Morgunblaðið - 14.01.1995, Blaðsíða 24

24 LAUPARDAGUR 14. IANÚAR 1995
'MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Langvarandi getuleysi
UPP Á síðkastið hef ég nokkr-
um sinnum rekið augun í nýja
skilgreininu á háskólastarfi, sú
nefnist „protraeted incompet-
ence“. Venjulega er þetta orðalag
notað um getulausa menn, ónýta
til kvenna; nú eiga orðin einnig
við þá sem staðna í greinum sínum
langtímum saman, þar ríkir lang-
varandi ófijósemi. Mér hefur orðið
hugsað til þessa illbærilega
ástands nú, þegar Háskóli íslands
kveinar sárt eftir sjálfstæði og
fémunum. Það gerir hann á nokk-
uð vafasömum forsendum. Há-
skólaráð spyr í Mbl. 20 okt. hvort
það sé „stefna stjórnvalda að gera
Háskóla íslands að annars flokks
háskóla?" Sagt er að það geri
stjórnvöld með því að Pjársvelta
háskólann. Sannleikurinn er sá að
fjársvelti kemur þessu máli harla
lítið við. Það er hin fáheyrða hug-
kvæmni háskólans við að koma
sér hjá tjáningarfrelsi, sem gert
hefur Háskóla íslands að þeirri
stofnun sem hann er.
En það er ekki eingöngu Há-
skóli íslands sem lent hefur í þess-
ari lítt öfundsverðu aðstöðu; í
tímaritinu Newsweek 7. nóv. sl.
kvartar hinn kunni bókmennta-
fræðingur Harold Bloom yfir því
sama í amerískum háskólum; nám
í húmanískum fögum er nú orðið
hluti af svokallaðri „þjóðfélags-
rýni“, skólarnir eru orðnir það sem
hann nefnir „háskóla gremjunnar“
(school of resentment). Kennurun-
um gremjast örðugleikar yfir því
sem örðugt er að skilja; í staðinn
eyða þeir tímanum í að „breyta
þjóðfélaginu". Vart þarf að taka
það fram að hið rétta svið bók-
menntafræðings er að kryíja bók-
menntir; í staðinn telur Bloom sig
„fínna lykt hræsnarans í þessum
málum langar leiðir“ (I smell a
hypocrite in these matters from a
considerable distance); því að
fæsta þessara sjálfskipuðu „sósíal-
“fræðimanna varðar hætishót um
hina svokölluðu alþýðu. Það sem
þá varðar um fram allt eru völd
sjálfra þeirra og fjárframlög til
eigin nota.
Sósíal-fasistinn
Bloom notar orðið „social fasc-
ism“ til úskýringar á ofangreindu
fyrirbæri: „Það eru gervi-marxist-
arnir, gervi-feministamir, útvatn-
aðir dýrkendur Foucaults og ann-
arra franskra kenningasmiða. Og
þeir eru blygðunarlaust að fremja
sjálfa sig í háskólum vorum; þeir
ganga rækilega úr skugga um að
þeir einir sem játa nákvæmlegar
þeirra eigin skoðanir komist áfram
eða hljóti stöður“ (They are the
pseudo-Marxists, pseudo-femin-
ists, watery disciples of Foucault
and other French theorists. And
they are transparently at work
Fylgstu meb í
Kaupmannahöfn
Morgunblabib
fæst á KastrnpflugveiU
og Rábhústorginu
JDurgusiilabtb
-kjarni máisins!
Einar
Pálsson
propagating themsel-
ves in our universities,
making sure that only
those who hold their
precise views receive
advancement and
appointments).
Þetta mun nú víst
ekki alls ókunnugt
hérna. En það er at-
hyglisvert, að Bloom
telur heiðarlega há-
skóla hafa farið hal-
loka; fyrirsögnin
hljóðar beinlínis svo:
„Við höfuð tapað
stríðinu." „í meira og
meira mæli eru þessár
rannsóknir að víkja fyrir ösku-
haugarusli því sem nefnt er menn-
ingargagnrýni" (Increasingly,
those studies are being taken over
by the garbage called cultural
criticisism). Og kannast víst flestir
ekki síður við það fyrirbæri hér-
lendis úr fjölmiðlum og skólum.
