Morgunblaðið - 11.04.1995, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. APRÍL 1995 29
LOKASLAGUR kosningabaráttunnar var í sjónvarpssal á föstudagskvöldið.
Fjórflokkarnir stóðust atlöguna að þessu sinni.

Þetta er góður persónulegur sigur
fyrir Halldór.
Hins vegar má velta því fyrir sér
hvort rétt sé að kalla Framsóknar-
flokkinn sigurvegara kosninganna.
Sem forystuflokkur stjómarand-
stöðunnar á kreppu- og niðurskurð-
artímum hefði hann þurft að klúðra
málunum með einhverjum ótrúleg-
um hætti til að bæta ekki við sig
talsverðu fylgi.
Alþýðubandalag heldur
í horfinu
Alþýðubandalagið heldur í horf-
inu frá seinustu kosningum. Hins
vegar er alveg augljóst að flokkur-
inn hefur ekki getað nýtt þau sókn-
arfæri, sem vera hans í stjómarand-
stöðu veitti honum. Sennilega hefur
framboð Þjóðvaka staðið velgengni
Alþýðubandalagsins nokkuð fyrir
þrifum.
Erfitt er að segja hvort „óháðir",
sem virtust reyndar flestir vera fólk
sem hafði átt sinn pólitíska sama-
stað í Alþýðubandalaginu um ára-
tugaskeið, hafi skapað eitthvert
mótvægi við fylgistap til Þjóðvaka.
Smávægileg fylgisaukning á suð-
vesturhorninu vó upp fylgistap Al-
þýðubandalagsins á landsbyggðinni,
en þar var fyrrverandi alþýðubanda-
lagsfólk áberandi á framboðslistum
Þjóðvaka. Það er heldur ekki ósenni-
legt að fremur frjálslyndar áherzlur
á köflum í „útflutningsleiðinni" svo-
kölluðu hafi höfðað meira til þéttbýl-
isfólks en landsbyggðarmanna.
Kvennalistinn
í útrýmingarhættu
Utkoma Kvennalistans er fremur
dapurleg. Flokkurinn missir tvo
fimmtu hluta fylgis síns frá kosning-
unum 1991 og hefur innan við helm-
ing fylgisins sem hann fékk árið
1987. Það kaldhæðnislega er svo,
að þótt þingkonum Kvennalistans
fækki, verður það ekki til þess að
konur á þingi verði færri en ella
hefði orðið. Kvennalistinn hlýtur því
að fara að skoða stefnumál sín og
baráttuaðferðir og velta fyrir sér
hvort þessi aðferð sé málstað
kvennabaráttu til framdráttar.
Sú staða, sem kom upp um tíma
á kosninganóttina, þegar Kvenna-
listinn datt út af þingi miðað við
talin atkvæði, sýnir hvað gæti gerzt
í næstu kosningum. í röðum kvenna-
listakvenna heyrast þær raddir að
komist flokkurinn ekki í ríkisstjórn
nú, verði ekki boðið fram aftur.
Hins vegar má spyrja, hveiju
Kvennalistakonur fengju áorkað í
ríkisstjórn með aðeins þriggja
manna þingflokk. Áhrif þeirra yrðu
ekki mikil.
Hugsanlega geta kvennalistakon-
ur huggað sig við það að hinir flokk-
arnir hafi í auknum mæli tekið upp
áherzlu á jafnréttismál og fjölgað
konum á framboðslistum. Þó er enn
laftgt i land að konur verði jafn-
„Afdrif Þjód-
vaka og Kvenna-
listans sýna, að
fjögurra flokka
kerfid, sem ver-
idhefur við lýði
á íslandi frá því
um 1930, lifir
áfram þrátt fyrir
allar sínar innri
mótsagnir.f<
margar á Alþingi og t.d. á þjóðþing-
um á Norðurlöndunum. Þar er þó
líka kosningakerfinu um að kenna.
