Morgunblaðið - 16.05.1995, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 16. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
HANNESKR.
hann ekki stuðningsmaður félagsins
í sambandi við verndun Bernhöft-
.^storfu. Rökin fyrir vemdun hennar
þóttu honum ekki vera þess eðlis
að hann gæti á þau fallist. Mótbár-
ur hans skerptu hug okkar hinna
og urðu þess valdandi að við þurft-
um að finna leiðir til þess að skil-
greina okkar skoðanir betur, sem í
sjálfu sér var ómetanleg hjálp.
Síðasta blaðagrein Hannesar,
sem ég hef rekist á, birtist í Morg-
unblaðinu 7. ágúst 1994. Hún nefn-
ist „Eftir á að hyggja, fagleg um-
ræða og nýbygging Hæstaréttar".
Þar snuprar hann kollega sína fyrir
að halla réttu máli og telur að um-
■' ræða um þessa byggingu hefði átt
að vera á hærra plani.
í viðtali sem Ólöf Guðný Valde-
marsdóttir, arkitekt, átti við Hannes
og birt er í tímaritinu Arkitektúr,
verktækni og skipulag, 4. tbl. 1993,
er Hannes spurður að því, hver hafi
verið helstu verkefnin, sem hann
hafi fengist við gegn um tíðina. Þar
nefnir hann verk eins og tilrauna-
stöðina að Keldum, hús Gunnars
Gunnarssonar, rithöfundar, við
Dyngjuveg, Skaftahlíð 3, ljórbýlis-
hús við Silfurteig 4, verslunarhús
við Laugaveg, fjölbýlishús við Ljós-
heima 14-18. Yngri verk sem hann
tilgreinir em svo Bjarnameskirkja
í Hornafírði, apótek í Reykjavík,
* Holts-, Garðs- og Vesturbæjarapó-
tek, Kjarvalsstaðir, prests- og bisk-
upshús við Landakot og kirkja fyrir
kaþólska söfnuðinn í Breiðholti. Síð-
asta verkið sem hann minntist á í
þessu viðtali er Húsgagnahöllin, en
um hana segir hann, „það eina sem
maður veit fyrir víst um verslunar-
hús er að manni er eiginlegast að
hreyfa sig í láréttum fleti.“
Hér verður ekki fjallað nánar um
byggingar Hannesar, heldur aðeins
því slegið föstu, að þær skapa hon-
~*jm stöðu, sem þekktum og mikil-
vægum arkitekt í okkar húsagerð-
arsögu. Verk hans bera merki um
sjálfstæði, öguð og vönduð vinnu-
brögð þessa sómamanns og þekk-
ingu á viðfangsefninu. Vonandi ber-
um við gæfu til að umgangast þess-
• ar byggingar þannig í framtíðinni
að þær glati ekki gildi sínu.
Persónuleg kynni okkar Hannes-
ar em orðin býsna löng. Við höfum
verið vinir allt frá því að ég gerðist
félagi í Arkitektafélagi íslands fyrir
að ég held um 27 árum. Við sátum
saman í nefndum á vegum félagsins
og ég gat alltaf leitað til Hannesar
með allt milli himins og jarðar.
Hann var sannur vinur, sem alltaf
• gaf sér tíma í amstri hverdagsins
til að staldra við og hlýða á sam-
ferðamanninn, vega og meta mál
af ró og rökhyggju. Slíkir menn em
ekki á hveiju strái.
Ég hef gmn um að yngstu kyn-
slóðir íslenskra arkitekta hafi ekki
kynnst Hannesi og hans baráttu
fyrir okkar stétt. Tel ég það miður
því Hannes mun alltaf vera í mínum
huga hinn styrki vörður sem hvatti
okkur til sjálfsgagnrýni og þess að
við leituðum skilnings á viðfangs-
efninu og brytum til mergjar eigin-
leika efnis og umhverfis í því skyni
að nálgast góða byggingarlist.
Þegar skráð verður saga íslenskr-
ar byggingarlistar mun nafn Hann-
- esar Kr. Davíðssonar verða dregið
fram fyrir margra hluta sakir.
Fyrir hönd sjálfrar mín og Arki-
tektafélags íslands votta ég ástvin-
um Hannesar hluttekningu. Blessuð
sé minning hans.
F.h. Arkitektafélags Islands,
Guðrún Jónsdóttir ark.faí.
Vart er til dýrmætari reynsla
ungum arkitektum en það að fá
tækifæri til að kynnast í eigin per-
sónu þeim mönnum, sem með verk-
, wn sínum og viðhorfum hafa átt
þátt í að móta framvindu húsagerð-
arsögunnar. Það urðu forréttindi
þess sem hér skrifar að eiga þess
kost að kynnast Hannesi Kr. Davíðs-
syni arkitekt, sem í dag er kvaddur
hinstu kveðju.