Ungir stúdentar sem óska
óhefts „sjálfstæðis háskóla" vita
vart hvað þeir gera. Svo rækilega
hefur verið þagað um „sósíal fas-
isma“ Háskóla íslands undanfarin
ár, að menn virðast beinlínis hafa
gleymt því til hvers háskólar eru
ætlaðir. Meginhugsjón háskóla er
að leyft sé að spyija spurninga,
að litið sé á viðfangsefnin frá
ferskum sjónarhóli — að nemend-
um sé gert að.líta málin frá öllum
hliðum. Það er þetta sem ekki
hefur verið leyft við heimspeki-
deild Háskóla íslands áratugum
saman. Bjami Guðnason lýsti því
yfir á sinni tíð í Mbl., að enginn
maður við Háskóla íslands væri
fær um að fjalla um þau fornu
fræði sem höfundur þessarar
greinar hefur glímt við um ævina.
Ekki einn éinasti. Og hver voru
viðbrögðin? Algert, formlegt og
skilyrðislaust bann við að þau
væru skýrð og rökrædd. Ekkert,
ekki einu sinni sómi háskólans,
gat fengið þá þungbrýndu þreyttu
menn, sem beittu valdinu, til að
leyfa fijálsa umræðu um efnið.
Frjótt umhverfi
Ungur stúdent, Ingvi Hrafn
Óskarsson, ræðst fram ritvöllinn
í Mbl. fyrir jól og krefst sjálfstæð-
is háskólans. Hann telur að há-
skólar Vesturlanda hafi í aldanna
rás verið uppspretta nýrra hug-
mynda. „En brautryðjendastarf
háskólanna hefur ekki alltaf vakið
eintóma hrifningu. Valdsmenn á
hveijum tíma hafa viljað hafa hönd
í bagga með þessu starfi og kæfa
gagnrýnisraddirnar. Því leggja
háskólamennirnir mikið upp úr því
að háskólamir séu sjálfstæðir,
enda verður ekki séð að hægt sé
að skapa frjótt umhverfi rann-
sókna, kennslu og þjóðfélagsum-
ræðu nema háskólarnir séu í öllum
grundvallaratriðum óháðir öðmm
þjóðfélagsöflum. Um leið og utan-
aðkomandi aðilar geta með ein-
hveijum hætti stýrt stefnu háskól-
ans er hætt við að eitthvað annað
en sannleiksleitin komizt i ödvegi.“
Ljóst er, að þessi ungi stúdent
ber hag skóla síns fyrir brjósti.
Það hvarflar ekki að honum, með
hvílíkum fítonskrafti háskólinn
hefur barizt gegn einmitt því sem
hann ber fyrir bijósti undanfarna
áratugi. Óvart verður orðalag hans
með einstæðum hætti árás á Há-
skóla íslands. Hveijum dettur í
hug að Háskóli íslands sé hin eina
og sanna „uppspretta nýrra hug-
mynda“ í fomum fræðum íslend-
inga? Skólinn hefur reynzt fá-
dæma dragbítur á þau fræði þegar
mest á reyndi, eða halda menn,
að uppspretta nýrra hugmynda sé
fólgin í því að kæfa nýjar hug-
myndir og banna rökræður um
þær? Eða eru það valdsmenn þjóð-
félagsins, sem kæft
hafa gagnrýnisradd-
irnar? Ekki aldeilis,
það hafa verið valds-
menn háskólans sjálfs
sem einskis hafa látið
ófreistað í þeim efn-
um. „Hætt er við að
eitthvað annað en
sannleiksleitin komizt
í öndvegi,“ ef háskól-
arnir era ekki gerðir
með öllu óháðir öðrum
öflum en þeim sem nú
þykja heppilegust á
Melunum. Ekki getur
aðra eins þversögn í
samanlagðri sögu há-
skólans.
„Sjálfstæði háskólans“
Hætt er við, að svonefnt „sjálf-
stæði háskólans“ merki að þröngir
hópar, sem náð hafa kverktaki á
einstökum deildum hans, telji sig
hafa fijálsar hendur um dráp tján-
ingarfrelsis. Að sjálfsögðu eru
deildir geysi misjafnar hvað vald-
beitinguna snertir. En mér nægir
að vísa til eigin reynslu: gjöi’valla
mína starfsævi hefur mér veríð
bannað að skýra við háskólann
Það er ekki fjársveltið
eitt sem þrengir að Há-
skóla íslands, að mati
Einars Pálssonar.
