Morgunblaðið - 25.01.1995, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 25. JANÚAR 1995 21
AÐSEIVIDAR GREINAR
Mannréttíndafrumvarp
fimmþingflokksformanna:
Otvívæð réttarbót
FYRR í vetur var lagt fram á
Alþingi frumvarp til stjórnskipunar-
laga sem gerir ráð fyrir veigamikl-
um breytingum á mannréttinda-
ákvæðum stjórnarskrárinnar. Flutn-
ingsmenn eru formenn þingflokk-
anna fimm þannig að ljóst er að
víðtæk pólitísk samstaða hefur
náðst um frumvarpið á Alþingi.
Frumvarpið á sér langan aðdrag-
anda. Má í því sambandi nefna að
í skýrslu stjómarskrárnefndar, sem
birt var opinberlega í ársbyrjun
1983, var að finna tillögur til breyt-
inga á núgildandi mannréttindaá-
kvæðum þótt ekki næðu þær fram
að ganga á þeim tíma. Á sérstökum
hátíðarfundi á Þingvöllum 17.júní
sl. ályktuðu þingmenn allir sem einn
að stefnt skyldi að því að ljúka end-
urskoðun á VII. kafla stjórnarskrár-
innar fyrir næstu Alþingiskosning-
ar. Frumvarp það, sem hér er til
umfjöllunar, er byggt á þeim frum-
varpsdrögum, er þingsályktunartil-
lögunni fylgdu, þótt nokkrar breyt-
ingar hafí verið á þeim gerðar.
Fjölda nýmæla er að finna í fyrir-
liggjandi frumvarpi. Mörg þeirra
eiga rætur að rekja til alþjóðasamn-
inga um mannréttindi sem við ís-
lendingar höfum gerst aðilar að. Það
liggur aftur á móti í augum uppi
að útilokað er að taka upp í stjórnar-
skrána öll ákvæði þessara sáttmála,
heldur verður að velja og hafna.
Slíkt val verður ætíð vandasamt og
að sjálfsögðu geta menn endalaust
deilt um það hvernig til hefur tekist.
í stjómarskránni, sem er æðst
allra laga, er að finna meginreglurn-
ar um stjómskipun okkar íslend-
inga, þ. á m. hefur hún frá önd-
verðu haft að geyma ákvæði um
þau mannréttindi sem mikilvægust
hafa verið talin. Þær kröfur verður
að gera til stjómarskrárinnar að
ákvæði hennar séu gagnorð, þ.e. í
senn stuttorð og skýr, auk þess sem
þau verða helst að endurspegla vilja
mikils meirihluta þjóðarinnar. Þetta
hefur aftur á móti það í för með
sér að varast ber að þynna stjórnar-
skrána út, ef svo má að orði kom-
ast, með því að taka upp í hana
ákvæði, sem litla eða enga raun-
hæfa þýðingu hafa hér á landi, hvað
þá ákvæði sem ekki eru nægilega
skýr.
Mannréttindum, sem
svo hafa verið nefnd
einu nafni, má í grófum
dráttum -skipta í tvo
flokka: Annars vegar
borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi og
hins vegar efnahags-
leg, félagsleg og menn-
ingarleg réttindi, en
þessi tvenns konar rétt-
indi verða hér eftir
nefnd stjórnmálaleg
réttindi annars vegar
og félagsleg réttindi
hins vegar. Einkenni
stjórnmálalegra rétt-
inda á borð við per-
sónufrelsi, friðhelgi
heimilis, eignarétt, trúfrelsi, tján-
ingarfrelsi, funda- og félagafrelsi,
er að þeim er ætlað að vemda ein-
staklinga fyrir afskiptum og ágangi
ríkisins eða annarra einstaklinga.
Þessi réttindi hafa sum hver verið
umdeild, en em nú almennt viður-
kennd af öllum þorra þeirra, sem
aðhyllast lýðræði, þótt skiptar skoð-
anir séu eflaust um það hversu for-
takslaus og víðtæk þessi réttindi
eigi að vera.
Félagsleg réttindi em annars eðl-
is þar eð þau gera yfirleitt þær kröf-
ur til ríkisins að það grípi til að-
gerða, sem oft geta reynst kostn-
aðarsamar, til þess að tryggja vel-
ferð manna. Þótt mikill meirihluti
landsmanna sé eflaust fylgjandi því
að hveijum og einum verði veitt fjár-
hagsaðstoð, ef nauðsyn krefur, svo
að dæmi sé tekið um ákvæði sem
er að finna í núverandi stjómarskrá
og fyrirliggjandi frumvarpi, eru
eflaust mjög skiptar skoðanir um
það hvernig því markmiði skuli náð
enda snúast stjórnmálaátök nútím-
ans ekki síst um það hversu langt
skuli gengið í afskiptum hins opin-
bera á þessu sviði sem öðrum. Þetta
sýnir að erfitt er að ná samstöðu
um stjórnarskrárákvæði sem þessi
þegar markmiðunum sleppir.
