Morgunblaðið - 02.04.1995, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 2. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
F JARBÆNDUR A
FALLANDA FÆTI
Fortíðarvandi
Bjarni Ásgeir Jónsson, formaður
Félags kjúklingabænda, segir kjúkl-
ingabændur hafa búið við miklar
sveiflur á síðustu árum. Markaðs-
staðan sé nokkuð góð í dag þrátt
fyrir sölusamdrátt fyrir jólin sem
helgaðist fyrst og fremst af skorti
á kjúklingum. Aftur á móti væru
kjúklingabændur enn að glíma við
erfiða skuldastöðu, sem skapaðist í
kjölfar salmonellusýkinga, sem varð
árið 1987, en þá hrundi markaður-
inn úr 1.800 tonnum í 800 tonn á
ári. Nokkur gjaldþrot kjúklinga-
bænda fylgdu sömuleiðis, en flestir
hafa nú hafið rekstur að nýju enda
markaðurinn kominn í um 1.500
tonn á ný. Erfiðleikar þessarra ára
hafa skilið eftir sig mikla skuldir,
að sögn formannsins, og telja kjúkl-
ingabændur sig þurfa 250-300 millj-
óna kr. skuldbreytingu í Stofnlána-
deildinni. Þeir benda á að kjúklinga-
bændur hafi greitt háar fjárhæðir
til Stofnlánadeildar landbúnaðarins,
en ekki talist lánshæfir þaðan vegna
stærðarmarka.
„Ég hef hinsvegar fulla samúð
með sauðíjárbændum enda er staða
þeirra ekki glæsileg. Að mínu mati
mætti þó standa að styrkjakerfinu
öðruvísi en gert er í dag þannig að
beingreiðslumar yrðu frekar í formi
byggðastyrkja enda finnst mér sjálf-
sagt að halda landinu öllu í byggð.
í staðinn fyrir að skerða framleiðslu-
rétt allra bænda, eins og gert hefur
verið, þá hefði verið rétt að hjálpa
þeim, sem eiga erfiðast, til þess að
hætta búskap, svo að eftir yrðu
sæmilega stöndug bú. Það er vissu-
Iega kominn tími til að fara að for-
gangsraða í sauðfjárræktinni í stað-
inn fyrir að gera alla bændur van-
hæfa til að standa undir framleiðsl-
unni,“ segir Bjami Ásgeir.
Óheft framleiðsla
Sigurgeir Þorgeirsson, aðstoðar-
maður landbúnaðarráðherra, segir
það vera staðreynd að í okkar
heimshluta muni sauðíjárræktin
ekki keppa við aðra kjötframleiðslu
án sérstaks stuðnings. „Sauðfjár-
ræktinni er víða ætlað það hlutverk
að stuðla að búsetu í dreifbýlli hér-
uðum og hún er einfaldlega í eðli
sínu dýrari en önnur kjötfram-
leiðsla. Því er óraunhæft að ætla
kindakjötsframleiðslunni að lifa sem
atvinnugrein án opinbers stuðnings.
Um það má þó deila í hvemig formi
stuðningurinn á að vera og hvort
halda eigi í það rígbundna stýringar-
kerfi, sem hér er á framleiðslunni."
Að mati Sigurgeirs ber að stefna
að því sem fyrst að losa bændur
undan því óæskilega framleiðslu-
stýringarkerfí, sem nú er við lýði.
„Við ættum að leita leiða til þess
að fóta okkur út úr þessu kvóta-
kerfí svo að bændur geti á ný farið
að framleiða eins og aðstæður hvers
og eins bjóða upp á. Það er eina
raunhæfa leiðin til aukinnar hag-
kvæmni. Það var ekki fyrr en á
ámnum 1986-87 sem raunverulegur
kvóti kemur á kindakjötsframleiðsl-
una og fer að þrengja að möguleik-
um manna til framleiðslu. í 1.100
ár þar á undan höfðu íslenskir
sauðfjárbændur búið án kvótakerfís.
Það er því ekkert sjálfgefið að líta
á kvótann sem lögmál um alla fram-
tíð,“ segir Sigurgeir.
Að hans mati myndi innanlands-
neyslan á fáum árum skreppa sam-
an ef opinberir styrkir yrðu afnumd-
ir, en í ár er gert ráð fyrir 7.200
tonna innanlandsneyslu. „Jafnvel
þó að bændur næðu ýtmstu hag-
kvæmni í rekstri sauðfjárbúa yrði
lambakjöt langdýrasta kjötið á
markaðnum, eins og er í mörgum
löndum þrátt fyrir niðurgreiðslur.
Kindakjöt nýtur beinna framleiðslu-
styrkja á einn eða annan hátt í lönd-
um ESB og nautakjöt í vissum fram-
leiðslukerfum einnig. Þar sem niður-
greiðslur em mestar fá bændur
30-40% af brúttótekjum sínum í
gegnum styrki. Það hlutfall er e.t.v.