Hann segir að þar
komi ekki síður til sög-
unnar sú viðleitni skól-
ans að „traðka á
tjáningarfrelsinu“.
helztu rannsóknir á verklagi mið-
aldaritunar. Nú hefur háskólinn
gefíst upp, þeir sem til þekkja vita,
að það sem bannað var að skýra
— allegórísk ritmennt miðalda,
skoðun baksviðsins og skýringar
á táknmáli þess — verður ekki
lengur véfengt. En nú þarf að
sýnast sem sjálf deildin, sem bann-
aði skýringar af slíkum stórhug,
hafi fundið þetta, svona upp úr
þurra. Þetta er svo einfalt fyrir
„sjálfstæðan" háskóla; hann ræð-
ur sjálfur hvað er satt. Og að sjálf-
sögðu einnig, hvað sagt er ósatt
— með þögn. Afstaðan HÍ er þessi:
Við skiljum ekki manninn, hann
kann að hafa rangt fyrir sér, því
skal honum undir engum kringum-
stæðum leyft að tala. í háskóla
með metnað er þetta öfugt: Mað-
urinn fær leyfi til að tala — og
SÍÐAN er dæmt.
Allur réttur er í rauninni tekinn
frá mönnum með fijálsa hugsun
við þann „sjálfstæða“ háskóla sem
sótzt er eftir af slíkri fíkn um
þessar mundir. Engin gögn gilda
lengur, hvorki stúdentpróf, há-
skólapróf, próf frá listaháskóla,
jafnvel ótvíræðustu meðmæli sem
fengin verða hjá sérfræðingum, til
að málfrelsi sé leyft við slíka stofn-
un. Maðurinn hefur óæskilegar
skoðanir. Sem era þær sömu og
unga stúdenta dreymir enn í dag:
að uppsprettu hugmynda sé að
leita við Háskóla íslands og að
sannleiksleitin skyldi höfð í heiðri
þar.
Sú trú fór fyrir lítið.
Svo lýsa stúdentar háskólans
því yfir í Mbl. að þeir „óttist að
prófgráður frá HÍ verði einskis
virði“, ef skólinn fái ekki meira
vald og peninga. Sorgleg tilhugsun
það. En með leyfí, hvers virði halda
stúdentar HÍ að prófgráður frá
heimspekideild háskólans séu
þessa dagana?
Höfundur er fræðimaður.
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
779 þáttur
Ósköp leiðist mér sögnin að
kíkja. Hún er nú notuð gegndar-
laust og linnulaust. Ég er ekki
að biðja menn um að útrýma
henni, en ég bið þess að hún
verði ekki látin útrýma öðrum
sögnum og sagnasamböndum.
Nú heyrist mér að á flest sé kíkt.
Hvemig væri að gægjast á sumt.
Svo er fyrir að þakka að enn er
til Gluggagægir, en ekki
*Gluggakíkir, svo að ég viti.
Hvemig væri að gá að einu og
öðra, eða gæta að því, gefa því
auga, eða líta á það, jafnvel
athuga það, kannski horfa á
það sem snöggvast. Tökuorð
eiga rétt á sér að vissu marki.
En þau eiga engan einkarétt, og
allra síst rétt til að rýma burt
góðum og gildum íslenskum orð-
um, kannski mörgum, og gera
mál okkar þannig sneyðilegra.
Þá er sögnin að telja, notuð
upp á dönsku, orðin ákaflega
hvimleið. Hitt og annað „telur“,
einkum fyrirbrigði sem kunna
ekki að telja frekar en kötturinn.
Mörk í knattleik telja ekki, þau
ráða (úrslitum). Sala á bókum
telur ekki svo og svo mörg ein-
tök. Salan kann ekki að telja.
Salan nemur þúsundum eintaka,
ef allt gengur að óskum. íbúar
Reykjavíkur telja ekki hundrað
þúsund. Þeir mundu ekki nenna
því. Þeir eru um það bi! hundrað
þúsund.
Þá er enn herfilegra að heyra
ferðamálafrömuði tala um að
selja „vöruna“ jól og áramót.
Látum nú vera að eitt og annað
sé selt fyrir jólin, margs konar
vara, en jólin eru ekki vara, ára-
mótin eru ekki vara, en þetta
skal nú selt og auðvitað ísland
allt. Við bjóðum hinsvegar út-
lendingum til landsins um jól og
áramót, og reyndar allan ársins
hring, og veitum þeim þjónustu
(vonandi) og seljum þeim ýmiss
konar vöra með þjónustunni. í
guðs bænum ekki jólin, ekki ára-
mótin, ekki landið.