Bein samskipti mín við Hannes
Kr. Davíðsson urðu aldrei mikil í
tímans rás, en atvikin höguðu því
DAVIÐSSON
þannig til að leiðir lágu saman í
nokkur skipti, af ólíkum ástæðum.
Fyrsta minningin tengist uppvaxt-
arárum mínum á Álftanesi á 7. ára-
tuginum. Á þeim tíma var Álftanes-
ið ennþá sveit og flestir íbúar höfðu
atvinnu af sjósókn og landnytjum.
Undantekning frá"því voru arkitekt-
arnir, en þeir voru þá ekki færri en
fjórir sem reist höfðu þar heimili
sín. Ekki fór hjá því að nærvera
þeirra setti mark sitt á þetta litla
sveitarfélag. Að vissu leyti voru
þeir forboðar þeirrar þéttbýlisþróun-
ar er síðar varð. Vegna menntunar
sinnar kunnu þeir betur en aðrir að
greina þá fágætu kosti er nesið
bauð upp á til búsetu: gnægð land-
rýmis, nálægð við sveit og haf og
höfuðborgin innan seilingar. Einn
hinna framsýnu landnema var
Hannes í Þórukoti, sem svo var
nefndur meðal sveitunga. Ásamt
stéttarbróður sínum, Gunnlaugi
Halldórssyni, varð hann einna fyrst-
ur til að aka daglega í vinnu frá
Álftanesi til Reykjavíkur á fyrstu
árunum eftir stríð. Góð kynni voru
með Álftnesingum á þessum árum,
menn tóku tal saman á förnum vegi
en virtu friðhelgi hver annars þess
á milli. Hannes í Þórukoti var einn
þeirra er setti svipmót á þetta sam-
félag. Hann lét sig miklu skipta
vöxt þess og viðgang, enda glögg-
skyggn á kosti þess og galla. Ef
skipulags- og umhverfismál bar á
góma á fundum var hann þar ávallt
mættur til að taka þátt í umræðum.
Við slík tækifæri var hann allra
málflytjenda skemmtilegastur, enda
fáum betur gefið að orða skoðanir
sínar af hnyttni og rökfestu.
Næst lágu leiðir okkar saman á
vettvangi Arkitektafélags íslands,
en í þágu þess vann Hannes mikið
og óeigingjarnt starf. Hannes var
af þeirri kynslóð arkitekta er leit á
starf sitt að mótun bygginga sem
lífshugsjón, annað og meira en
átakalitla öflun lífsviðurværis. Af
viðhorfum hans mátti ráða að frum-
leg formsköpun í byggingarlist hefði
ein og sér lítið gildi, ef henni fylgdi
ekki hugsunin um samfélagslega
ábyrgð fagmannsins. Trúr þeirri
hugsjón var Hannes ötull við að
fylgja eftir skoðunum sínum á þeim
málefnum er honum voru hugleikin
hveiju sinni. Því til vitnis eru ýmsar
greinar í blöðum og tímaritum, þar
sem undirtónninn er oftar en ekki
krafan um heiðarleik arkitektsins
gagnvart list sinni, stéttarbræðrum
og samborgurum. Það kom í minn
hlut að starfa í nefnd á vegum Arki-
tektafélagsins þar sem Hannes átti
sæti og var sú samvinna einkar
ánægjuleg. Var hann ætíð fús til
að miðla okkur yngra fólkinu af
faglegri reynslu sinni, ef eftir því
var leitað.
í starfi mínu á vegum Listasafns
Reykjavíkur á undanfömum tveim-
ur árum hef ég átt þess kost að
kynnast betur en ella tveimur merk-
um byggingum eftir Hannes Kr.
Davíðsson er undir þá stofnun
heyra, annars vegar Kjarvalsstöðum
á Miklatúni og hins vegar íbúð-
arhúsi Gunnars Gunnarssonar rit-
höfundar við Dyngjuveg nr. 8, þar
sem nú er gistivinnustofa erlendra
listamanna. Fyrstu heimsóknimar í
húsið við Dyngjuveg urðu mér mik-
il opinberun, einkum þó útfærsla
stigans og hin sérstæðu rýmistengsl
milli hæða, sem var merkileg nýjung
í íslensku íbúðarhúsi á þeim tíma
er það var teiknað og byggt, urh
1950. Þetta varð til þess að ég fór
að gefa öðrum verkum Hannesar
betri gaum. Ég hygg að því hafí
verið svipað farið með mig og margt
af því yngra fólki sem kynntist
Hannesi Kr. Davíðssyni, að fæst
gerðum við okkur grein fyrir hversu
merkilegur brautryðjandi hann var
í íslenskri nútímahúsagerð. Að
þessu leyti má segja að persónutöfr-
ar mannsins hafi orðið til þess að
beina athygli frá verkunum, enda
var honum fjarri skapi að miklast
af eigin afrekum og eyddi hann jafn-
an slíku tali.
