Morgunblaðið - 12.05.1995, Blaðsíða 20

20 FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ROD Steiger og Marlon Brando í Óskarsverðlaunamyndinni „On
the Waterfront“. Leikritið þótti ekki jafn vel heppnað.
200 milljóna króna
leikrit fær mesta
skell í sögu Broadway
Boston. Morgunblaöið.
„ON THE Waterfront" átti að verða
eitt íburðarmesta leikrit, sem sett
hefur verið upp á Broadway í New
York. Uppfærslan kostaði að talið
er þijár milljónir dollara (tæpar 200
milljónir ÍSK). Nú er talað um að
þetta sé mesti skellur, sem leikrit
hefur fengið í sögu Broadway.
Það fylltust ýmsir efasemdum
þegar spurðist að uppfæra ætti leik-
gerð kvikmyndarinnar „On the Wat-
erfront" á Broadway. Ekkert var til
sparað í búningum, sviðsbúnaði og
umgjörð verksins, sem á sínum tíma
festi Marlon Brando í sessi á stjömu-
himninum. Þessi sýning á hins vegar
ekki eftir að rejmast stökkpallur arf-
taka Brandos, sem kvikmyndagerð-
armenn og leikarar völdu mesta leik-
ara aldarinnar í nýrri könnun, því
hún fjaraði út er tjaldið féll í áttunda
og síðasta skipti á sunnudag.
Ógæfulegnr undirbúningur
Allt gekk á afturfótunum við upp-
færslu leikritsins og fór minnst af
því framhjá ijölmiðlum. Slúðurdálkar
voru uppfullir af sögusögnum um að
hver höndin væri upp á móti annarri
í leikhópnum. Handritið gekk í gegn-
um breytingar og niðurskurð. Skipt
var um leikara. Nýr leikstjóri kom
til skjalanna tveimur vikum fyrir
frumsýningu. Á forsýningu einni,
sem haldin var fyrir gagnrýnendur,
fékk einn leikaranna hjartaslag og
hné niður á sviðinu.
Mitchell Maxwell, framleiðandi
sýningarinnar, var hins vegar ekki í
vafa um það hveijir bæru ábyrgð á
óförum leikritsins. „Ég held að frá
fyrsta degi hafi enginn verið okkur
velviljaður," sagði Maxwell. „Press-
an .. . hefur stundað illkvittni og
niðurrif."
Adrian Hall tók við leikstjóm sýn-
ingarinnar af Gordon Edelstein rétt
fyrir frumsýningu og sagði að hún
hefði átt að geta heppnast. Hann
kenndi framleiðendunum um: „Ég
hefði getað breytt þessu í eitthvað,
sem hefði að minnsta kosti verið leik-
rit,“ sagði Hall við tímaritið Variety.
„En það var ekki það sem [framleið-
endumir] vildu. Þeir vildu að þetta
yrði gert eins og kvikmyndahandrit
og það er ekki hægt að setja upp
kvikmyndahandrit á sviði."
Höfundur leikritsins var sá sami
og skrifaði handritið að kvikmynd-
inni, Budd Schulberg.
Penelope Ann Miller, Kevin
Conway og David Morse, sem tók
við sínu hlutverki á elleftu stundu
eftir að Terry Kinney ákvað að yfír-
gefa hið sökkvandi skip, hlutu einna
helst náð fyrir augum gagnrýnenda.
Samanburður við
fyrirmyndina
Flestir gagnrýnendur báru leikrit-
ið saman við myndina, sem var gerð
árið 1954, og fannst frumgerðin bera
af sem askur af þymi.
Hin upprunalega kvikmynd átti
mikilli velgengni að fagna, þótt ekki
hafi hún verið dæmigerð Hollywood-
framleiðsla, til að mynda fékk hún
átta óskarsverðlaun. Myndin gerist
við höfnina í New York og fjallar um
stéttarfélög og skipulagða glæpa-
starfsemi.
Sagt hefur verið að stjama Brand-
os hafi skinið hvað skærast í hlut-
verki Terrys Malloys í þessari mynd,
ásamt leik hans í Sporvagninum,
Gimd og Guðföðumum. Leikstjóri
myndarinnar var Elia Kazan.
„On the Waterfront" á sér athyglis-
verða forsögu. Kazan var einn þeirra,
sem lentu í kommúnistaveiðum sjötta
áratugarins í Bandaríkjunum og var
látinn bera vitni fyrir hinni svokölluðu
óamerísku nefnd fulltrúadeildar
Bandaríkjaþings. Kazan hafði verið
félagi í bandaríska kommúnista-
flokknum á fjórða áratugnum og tók
iðulega málstað vinstri vængsins allan
sinn feril. I yfirheyrslunni brá hann
hins vegar á það ráð að gera hreint
fyrir sínum dyrum.