ÞjóðvaJki fer sömu leið og hin
klofningsframboðin
Flokkur Jóhönnu Sigurðardóttur,
Þjóðvaki, fór sömu leið og önnur
klofningsframboð á undanförnum
áratugum; stökk hátt í skoðana-
könnunum í fyrstu, lækkaði svo aft-
ur og virtist reyndar ætla að stað-
næmast í 10-12% fylgi, en lækkaði
svo enn á endasprettinum. Víst er
að útkoman, 7,2% fylgi, er afar langt
frá væntingum forystumanna Þjóð-
vaka og gefur ekki vísbendingu um
að flokkurinn verði það sameining-
arafl félagshyggjufólks, sem hann
hafði ætlað sér.
Jóhanna Sigurðardóttir gefur þá
skýringu á úrslitunum að útganga
eins frambjóðanda í Reykjaneskjör-
dæmi og hóps fyrrverandi stuðn-
ingsmanna Þjóðvaka á Suðurlandi
hafi komið flokknum í opna skjöldu
og þjóðvakafólk ekki náð ________
vopnum sínum. Þetta
kann að vera hluti af
skýringunni. Hins vegar
skiptir það áreiðanlega
máli líka, að fylgi Þjóð-
vaka var í miklum mæli
óánægjufylgi og síðustu
dagana fyrir kosningarnar hafa
margir, sem höfðu gælt við að kjósa
Þjóðvaka, ákveðið að kjósa gamla
flokkinn sinn. Upphlaupin í liði Þjóð-
vaka hafa hins vegar kannski sýnt
þessu fólki að framboðið stæði ekki
sérstaklega traustum fótum.
Þannig virðist ætla að fara eins
fyrir Þjóðvaka og öðrum framboðum
sem hafa grundvallazt fyrst og
fremst á persónulegum metnaði ein-
stakra stjórnmálamanna og fengið
óánægjufylgi, til dæmis Bandalagi
jafnaðarmanna og Borgaraflokkn-
um. Þjóðvaki fær reyndar nánast
nákvæmlega sama fylgi og sömu
þingmannatölu og BJ fékk í kosn-
ingunum 1983.
Fjórir þingmenn Þjóðvaka sitja
nú á þingi án þess styrks, sem þeir
vonuðust til, án mikils tilgangs og
mjög sennilega án áhrifa, því að
frekar ósennilegt er að vilji sé hjá
öðrum flokkum til stjórnarsamstarfs
við Þjóðvaka. Það kæmi ekki á óvart
þótt þeir, eins og þingmenn BJ og
Borgaraflokksins, tíndust einn af
öðrum yfir í aðra þingflokka þegar
líður á kjörtímabilið og tilvistar-
kreppan dýpkar.
Fjórflokkurinn lifir
Afdrif Þjóðvaka og Kvennalistans
sýna, að fjögurra flokka kerfið, sem
verið hefur við lýði á íslandi frá því
um 1930, lifir áfram þrátt fyrir all-
ar sínar innri mótsagnir. Um tíma
virtist sem Kvennalistanum ætlaði
að takast að rugla kerfið og ná
varanlegri fótfestu, og víst er það
betri árangur hjá Kvennalistanum
en öðrum áskorendum fjórflokksins
að fá kjörna þingmenn fjögur kjör-
tímabil í röð. Hins vegar er staða
Kvennalistans nú svo veik, eins og
áður segir, að spyija má hvort hann
lifi lengur en þetta kjörtímabil. Og
eftir öllum sólarmerkjum að dæma
má afskrifa Þjóðvaka.
Fjögurra flokka kerfið hefur
meira að segja endurheimt hin hefð-
bundnu hlutföll milli flokkanna; Al-
þýðuflokkur minnstur, þá Alþýðu-
bandalag, Framsóknarflokkur og
Sjálfstæðisflokkurinn stærstur.
Afdrif allra framboðanna, sem
stefnt hefur verið gegn flokkakerf-
inu, sýna að leiðin, sem farin hefur
verið, að stofna nýjan flokk utan
vébanda þeirra gömlu og ætla svo
að safna að honum miklu fylgi, virð-
ist ekki ganga upp.
