnar er ágæt-
ur og lítið um prentvillur (málvillu
fann ég aðeins eina og stafsetning-
arvillur tvær eða þijár). Hinsvegar
saknaði ég nafnaskrár aftan við
meginefni.
Niðurstaða: Sex mætir einstakl-
ingar skrá minningabrot sín á
mismunandi vegu, og eru mislagð-
ar hendur. Markmið skrásetning-
arinnar er óljóst frá upphafi, enda
ekkert meginþema sem frásagn-
irnar hnitast um. Persónufróðleik
er þarna nokkurn að finna, dálitla
ættfræði og þjóðháttalýsingu.
Ekkert af því er þó mjög bita-
stætt. Þessi bók hverfur því inn í
tilbreytingarlítinn straum ævi-
minninga og frásagna sem flætt
hefur yfir íslendinga á undanförn-
um árum - og skolað fáum perlum
á land.
Ólína Þorvarðardóttir
Þórir S. Guðbergsson
Skeið bænda-
höfðingjanna
BOKMENNTIR
Þ jððlíf
STYRKIR STOFNAR
Jón R. Hjálmarsson: Styrkir stofnar.
192 bls. Suðurlandsútgáfan.
Selfossi, 1994.
ÞETTA er ellefta bók Jóns R.
Hjálmarssonar með þjóðlífsþáttum
og persónusögu. Eyjólfur Lands-
höfðingi og aðrír sjö stendur á titil-
síðu.
Fyrsti og lengsti þátturinn er
sem sagt um Eyjólf Guðmundsson
í Hvammi á Landi sem
hóf búskap upp úr
1880 og bjó þar síðan
næstu hálfa öldina.
Saga hans er ekki
aðeins merkileg held-
ur líka dæmigerð.
Kynslóð hans lifði
mestu breytingarnar:
frá steinöld — næstum
að segja — til bílaald-
ar. Þetta var líka skeið
bændahöfðingjanna.
Forráð þau, sem þeir
höfðu hver í sinni
sveit, voru óskoraðri
og eindregnari en
bæði fyrr og síðar.
Með bættum samgöngum og vax-
andi markaði í þéttbýli sköpuðust
skilyrði fyrir örum framförum í
landbúnaði. Heimastjórn færði
bændum aukin völd. Embættis-
menn, sem þá voru að koma sér
fyrir í þéttbýlinu, efuðust ekki
heldur um að bændastéttin skyldi
eftir sem áður gegna forystuhlut-
verki í þjóðlífinu. Stórfjölskyldan
hélt enn saman. Og enn gátu
bændur haldið vinnufólk eftir þörf-
um. Stórheimilið, þar sem bóndinn
og húsfreyjan voru kóngur og
drottning í ríki sínu, var ekki enn
liðið undir lok. Sveitarstólpar eins
og Eyjólfur í Hvammi höfðu því
rúman tíma til að sinna málefnum
þeim sem sveitungarnir lögðu
þeim á herðar. En það eru einmitt
félagsmálastörfin sem Jón R.
Hjálmarsson rekur hvað gerst í
þætti sínum auk þess sem hann
rifjar upp dægurmál ýmis sem
töldust vera stórmál á sinni tíð en
höfðu ekki alltaf slík áhrif þegar
fram liðu stundir.
Aldahvörf þau, sem Eyjólfur í
Hvammi og jafnaldrar hans lifðu,
voru í raun um garð gengin þegar
Ölvir Karlsson og Kristbjörg
Hrólfsdóttir settust að í Þjórsár-
túni, nýgift og eignalaus, á stríðs-
árunum síðari. Öld vinnuhjúanna
var endanlega liðin. Bóndinn varð
að bjargast af eigin rammleik.
Líkt og Eyjólfur hálfri öld áður
varð Ölvir kunnur vegna starfa
sinna að félagsmálum. Og í Þjórs-
ártúni reis myndarbýli sem blasir
við augum allra þeirra sem um
Suðurland fara. Ann-
ars er býli á þeim stað
og með því heiti ekki
nema aldar gamalt og
talið að nafnið sé frá
Einari Ben. runnið.