Einvígi Millers og Kazans
Kazan bjargaði eigin skinni með
,játningu“ sinni og fékk að starfa
áfram í Hollywood. Ýmsir þeir, sem
hann nefndi á nafn í vitnisburði sín-
um, voru hins vegar settir á svartan
lista og vom útilokaðir frá vinnu
fyrir vikið.
Margir vina Kazans snem af þeim
sökum baki við honum. Leikritaskáld-
ið Arthur Miller skrifaði verkið „í
deiglunni" (The Cmcible), sem að
nafninu til fjallar um nomaveiðar í
Salem í Massachusetts á átjándu öld,
en vísar í raun beint til kommúnista-
veiðanna og fordæmir kjaftakindur.
„On the Waterfront" var í raun
svar Kazans við Miller. Terry Mailoy
er fyrmm boxari og ræfill, sem óafvit-
andi hjálpar til við að koma uppreisn-
arsegg í stéttarfélagi hafnarverka-
manna fyrir kattamef. Malloy verður
því næst ástfanginn af systur hins
myrta og ákveður á endanum að bera
vitni gegn hinum seku og fletta ofan
af spillingunni við höfnina.
I fyrstu útskúfa verkamennimir
við höfnina Malloy fyrir að ijúfa
þagnareiðinn, sem gildir í stéttar-
félaginu, en í lokin tekst honum að
snúa þeim á sitt band og stendur
uppi píslarvottur og hetja.
Miller var ekki alls kostar sáttur
við þessa réttlætingu Kazans á því
að segja til félaga sinna. Árið eftir
að Kazan gerði mynd sína svaraði
Miller með leikritinu „Horft af brúnni"
(A View from the Bridge), þar sem
enn var fjallað um uppljóstrarann.
Því hafði verið haldið fram að
gengi leikritsins „On the Waterfront"
myndi skipta sköpum um hugrekki
og dirfsku þeirra, sem setja upp leik-
rit á Broadway. Um sjötíu manns
lögðu til fé til sýningarinnar og þeir
eiga ekki eftir að sjá eyri af því aft-
ur. Þeir, sem ekki fóru á hausinn í
þessari lotu, eiga eftir að hugsa sig
um tvisvar þegar næstu draumóra-
menn banka upp á með hugmyndir
um að setja upp leikrit aldarinnar
fyrir stjarnfræðilegar upphæðir.
LISTIR
SIGRÍÐUR á flest ef ekki öll blöð og tímarit sem gefin hafa verið út á íslandi.
Blaða- og tímaritasafn
Helga Tryggvasonar bókbindara
Spegilmynd sögunnar
Helgi Tryggvason bókbindari safn-
aði blöðum og tímaritum í rúma
hálfa öld en eftir andlát hans tók
Sigríður dóttir hans við safninu og
hefur hún haldið áfram að bæta
við það ritum. Þröstur Helgason
hitti Sigríði innan um ijallháa
blaðastafla safnsins og ræddi m.a.
við hana um tilurð þess og
söfnunarástríðuna.
í BRÖTTUM og brakandi tréstiga vestur í bæ mæti
ég Sigríði Helgadóttur, roskinni og glaðbeittri konu
með ullarsjal yfir herðum; við höfðum mælt okkur mót
upp á háalofti í EÍlingsenshúsunum en þar er stærstur
hluti tímarita- og blaðasafns föður hennar, Helga
Tryggvasonar bókbindara, geymt. Helgi
lést fyrir átta árum og hefur Sigríður
haft umsjón með safninu síðan, raunar
segist Sigríður ekki hafa farið varhluta
af söfnunarástríðunni frá því hún tók við
safninu en hún hafði ekki sótt mjög á
hana fyrr.
Þegar upp á háaloft er komið blasir við
mér kostuleg sýn. Gólfið er nánast þakið
blaðastöflum og bókahillum sem eru kjaft-
fullar af tímaritum, það er eins og að feta
sig áfram í þröngum klettaskomingum
að ganga á milli þessara háu stafla. Og
eins og í fjallasal er maður umluktur sög-
unni hér, „þessir staflar eru eins og spegil-
mynd sögunnar, í þeim er tíðarandi sið-
ustu alda skráður“, segir Sigríður með
eilítið rómantískum blæ í röddinni. Þetta
eru mikil menningarsöguleg dýrmæti,
heldur Sigríður áfram, og það eru ekki síður mikil verð-
mæti hér í veraldlegum skilningi; „helst myndi ég vilja
selja sem mest í heilu lagi úr safninu en það gæti orð-
ið erfitt í sumum tilfellum. Ég á t.d. geysilega merki-
legt safn smáblaða sem verður ekki hjá komist að selja
svolítið dýrt en það væri synd að þurfa að sundra því
og selja í pörtum."