Hins vegar er ekki þar með sagt
að gamla flokkakerfið endurspegli
stefnur og strauma í íslenzkum
stjórnmálum. Þvert á móti má segja
að skoðanamunur í ýmsum mikil-
_________ vægum málaflokkum, til
dæmis í Evrópumálum,
sjávarútvegsmálum og
landbúnaðarmálum,
gangi þvert á flesta
flokkana og_ geri þeim
erfitt fyrir. A móti hefur
hrun Sovétríkjanna og
Sambandsins skapað nýja samstöðu
um vestrænt markaðskerfi og frjálst
framtak, sem ætti í raun að gera
flokkum eða flokksbrotum, sem
áður gátu ekki starfað saman, auð
veldara fyrir að sameinast.
Kosningaúrslitin nú sýna því ekki
endilega að fjögurra flokka kerfið
standi traustum fótum og að ekki
sé svigrúm til endurnýjunar, heldur
að ekkert skárra hefur boðizt.
Niðurstaðan er miklu frekar sú að
kvennabarátta er ekki líkleg til að
bylta neinu flokkakerfi, og Jóhanna
Sigurðardóttir er ekki heppilegur
leiðtogi fyrir nýja hreyfingu vinstri
manna.
Óánægjufylgi
Þjóðvaka
reyndist laust
er á reyndi
Ríkisstjórnin hélt meirihluta
í þingkosningunum
Engin ástæða
er til lausn-
arbeiðni
Forseti íslands gegnir helst pólitísku hlut-
verki samkvæmt íslenskri stjómskipan þegar
um stjórnarmyndun að loknum kosningum
er að ræða, segir Páll Þórhallsson. En þeg-
ar ríkisstjóm heldur meirihluta er engin þörf
fyrir frumkvæði forseta.
RÍKISSTJÓRN Davíðs Odds-
sonar hélt þingmeirihluta
! sínum í alþingiskosning-
unum á laugardag. Eins
og forsætisráðherra hefur bent á
þýðir það að stjórnin situr áfram
uns annað kemur í ljós. Ríkisstjórn
situr nefnilega uns forsætisráðherra
biðst lausnar fyrir sig og ráðuneyti
sitt. Lausnarbeiðni er óþörf nema
stjórn missi þingmeirihluta sinn.
Stjómskipunarreglur um stöðu
ríkisstjórnar og myndun stjórnar að
loknum kosningum eru fáar og al-
mennar. Forseti skipar ráðherra
samkvæmt 15. gr. stjórnarskrárinn-
ar, en hann er bundinn af þingræðis-
reglunni um að stjóm skuli ekki sitja
í óþökk meirihluta Alþingis. Sú regla
að forseti skipar ráðherra í stað
þess að þeir séu til dæmis kosnir
af Alþingi veldur því að umboð
þeirra rennur ekki út þótt kosið sé
til Alþingis. Skipunarbréfið er
ótímabundið.
Undantekning að stjórn
haldi velli
Reglur um stjórnarskipti og
stjórnarmyndun helgast mjög af
venjum sem skapast hafa vegna
þess að skráð fyrirmæli skortir. í
sögu lýðveldisins hefur það verið
algengast að stjórn missi meirihluta
í kosningum ef það hefur þá ekki
gerst fyrir kosningar. Hefur þá kom-
ið til kasta forsetans að fela einum
stjómmálaleiðtoga stjórnarmyndun.
Forseti hefur nokkurt svigrúm í því
efni, en þarf að sjálfsögðu að taka
tillit til úrslita kosninganna og sam-
setningar Alþingis.
Eftir því sem næst verður komist
hefur sú staða að stjórn haldi velli
í kosningum einungis komið upp
tvisvar áður frá árinu 1944. Var það
í kosningunum 1963 og 1967 er
viðreisnarstjórnin hélt
meirihluta sínum. í bæði
skiptin sat ríkisstjórnin
áfram án þess að biðjast
lausnar og í raun var
eins og ekkert hefði í
skorist. Ríkisstjórn
Steingfíms Hermanns-
sonar hélt meirihluta í þingkosning-
unum 1991, 32 þingmönnum af 63.