★
Geirhildur er fornt nafii og
fomlegt. Geir er spjót og minna
samsetningar eins og Geirhildur
á víkinga og bardagamenn í
fyrnsku. Þijár Geirhildar era í
Landnámu, og til er bæjarnafn-
ið Geirhildargarðar, en svo er
eins og mönnum hafi ekki þókn-
ast þetta nafn. Engin er í Sturl-
ungu og aðeins ein (ef rétt er
lesið í ógreinilegri skrift) í mann-
talinu 1703. Spurningarmerki er
sett við nafnið í hinni prentuðu
útgáfu. Ef við gerum ráð fyrir
að rétt sé lesið, þá er þetta Geir-
hildur Þórðardóttir, tvítug vinnu-
kona á Meðalfelli í Kjósarsýslu.
En allar götur frá 1800 og til
okkar daga hef ég aðeins eitt
dæmi, og nafnið virðist nú dautt.
Það væri skaði. Þetta er stór-
myndarlegt nafn og vafalaust
upphaflega valkyijuheiti, eða
samið í stil við slík nöfn. Ótelj-
andi eru þau kvenheiti forn sem
merktu valkyija, rétt eins og
ekki verður tölu komið á karl-
heiti sem merktu hermaður (vík-
ingur), kappi.
★
Maður sem ómögulega vill að
sín sé getið, hreifst af gömlum
bragarhætti („skafarahætti"?)
og sendi þetta:
Séra Siggi handan,
sá er harður fýr,
langar oft í landann,
lasinn mjöð til býr.
Skjaðak er í skjólu,
skemmist jukkið því
(garmar úti gólu,
glópar mændu í ský).
En glundri hellir geira Týr
góms í helli sómarýr,
verður i hvelli hupmhýr,
en hrörnar brátt á ný.
„Vor oberstýrimaður gekk inn
í sitt kammer að vökva sér á
brennivíni eftir venju, því hann
drakk gjarnan pott brennivín á
vakt sinni, sem vora fjórir tímar.
Leggur sinn stóra kikkert á
kompáshúsið, þegar inn gekk.
Jens Lange fann stóra lús í höfði
sér, lagði hana á glasið í kikkert-
en. Vor stýrimaður tók strax sinn
kikkert, og þegar hann hafði séð
lítið í hann, lofar hann guð, að
vér séum nú ei langt frá landi,
því nú komi jula til okkar með
þremur árum á borð. Gengur til
kapt. Hólms og segir hönum
þessi markverðugu tíðindi.
Hann, úrillur og nýlega upp
vaktur af sænginni, tekur og
sinn stóra kikkert og fær öngva
julu að sjá. Vor yfírstýrimaður
segist hana gjörla sjá — „en
þeir forustu eður fremstu menn
halda árunum upp í loftið“. Þeir
þrætast á um þetta. Að síðustu
tekur vor kaptein oberstýri-
mannsins kikkert og fer að
reyna, hvert sjá kunni þessa julu,
en þegar hann tók kikkerten,
sneri það fremsta glas niður, so
lúsin af féll, hvar fyrir vor kap-
tein fékk ekkert að sjá.“ (Árni
Magnússon frá Geitastekk.)
★
Hlymrekur handan kvað:
Þegar árið var liðið í aldanna,
skaut áleiðis til máttarvaldanna
herra Egill í Tombu
einni tívoiíbombu.
Takk, mælti alfaðir aldanna.
★
Auk þess er beðið um íslenskt
orð fyrir grísk-latneska orðið
nepotismi, en það er haft um
þá áráttu valdamanna að hygla
og halda til valda og makinda
frændum, afkomendum og sifjal-
iði. Ungir menn á Amtsbóka-
safninu á Akureyri hafa verið
að prófa sig áfram með orð eins
og frændhygli, frændgæði og
sifjahygli. Hyglun er til, ekki
síður en hygli (=hygla einhveij-
um, gefa aukaskammt), en er
ekki í bili komið nóg af orðum
með endingunni -un?
Já, og svo er annað verra.
Umsjónarmanni urðu á þau
herfílegu ritglöp í áramótaþætt-
inum að setja útgáfuár Sálma-
bókar (1589) í stað útgáfuárs
Guðbrandsbiblíu (1584).
Naumast er hægt að biðjast veí-
virðingar á þvílíkri skyssu.