Það er Kristbjörg
sem segir frá, en Ölvir
lést fyrir nokkrum
árum. Bæði komu þau
að norðan. Svo er og
um fleiri í þáttum
þessum. Eftir alda-
mótin síðustu, en eink-
um þó upp úr heims-
styijöldinni fyrrí,
hætti fólk að bínda sig
við heimahagana en
settist að þar sem lífvænlegast
þótti hveiju sinni.
Aðrir viðmælendur Jóns R.
Hjálmarssonar hafa allir markverða
sögu að segja. Þeir eru af ýmsum
stéttum. En bakgrunnurinn er svip-
aður. Að einum undanskildum eru
þeir allir fæddir í sveit. Sveitalífíð
er runnið þeim í merg og bein. Einn-
ig Páli Arasyni sem fæddist á Akur-
eyri og starfaði í höfuðstaðnum en
kom sér fyrir í sveitinni þegar hann
settist í helgan stein.
Enda þótt mikill fróðleikur og
margvíslegur hafi þegar ýerið sam-
an dreginn í ritum Jóns R. Hjálm-
arssonar á hann ærið verk óunnið.
Mannlífíð hverfur og endurnýjast
í senn og fyrr en varir verður nútíð-
in að þátíð. Vonandi heldur hann
sem lengst áfram að marka og
draga á land svo vitnað sé til
þekktrar ljóðlínu frá fyrri hluta
aldarinnar.
Erlendur Jónsson
Jón R. Hjálmarsson
Leitin að Nimoy
KVIKMYNDIR
Iláskólabíó
Heilagt hjónaband
„Holy Matrimony“ ★
Leikstjóri: Leonard Nimoy. Aðalhlut-
verk: Patricia Arquette,
Armin Mueller-Stahl.
HEILAGT hjónaband er gaman-
mynd sem hefur fátt sér til ágæt-
is. Hún segir af ungri stúlku sem
rænir ferðasirkus ásamt kærastan-
um sínum. Kærastinn er úr sér-
trúarsöfnuði í Kanada og þangað
flýja þau en atvikin haga því svo
til að stúlkan giftist 12 ára gömlum
dreng úr söfnuðinum eftir að kær-
astinn deyr í bílslysi. Ur þeim
brandara reyna kvikmyndagerðar-
mennirnir að moða í heila bíómynd
það gengur alls ekki upp.
Myndin gæti virkað sem þijúbíó
ef hún bara væri ekki svo ómerki-
leg. Henni virðist a.m.k. stefnt á
krakka en þó eru atriði í henni sem
höfða helst til fullorðinna og úr
verður einhver samsuða af þessu
tvennu, sem erfitt er að henda
reiður á. Það bregst t.d. ekki að
þegar væmnin er mest er helst
ástæða til að skella uppúr. Spilltur
FBI-maður ætlar að komast yfir
ránsfenginn en spennan í kringum
hann og eltingarleik hans við hin
nýgiftu hjón er engin. Gamansem-
in er einnig á einkar viðvanings-
légu plani. Drengurinn fellur í yf-
irlið þegar eitthvað bjátar á og er
sá brandari gegnumgangandi í
myndinni og æ vonlausari.
Hinn ábúðamikli leikari Armin
Mueller-Stahl leikur foringja sér-
trúarsafnaðarins og er alltof leik-
inn fyrir svona mynd. Reynt er að
skopast góðlátlega með forna siði
og reglur safnaðarins en til einsk-
is. Patricia Arquette leikur stelp-
una sem í fyrstu er villingur en
verður dýrlingur með 300 dollara
hárgreiðslu áður en líkur og gerir
sjálfsagt það sem hún getur úr
slæmu handriti og vondri leik-
stjórn.
Öliu saman er stjórnað af Leon-
ard Nimoy, sem kannski fleiri
þekkja sem Dr. Spock í „Star Trek“
myndaseríunni. Þriðja myndin í
flokknum hét Leitin að Spock.
Þessi gæti sem best heitið það líka.
Svo virðist sem Nimoy hafi látið
„geisla sig út“ einhverstaðar við
gerð hennar.
Arnaldur Indriðason
>
l
>
i
1
i
:
í
I
5
r
.
í
I
t
I
i
I
!