Ekki er það þó sambærilegt við það
sem nú er upp á teningnum vegna
þess að þá var Alþingi enn deilda-
skipt og ríkisstjórn þurfti meirihluta
í báðum deildum. Strax að kosning-
um loknum varð líka ljóst að grunn-
ur stjómarsamstarfs var brostinn.
Endurnýjun lýðræðislegs og
þingræðislegs umboðs
Þessi venja um að ríkisstjóm sitji
áfram án sérstaks atbeina forseta
haldi hún velli í kosningum er rök-
rétt. Líta má svo á að í kosningunum
hafi endurnýjast hið þingræðislega
og lýðræðislega umboð stjórnarinnar.
Ef Alþýðuflokkur og Sjálfstæðis-
flokkur kjósa að starfa áfram saman
þarfyekki sérstakt frumkvæði for-
seta íslands vegna þess að ekki verð-
ur um neina stjómarmyndun að
ræða. Nýr málefnasamningur hefur
pólitíska þýðingu en ekki lagalega.
Sama virðist eiga við þótt einhver
breyting yrði á ráðherraskipan, enda
hafa slíkar breytingar iðulega orðið
án þess að til stjórnarslita hafi þurft
að koma.
Hvað ef bæta á flokki við?
Ef það yrði ofan á að bæta einum
flokki inn í ríkisstjórnina er spurning
hvernig það ætti að fara fram. Þarf
forsætisráðherra áður að biðjast
lausnar og fá stjórnarmyndunar-
umboð? Þegar Borgaraflokkurinn
kom inn í ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar í september 1989
baðst Steingrímur lausnar fyrir ann-
að ráðuneyti sitt og myndaði nýja
stjórn sama daginn. Nýja stjómin
með þátttöku Borgaraflokksins
nefndist svo þriðja ráðuneyti Stein-
gríms Hermannssonar. Þetta var sú
aðferð sem þá var talin eðlilegust
og er líklegt að eins yrði farið að
nú. í því sambandi skiptir máli hvort
nýja flokknum þætti blæbrigðamun-
ur á því að ganga til liðs við nýja
stjórn eða renna inn í þá sem fyrir
væri.
Ókostur að þurfa að
biðjast iausnar
Frá sjónarhóli Davíðs Oddssonar
forsætisráðherra væri það hugsan-
lega ókostur að þurfa að biðjast
lausnar til að geta myndað nýja
þriggja flokka stjórn þar sem þar
með væri stjórnarmyndunarumboðið
komið úr hans höndum og forseti
gæti litið svo á að Framsóknarflokk-
urinn, sem sigurvegari í kosningun-
um, ætti að fá það fyrst-
ur.
Ef forsætisráðherra
væri hins vegar tilbúinn
með nýja stjórn þriggja
flokka þá væri óeðlilegt
af forseta að 'fela honum
ekki sljórnarmynduna-
rumboð. Að jafnaði ber forseta
nefnilega að leita til þess stjórn-
málaleiðtoga sem líklegastur er til
að mynda starfhæfa stjórn.
Óformlegar viðræður heimilar
Spyija mætti hvort forsætisráð-
herra væri heimilt að standa í við-
ræðum um stækkun stjómar án
þess að biðjast fyrst lausnar. Sjálf-
sagt myndi það teljast beimilt á
meðan ekki yrði gerð um það krafa
af hálfu meirihluta þingmanna að
hann bæðist lausnar og gæfi öðrum
tækifæri. Það hlýtur að vera heimilt
að eiga í óformlegum viðræðum um
að styrkja ríkisstjórn án þess að slíta
henni fyrst.
Tvisvar komið
fyrir áður frá
1944 að stjórn
haldi velli