Annað atriði, sem greinir félags-
leg mannréttindi-frá hinum stjórn-
málalegu réttindum, er að þau hafa
ekki eins mikla réttarlega þýðingu.
Þannig er unnt að fá dómstóla til
að ómerkja lög, sem skerða tjáning-
arfrelsið, með skírskotun til stjórn-
arskrárinnar eins og
við höfum þekkt dæmi
um úr íslenskri dóma-
framkvæmd. Á hinn
bóginn er erfitt fyrir
mann að fá viður-
kennda kröfu um fram-
færslueyri sér til handa
með því að byggja á
stjórnarskránni einni ef
krafan á sér enga stoð
í lögum. Þetta á rót
sína að rekja til þess
að í því ákvæði stjórn-
arskrárinnar,. sem að
framfærslu snýr, er að
fínna óljóst markmið
sem löggjafanum er
síðan ætlað að útfæra
nánar í lögum.
Þær staðreyndir að hin félagslegu
réttindi eru umdeildari en hin stjórn-
málalegu réttindi og hafa auk þess
ekki eins raunhæfa þýðingu, hafa
orðið til þess að minna fer fyrir
ákvæðum um fyrrtöldu réttindin í
stjórnarskrám þeirra lýðræðisríkja
sem næst okkur standa. Þessu hefur
hins vegar oft verið öfugt farið í
ríkjum þar sem lýðræði hefur verið
fótum troðið.
Hér að framan lýsti ég þeirri
skoðun minni að ákvæði stjórnar-
skrárinnar ættu að vera stuttorð,
en jafnframt skýr. Einhveijir hafa
fundið fyrirliggjandi frumvarpi því
til foráttu að hvergi sé þar minnst
á orðið „mannhelgi“. En hvað þýðir
það orð? í orðabók Menningarsjóðs
er að finna svohljóðandi skýringu:
„Persónulegt öryggi staðfest með
lögum.“ í frumvarpsdrögum þeim,
sem fylgdu þingsályktunartillögunni
og áður er minnst á, var kveðið á
um það að allir skyldu njóta mann-
helgi og frelsis án nánari skýringa.
í greinargerð með drögunum var
þetta ákvæði hins vegar skýrt svo
að í því fælust þijár réttarxeglur, í
fyrsta lagi réttur til lífs, þ. á m.
bann við dauðarefsingu, í öðru lagi
bann við pyndingum, ómannúðlegri
eða vanvirðandi meðferð eða refs-
ingum og í þriðja lagi bann við að
halda mönnum í þrældómi eða
þrælkun. í frumvarpinu, sem nú
liggur fýrir, er lagt til að þessar
þijár reglur verið teknar upp í sjálfa
stjórnarskrána, að vísu að undan-
Fmmvarpið felur í sér
málamiðlun á milli
ólíkra sjónarmiða, segir
Eiríkur Tómasson.
Engu að síður telst það
ótvíræð réttarbót.
teknu sjötta boðorðinu, „þú skalt
ekki morð fremja", þannig að þar
megi lesa reglumar berum orðum
án þess að leita þurfí að þeim log-
andi ljósi í athugasemdum sem að
jafnaði eru almenningi ekki að-
gengilegar.
í frumvarpsdrögunum, sem
fylgdu þingsályktunartillögunni, var
að fínna svofellt ákvæði: „Rétti
manna til vinnu og orlofs skal skip-
að með lögum.“ Ef ákvæðið hefði'
verið skýrt eftir orðanna hljóðan
hefði það þýtt að ríkið væri skuld-
bundið til þess að ákveða, með lög-
um, að ailir skyldu eiga rétt til þess
að stunda atvinnu, jafnvel þótt enga
vinnu væri að fá á hinum almenna
vinnumarkaði. í greinargerð var
þetta ákvæði á hinn bóginn skýrt
með öðram og þrengri hætti, svo
sem gert er í Félagsmálasáttmála
Evrópu, en munurinn er þar sá að
útskýringar á hugtakinu „réttur til
vinnu“ er að fínna í sáttmálanum
sjálfum, en ekki aðeins í athuga-
semdum með honum. í frumvarpi
því, sem fyrir liggur, hefur orðalag-
inu yerið lítillega breytt til að kom-
ast hjá því að skýra þurfi ákvæðið
í. andstöðu við málvitund flestra ís-
lendinga. Þannig hljóðar það nú:
„Rétti manna varðandi vinnu og or-
lof skal skipað með lögum." Með
þessu er átt við að í lögum skuli
mælt fyrir um sjálfsagðan rétt
manna í sambandi við vinnu þeirra,
svo sem rétt til öryggis í starfi, rétt
til heilsusamlegra og sanngjamra
vinnuskilyrða, svo að tekin séu nokk-
ur dæmi úr Félagsmálasáttmála
Evrópu sem við íslendingar höfum
skuldbundið okkur til að hlíta.