ívið hærra hér á landi þó allur mun-
ur sé ekki á miðað við t.d. íra og
Skota.“
Útflutningsbætur
Ekkert er fast í hendi varðandi
nýja markaði fyrir kindakjöt erlend-
is þó ýmsir möguleikar séu í skoð-
un. Útflutningsbætur vom afnumd-
ar við gerð nýs búvörusamnings
1991 og síðan hefur verið óheimilt
að greiða niður kjöt til útflutnings
innan greiðslumarks þar sem mörg-
um þótti fjármunum illa varið með
því að greiða niður kjöt ofan í út-
lendinga. En það, sem mestu máli
skipti, var að raunvemlegt markaðs-
verð erlendis dugði vart til að greiða
slátur- og sölukostnað sem leiddi til
þess að 70-80% af endanlegu verði
var greitt úr ríkissjóði. Ríkið greiddi
mismuninn á markaðsverði og heild-
söluverði hér heima. Það var því
enginn raunverulegur hvati fólginn
í því að byggja upp eða sækjast
eftir mörkuðum, sem skiluðu hærra
verði.
Nú stendur enginn markaður eft-
ÞÓRÐUR FRIÐJÓNSSOIM
FORSTJÓRI ÞJÓÐHAGSSTOFNUNAR
Nútíminn kallar á
aðlögun í áföngum
Alþjóðlegir
samningar, einkum
GATT-samningurinn,
munu marka ytri ram-
mann um landbúnað á
íslandi í framtíðinni.
Innan þess ramma er
mikið svigrúm til þess
að móta landbúnaðar-
stefnu. Meginmarkmið
þeirrar stefnu hlýtur að
felast í því að dregið
verði úr opinberum
stuðningi við landbún-
að, lækkun matvæla-
verðs, aukinni fram-
leiðni í landbúnaði og
tengdum greinum og
bættum hag bænda, að
sögn Þórðar Friðjóns-
sonar, forstjóra Þjóðhagsstofnunar.
Þórður segir að þó að margir
kunni að vera sammála þessum
markmiðum, séu um þær skiptar
skoðanir. Þetta feli í sér aðlögun í
áföngum að breyttum aðstæðum og
minni opinberum stuðningi. „Sumir
telja hinsvegar eflaust að nóg sé að
gert í bili í þá veru að þrengja að
landbúnaði. Rökin fyrir því eru með-
al annars þau að ísland sé ekki leng-
ur efst á lista OECD-ríkja yfir stuðn-
ing við landbúnað og núverandi
staða sé því viðunandi. Aðrir telja á
hinn bóginn skynsamlegt að taka
risaskref í þessum efnum og afnema
svo til allan stuðning við landbúnað
í einu vetfangi eða jafnvel nota
stuðning við landbúnað sem skipti-
Þórður
Friðjónsson
mynt í kjarasamning-
um. Ég tel að báðar
þessar leiðir séu óskyn-
samlegar við núverandi
aðstæður. Aðlögun í
áföngum er að mínu
viti farsælust og hag-
kvæmust frá þjóðhags-
legu sjónarmiði þó
áfangarnir megi auð-
vitað ekki vera of litl-
ir.“
Um sumt hefur mið-
að í þessa átt undan-
farin ár, að mati Þórð-
ar. Þannig hafi dregið
úr stuðningi við land-
búnað og búvöruverð
lækkað miðað við verð
á öðrum vörum. Af-
komu bænda hefur hinsvegar hrakað
og framleiðniþróun í úrvinnslugrein-
um landbúnaðar verið bágborin, en
að hans mati skiptir hún sköpum
varðandi bættan hag bænda. „En
betur má ef duga skal. Stuðningur
við landbúnaðinn er meiri en viðun-
andi er og matvælaverð hærra. Af-
koman í landbúnaði er jafnframt
verri en ásættanlegt er þegar til
lengri tíma er litið og örva þarf fram-
leiðni í úrvinnslugreinum. Fram-
leiðni vinnuafls í slátrun og kjötiðn-
aði er nú nánast hin sama og fyrir
20 árum og framleiðni í mjólkuriðn-
aði um 35% minni. Til samanburðar
hefur framleiðni almenns iðnaðar
aukist um hartnær 40% á sama
tíma,“ segir Þórður.
„Til þess að ná árangri þurfa
menn að tala tæpitungulaust um að
hverju beri að stefna um stuðning
við landbúnaðinn á næstu árum og
leita eftir samstöðu um markmið.