Eldsvoði var upphafið
Sigríður segir að faðir sinn hafi fyrst í stað aðal-
lega safnað bókum og þótt ótrúlegt megi virðast var
það eldsvoði sem kveikti þessa ástríðu hans. Helgi var
ráðsmaður hjá tengdaföður sínum Einari Jónssyni,
prófasti á Hofi í Vopnafirði, en hann átti mikið og
gott safn bóka. Á jólum árið 1933 brann bærinn á
Hofi og þar með allt bókasafn Einars en það varð til
þess að Helgi tengdasonur hans, sem þá var 37 ára,
tók að safna bókum af miklum ákafa. Fljótlega beind-
ist áhugi Helga hins vegar meira að blaða- og tímarita-
söfnun sem var sennilega öllu sjaldgæfari.
Helgi lærði bókband á Vopnafírði og starfaði einkum
við það eftir að hann flutti til Reykjavíkur. Batt hann
t.a.m. allar bækur fyrir Ásgeir Ásgeirsson forseta en
Ásgeir launaði honum m.a. með því að lána honum
gríðarstórt loft á Bessastöðum undir blaðasafnið. Kom
það sér vel enda dýrt að leigja húsnæði í Reykjavík.
Síðar meir var safnið samt flutt til Reykjavíkur og
stofnaði Helgi þá fombókaverslun til að reyna að hafa
upp í kostnað af leiguhúsnæðinu. Er sú verslun starf-
rækt enn á vegum Sigríðar en hún er til húsa á
Amtmannsstíg 2.
Morgunblaðið frá upphafi, símaskráin o. fl.
Það fyrsta sem ég sé þegar ég kem inn á háaloft
hjá Sigríði er geysistór stafli af Morgunblaðinu en það
á hún frá upphafí. Reyndar segist Sigríður ekki eiga
það nema fram til ársins 1989, „nú síðustu árin eru
blöðin orðin svo stór að ekki er hægt að hirða þau öll.
Annars á ég flest, ef ekki öll dagblöð sem gefin hafa
verið út á íslandi annaðhvort i heild sinni eða að stórum
hluta.“ Sigríður leiðir mig um loftið og sýnir mér mis-
stórar blaðastæður þessu til áréttingar. Flestar standa
þessar stæður keikar og teygja sig stoltar upp undir
ijáfur en aðrar eru famar að gefa sig og standa skakk-
ar og kannski eilítið skömmustulegar á svipinn. Segir
Sigríður það e.t.v. táknrænt um stöðu og gengi sumra
þeirra í dag.
Sigríður segir að sennilega eigi hún einnig flest tíma-
rit sem gefin hafa verið út á Islandi, bæði gömul og
ný. Hún bendir mér sérstaklega á Spegilinn sem fyrst
kom út árið 1926 en hún er nýbúinn að
safna honum saman í heild sinni og segir
það hafa verið mikið vandaverk. Þótt Sig-
ríður eigi ekkert sérstakt uppáhaldsrit í
safninu þykir henni alltaf jafiigaman að
skoða Tímarit Máls og menningar, ekki
síst vegna þess hversu góða mynd það
gefur af íslensku þjóðlífí síðustu 60 ára
eða svo. í tímaritasafninu eru annars
margar gersemar eins og gefur að skilja,
t.d. Andvari frá upphafi en fyrstu sex
árgangar hans em nánast ófáanlegir nú
til dags. En í safninu eru líka rit sem
enginn hefur áhuga á lengur og bendir
Sigríður sérstaklega á Búnaðar- og
Kirlq'uritin; „það er vonlaust að losna við
þau rit“, segir Sigríður, „það er ekki einu
sinni hægt að gefa þau, maður yrði a.m.k.
að borga vel með þeim.“
í safninu er einnig að finna flest þau tímarit sem
Vestur-íslendingar hafa gefið út en það er þó ekki
mjög heillegt safn að sögn Sigríðar. Erlend tímarit eru
og þó nokkur í safninu, allt frá Radio Electronics til
Life og Look. Þar eru einnig gripir sem fljótt á litið
hafa ekki mikið söfnunargildi, s.s. símaskrár og skatt-
skrár en Sigríður bendir á að þær séu mjög verðmætar
því ættfræðingar þurfi mikið að styðjast við þær.
Skipulagið í lagi
Það er deginum ljósara að geysileg vinna liggur á
bak við flokkun og skipulagningu á svo umfangsmiklu
safni sem þessu. Við fyrstu sýn virðist allt vera á rúi
og stúi í safninu en þegar betur er að gáð kemur í Ijós
að skipulegið er í lagi. Raunar segir Sigríður að með
tímanum hafi hún lært að meta þá iðju að flokka blöð
og skipuleggja en fyrst í stað hafi henni ekki litist á
blikuna. „Það er líka nauðsynlegt að hafa gott skipulag
á safninu því þannig verður auðveldara að fá einhvem
til að taka við því þegar þar að kemur,“ Segir Sigríður
ennfremur.
Að lokum vildi Sigríður fá að benda áhugasömum
söfnurum og fræðimönnum á að hafa samband við sig
ef þeir teldu sig geta nýtt sér safnið á einhvem hátt
eða vantaði eitthvað úr því.
Helgi
Tryggvason.