í eins stuttri blaðagrein og þess-
ari er ómögulegt að gera grein fyr-
ir öllum þeim nýmælum sem stjórn-
Eiríkur Tómasson
arskrárfrumvarpið hefur að geyma.
Þó vil ég vekja sérstaka athygli á
tveimur ákvæðum í frumvarpinu,
sem ég hygg að hafí ekki verið tek-
in upp í stjórnarskrár hjá nágranna-
þjóðum okkar, a.m.k. enn sem kom-
ið er. Annað mælir fyrir um svo-
nefnt neikvætt félagafrelsi, en hitt
að börnum skuli tryggð í lögum sú
vernd og umönnun sem velferð
þeirra krefst.
Ákvæðið um neikvætt félagafrelsi
er, a.m.k. öðrum þræði, byggt á
ákvæði Mannréttindasáttmála Evr-
ópu um félagafreisi eins og það hef-
ur verið skýrt af Mannréttindadóm-
stól Evrópu. Þessu ákvæði er engan
veginn beint gegn stéttarfélögum
eins og látið hefur verið í veðri vaka.
Stéttarfélög gegna mikilvægu hlut-
verki í nútíma lýðræðisríkjum, t.d.
með því að annast gerð kjarasamn-
inga sem tryggja eiga launþegum
lágmarksréttindi, þ. á m. mannsæm-
andi kaup og kjör. Brýnt er að mín-
um dómi að stéttarfélög geti sinnt
þessu hlutverki áfram, en það er
hins vegar hægt að tryggja öðru
vísi en með því að skylda menn, með
lögum, til að ganga í félögin and-
stætt vilja þeirra sjálfra.
Ákvæðið, sem lýtur að velferð
barna, á sér fyrirmynd í Samningi
Sameinuðu þjóðanna um réttindi
barna. Mörgum gæti virst að þetta
ákvæði hefði litla sem enga raun-
hæfa þýðingu. Við nánari athugun
kemur í Ijós að þetta er ekki alls
kostar rétt vegna þess að ákvæði
af þessum toga getur haft áhrif á
það hvernig önnur ákvæði stjórnar-
skrárinnar verða skýrð. Þannig má
telja víst að það þrengi ákvæðið um
tjáningarfrelsi á þann veg að unnt
sé t.d. að grípa til aðgerða til að
koma í veg fyrir að böm horfi á
ofbeldiskvikmyndir svo að velferð
þeirra verði tryggð.
Að lokum vil ég árétta, til þess
að fyrirbyggja misskilning, að menn
hlýtur ætíð að greina á um það hve
víðtæk mannréttindaákvæði stjóm-
arskrárinnar skuli vera. Það frum-
varp, sem hér hefur verið gert að
umtalsefni, felur í sér málamiðlun
á milli ólíkra sjónarmiða, en telst
engu síður ótvíræð réttarbót eins
og gerð hefur verið grein fyrir hér
að framan. Að sjálfsögðu hafa ýms-
ir sitthvað við frumvarpið að athuga
og ber að fagna málefnalegri um-
ræðu um það sem bæði er sjálfsögð
og æskileg. Að sama skapi er
ástæða til þess að átelja það þegar
þeir, sem betur ættu að vita, ráðast
gegn frumvarpinu með órökstudd-
um fullyrðingum og jafnvel fúkyrð-
um. Slík gagnrýni þjónar að mínu
áliti engum tilgangi og er síst til
þess fallin að auka veg mannrétt-
inda hér á landi.
Höfundur er prófessor við
lagndeild Háskóla íslands.
Olíubirgðastöð
á útivistarsvæði?
ÉG GET ekki neitað því að það
setti að mér hroll þegar ég renndi
augunum yfir forsíðu Alþýðublaðs
Kópavogs sem nýútkomið er. Enn
ein köld gusan frá alþýðuflokks-
mönnum og að þessu sinni olíu-
menguð!