Grundvallaratriði fyrir greinina er
að vita hversu hratt hún þarf að
laga sig að minnkandi stuðningi á
næstu árum. Slík vissa gefur meiri
kraft en margur hyggur en óvissa
skaðar landbúnaðinn og þjóðarbú-
skapinn. Ljóst er að landbúnaðurinn
þarf að laga sig að kröfuharðara
starfsumhverfi í framtíðinni, en
hann hefur búið við um langt ára-
bil. í því felst að verðmæti hefðbund-
innar landbúnaðarframleiðslu fyrir
innlendan markað mun áfram drag-
ast saman. Á móti kunna þó hliðar-
greinar að vaxa og dafna sem gætu
vegið að hluta upp samdráttinn í
hefðbundnum landbúnaði. Þótt
þannig séu um margt erfiðir tímar
framundan er engin ástæða til að
ætla annað en að greinin nái þeim
markmiðum sínum ef fylgt verður
skynsamlegri landbúnaðarstefnu,
sem mótar með ljósum hætti starfs-
umhverfið til lengri tíma. Þau þtjú
atriði, sem ég tel að ráða muni einna
mest um hvernig landbúnaðinum
muni farnast í nýju starfsumhverfí,
eru skýr landbúnaðarstefna, aukin
framleiðni í landbúnaði og úrvinnslu-
greinum hans og loks útflutningur
landbúnaðarafurða í stað skerts
heimamarkaðar," segir þjóðhags-
stjóri.
Verðmyndun á „meðal-kindakjöti“ 1994
410 kr. Grundvallarverö
til bóndans
205 kr.þaraf
beingreiðsla
frá ríkinu
143 kr. Slátur- og
heildsölukostnaöur
13 kr. Neytendagjöld, 2,25%
'37 kr: Smásöluálagning
58 kr. Virðisaukaskattur, 14%
Smásöluverð til
neytanda, 456 kr/kg
........mnnn^Sn,...
Heildsöluverö,
361 kr/kg
+37 kr.
+58 kr.
Afurðast. verð Beingreiðsla
*............................*
Tilbónda, 410 kr
ir sem hægt er að byggja á þrátt
fyrir að búið sé að veija milljörðum
króna um langt árabil í útflutnings-
bætur, að sögn Sigurgeirs. „Það var
ekki lengur pólitískur vilji fyrir út-
flutningsbótum og sú ákvörðun að
afnema þær er harkalegra skref en
nokkur önnur þjóð í Vesturheimi
hefur stigið. Ný-Sjálendingar og
Ástralir hafa að vísu skorið niður
nánast alla styrki til landbúnaðar,
en alls staðar í kringum okkur er
útflutningur á búvörum niður-
greiddur til þess að halda í markaði
og losna við umframframleiðslu.“
Birgðastaða
Vegna samdráttar í neyslu hefur
framleiðsla innan greiðslumarks
verið umfram þarfír markaðarins.
Þar við bætist að framleiðslan sl.
tvö ár hefur ekkert minnkað þar sem
bændur framleiða 1.300 tonn um-
fram kvóta, svokallað umsýslukjöt,
sem sæta verður því verði, sem
fæst hveiju sinni. Sá útflutningur
hefur skilað bændum að meðaltali
150 kr. á kg og er þá búið að taka
tillit til sláturkostnaðar. Til sainan-
burðar má geta þess að bændur fá
að meðaltali um 205 kr. á kg fyrir
kjöt innan greiðslumarks á innan-
landsmarkaði auk jafnhárrar upp-
hæðar í formi beingreiðslna frá rík-
issjóði, samtals um 410 kr. á kg.
Skv. gamla kerfinu var ríkið með
verðábyrgð á framleiðslunni, en í
Nú stendur enginn
markaður eftir
semhægterað
byggja á þrátt fyrir
að búið sé að verja
milljörðum króna
um langtárabilí
útflutningsbætur.
búvörusamningnum var kveðið á um
að ríkið yrði að flytja út eða taka
af markaði kjöt þannig að birgðir í
landinu yrðu ekki meiri en 500 tonn
þegar bændur tækju sjálfir ábyrgð
1. sept. 1991. „Birgðir voru skráðar
um 300 tonn við kerfísbreytinguna,
en vegna útsölu í ágústmánuði, sem
einnig hafði tíðkast árin á undan,
má færa rök að því að óselt kjöt í
landinu hafi verið nokkru meira en
sem nam skráðum birgðum. Hins-
vegar voru birgðir sl. haust um
1.400 tonn. Því er ljóst að birgðir
í lok hvers verðlagsárs eru mun
meiri núna en þær voru í upphafí
búvörusamningstímans. Aftur á
móti má segja að 800-900 tonna
birgðastaða sé viðráðanleg,“ segir
Sigurgeir.
Ef birgðir fara umfram þetta,
býður búvörusamningur upp á
tvennt. Annars vegar 5% verðskerð-
ingu, sem bændur þurfa að taka á
sig og nota þá peninga ýmist til
verðlækkunar innanlands eða út-
flutnings. Hinn möguleikinn, sem
notaður hefur verið sl. tvö ár til
viðbótar verðskerðingu, er sá að
úthluta ekki öllu greiðslumarkinu
til bænda í þeim tilgangi að laga
birgðastöðuna og nota þá fjárhæð,
sem annars hefði farið í beingreiðsl-
ur til verðlækkunar innanlands.
Þannig var heildargreiðslumarkið í
ár 7.670 tonn, en aðeins var úthlut-
að 7.400 tonnum. 270 tonnum var
haldið eftir og 55,3 milljónir kr.
nýttar til verðlækkunar á innlendum
lambalqötsmarkaði. Óheimilt er að
nota þessa fjármuni til útflutnings.
Skortir hvata
Steinþór Skúlason, forstjóri Slát-
urfélags Suðurlands, segist vera
þeirrar skoðunar að sú framleiðslu-
stýring, sem nú sé við lýði, sé eitt
stærsta vandamál sauðfjárræktar-
innar. Auk þess skorti allan hvata
í kerfíð svo að framleiðendur sjái
sér hag í að aðlaga sig markaðnum,
t.d. með því að bjóða kjöt utan hefð-
bundins sláturtíma. Þróun í matar-
gerð hafi haft hvað mest áhrif á
neyslumynstrið þó fullyrða megi að
kindakjötsneyslan hafí verið óeðli-
lega mikil hér á landi frá gamalli
tíð auk þess sem neytendur geri nú
orðið meira út á ferska markaðinn
en þann frosna. Þeir bændur, sem
aðlaga sig breyttum markaði, fengju
hinsvegar ekkert að framleiða meira
en hinir. „Ég lít svo á að þetta ár
sé ár ákveðinna þrenginga hjá
sauðfjárbændum, þó við vitum jafn-
framt að allt of margir aðilar eru í
framleiðslunni til að hagkvæmni
náist.“
Að sögn Sigurgeirs eru bændur
sammála því í orði kveðnu að lengja
sláturtímann til að koma til móts
við breyttan neytendamarkað, en
þegar svo kemur að þvi að fara að
slátra snemma, vilja fæstir láta fé
fyrr en komið er fram að hefðbundn-
um sláturtíma. „Ég er ekki í nokkr-
um vafa um að menn ættu að byija
á að slátra ekki seinna en um miðj-
an ágúst og teygja sláturtímann
fram undir jól þó aðalþunginn kæmi
á september- og októbermánuði.
Að mati Sigurgeirs þarf alvarlega
að fara að huga að lækkun slátur-
kostnaðar. „Mikil fjárfesting er
bundin í húsunum, en mörg þeirra
starfa aðeins íjórar til sex vikur á
ári og oftar en ekki virka þau sem
einskonar þjálfunarbúðir fyrir óvant
starfsfólk. Sömuleiðis vantar
menntaða slátrara í greinina auk
þess sem fjárfestingin er miðuð við
allt aðra magnframleiðslu en reynd-
in er í dag. Ég er sannfærður um
að miðað við núverandi aðstæður
væri mun hagkvæmara að hafa
fleiri, smærri en fjölnota sláturhús,
en við sitjum uppi með stóru húsin
og eigum í reynd ekki annarra kosta
völ en að bæta nýtingu þeirra, sem
þýðir þá að loka þarf einhveijum
húsum.“
Aukin samkeppni
Ljóst er að íslenskur landbúnaður
mun þurfa að takast á við umfangs-
miklar breytingar í rekstrarum-
hverfí sínu á næstu árum, en með
gildistöku nýs GATT-samnings
verður flestum takmörkunum aflétt
á innflutningi erlendra samkeppnis-
vara á innlenda búvörumarkaðnum
og í þeirra stað heimilaðir verndar-
tollar, sem fara stiglækkandi á
samningstímanum.
Að mati Sigurgeirs Þorgeirssonar
er staða sauðflárbænda mjög alvar-
leg og e.t.v. verri en menn almennt
átta sig á eða þora að viðurkenna.
Og þó að bændur eygi einhveija
möguleika á útflutningi á komandi
árum, leysir það ekki bráðan vanda
sauðfjárræktar nú enda skapar það
verð, sem bændur eru að fá á mörk-
uðum erlendis, litlar tekjur. „Keppi-
keflið verður eftir sem áður að við-
halda heimamarkaðinum og það er
fyrirsjáanlegt að framleiðslan þarf
að færast á færri hendur til þess
að ná fram aukinni hagkvæmni, auk
þess sem nauðsynlegt er að taka á
sláturkostnaði, sem er hér a.m.k.
tvö- til þrefaldur á við það sem
gerist annars staðar.“