Við hlið brosandi andlits félags-
málaráðherra á forsíðu blaðsins
boða tveir fulltrúar flokksins nýja
og betri tíma í atvinnu- og fjármál-
um Kópavogs með því, að reynt
verði að lokka erlenda olíusala til
að setja upp olíubirgðastöð í Kópa-
vogi, nánar til tekið á Kársnesinu.
Það verður ekki hjá því komist að
mótmæla þessum hugmyndum
þeirra Guðmundar Oddssonar og
Kristjáns Guðmundssonar, og
þeirri firru að setja upp slíka starf-
semi einmitt á þessum stað rétt
þegar svæðið er að verða laust við
mengun og lífríkið að taka við sér.
Á sama tíma og
miklum fjármunum er
varið til þess að
hreinsa strandlengj-
una með því að veita
skólpi á haf út, eftirlit
með mengun hefur
verið hert og göngu-
stígar eru lagðir með
strandlengjunni, eru
þeir félagar að leggja
til að starfsemi sem
mikil mengun fylgir
sé sett upp nánast á
útivistarsvæði höfuð-
borgarsvæðisins.
Fossvogurinn er
nefnilega eitt af úti-
vistarsvæðunum. Ekki aðeins eru
fyrirætlanir um að endurvekja
baðstrandarlífið í Nauthólsvík
heldur eru starfandi þrír siglinga-
klúbbar á því svæði sem olíumeng-
unin myndi ná til, tveir
í Fossvogi og einn í
Arnarnesvogi, en
óhjákvæmilegt er
vegna strauma að
þessi svæði verði illa
úti ef olía fer í sjóinn,
að ógleymdri Lamb-
húsatjörninni við
Bessastaði. Við sem
munum eftir þeirri
mengun sem fylgdi
dælingu úr olíuskipum
sem komu í Skeija-
fjörðinn á meðan olíu-
stöðin var þar hugsum
með hryllingi til þess
tíma. Olíumengaðir
fuglar, fatnaður og vanlíðan sem
fylgdi þeirri hollu útiveru sem sigl-
ingarnar áttu að vera okkur, og
ekki má heldur gleyma því að
bæði í Kópavogi og Reykjavík fer
Páll Hreinsson
Er nauðsynlegt setja
mengandi starfsemi á
útivistarsvæði? Þannig
spyr Páll Hreinsson,
sem mótmælir hug-
myndum um olíubirgða-
stöð á Kársnesi.
fram barnastarf sem tengist sjón-
um og óhjákvæmilega yrði fyrir
barðinu á þessum fyrirætlunum.
Ein af röksemdum þeirra félaga
fyrir tillögunni er aukið framboð
á ódýrari olíuvörum. En ódýrari
fyrir hveija? Það er einföld hag-
fræði að ódýrari vara selst í meira
magni, og hvaða ókostir skyldu
nú fylgja því? Aukin brennsla olíu-
afurða kallar á aukna loftmengun.
Odýrari olíuvörur draga úr rann-
sóknum og þróun á öðrum og
umhverfisvænni orkugjöfum, því
til hvers er að eyða fé í leit að
einhverju sem er dýrara nú þegar
ódýrari varan fæst? Það eina sem
eftir stendur eru hagsmunir olíu-
seljendanna en vandamálin sem
fylgja hrannast upp og eru skilin
eftir fyrir næstu kynslóð að leysa.
Og þá er komið að því að spyija
nokkurra spurninga. Er það nauð-
synlegt að setja upp starfsemi sem
bæði er hættuleg og mengun fylg-
ir inn á útivistarsvæði? Er nauð-
synlegt að eyðileggja strandlengj-
una enn meira en orðið er og auka
þungaflutninga um íbúðarhverfin?
Erum við svo illa stödd að skamm-
tímalausnir með ófyrirsjáanlegum
afleiðingum eru það eina sem
mönnum dettur í hug? Þarf leik-
völlur barnanna að verða útbíaður
mengandi efnum? Er ekki orðið
tímabært að snúa blaðinu við og
notfæra sér orkugjafa sem ekki
menga eins út frá sér nú þegar
við þekkjum afleiðingarnar og
höfum þekkingu og tækni til að
leysa þann vanda, þekkingu sem
ekki var áður til staðar?
Ég vona að þeir sem ráða berí
gæfu til þess að taka ákvarðanir
sem framtíðin kemur til með að
njóta en stundarhagsmunirnir
verði ekki látnir ráða. Horfum til
framtíðarinnar með umhverfis-
sjónarmið í huga og þess að hægt
verði að njóta hollrar útiveru á og
við sjóinn umhverfis Kársnesið
sem og annars staðar.
Höfundur er siglingamaður.