Ef skoðuð eru tvö af fyrstu íbúð-
arhúsunum í Reykjavík sem Hannes
teiknaði, Silfurteigur nr. 4 frá árinu
1946 og Skaftahlíð nr. 3 frá árinu
1947, þá virðast þau fljótt á litið
hafa verið byggð mörgum árum síð-
ar en húsin í kring, en sú var ekki
raunin. Eftir lok seinni heimsstyrj-
aldarinnar komu heim frá námi
nokkrir arkitektar, sem áttu eftir
að hafa sterk, mótandi áhrif á fram-
vindu íslenskrar byggingarlistar á
6. og 7. áratuginum. í þeim hópi
voru m.a. þeir Gísli Halldórsson,
Hannes Kr. Davíðsson, Sigvaldi
Thordarson og Skarphéðinn Jó-
hannsson. í verkum þeirra var
áhersla lögð á hreinleika í ytra út-
liti og uppbyggingu grunnmyndar,
sérhæfða herbergjaskipan, opnari
rými og stóra, óskipta gluggafleti.
Lágreist, einhalla þök komu í stað
valmans sem verið hafði allsráðandi
og í stað steiningarmúrs var
útveggjum húsa deilt upp í slétt-
pússaða steypufleti, sem málaðir
voru í sterkum frumlitum. Gjaman
var notast við ýmis náttúruefni, sem
í endanlegri útfærslu fengu að halda
eiginlegri áferð og lit. Allt vom
þetta athyglisverðar nýjungar á
þeim tíma, sem síðar urðu viðteknar
Iausnir í almennri húsagerð.
Sú bygging Hannesar Kr. Davíðs-
sonar sem flestir þekkja era Kjarv-
alsstaðir á Miklatúni, en þess var
minnst fyrir nokkru að tuttugu ár
voru liðin frá vígslu hússins. Þó að
tveir áratugir séu ekki langur hluti
af líftíma einnar byggingar vekur
athygli hversu vel Kjarvalsstaðir
hafa staðist tímans tönn, bæði sem
hugverk og efnislegur hlutur. Það
má að miklu leyti þakka höfundi
hússins, listrænu innsæi hans og
staðgóðri þekkingu á eðli og mögu-
leikum byggingarefna. Innra skipu-
lag hússins er einfalt og skilvirkt og
hefur reynst auðvelt að koma við
margháttuðum breytingum á innra
starfi án þess það hafi kostað meiri-
háttar breytingar á húsinu. Fæstir
höfundar mikilvægra opinberra
bygginga uppskera lof fyrir verk sín
í lifanda lífí, en það er spá mín að
æ fleiri muni læra að meta kosti
þessa húss þegar fram líða stundir.
Með Hannesi Kr. Davíðssyni er
frá fallinn merkur brautryðjandi og
hugmyndafræðingur í íslenskri nú-
tímahúsagerðarlist, traustur stétt-
arbróðir og góður sveitungi. Fjöl-
skyldu hans og ástvinum votta ég
hluttekningu, fyrir mína hönd,
Listasafns Reykjavíkur og starfs-
fólks Kjarvalsstaða. Blessuð sé
minning hans.
Pétur H. Ármannsson.
Við andlát Hannesar Davíðssonar
rifjast upp að senn er hálf öld liðin
síðan Alþingi setti lög um Tilrauna-
stöð Háskólans í meinafræði en fyr-
ir þá stofnun vann Hannes sem arki-
tekt í áratugi. Svo hratt flýgur
tíminn. 'Fljótlega eftir að áðumefnd
lög voru sett afhenti ríkisstjómin
Tilraunastöðinni bújörðina Keldur í
Mosfellssveit og þar skyldi reisa
byggingar fyrir starfsemi stofnun-
arinnar. Eins og þá tíðkaðist um
opinberar byggingar var Skrifstofu
húsameistara ríkisins falið að gera
teikningar af væntanlegum bygg-
ingum og annast skipulag þeirra í
samráði við byggingarnefnd.
Hannes Davíðsson vann þá hjá
húsameistara og mál skipuðust
þannig að það kom í hlut Hannesar
að annast þetta starf. Sýnir það,
út af fyrir sig, hvaða tiltrú Guðjón
Samúelsson hafði á þessum unga
arkitekt.
Hannes gekk að þessu vanda-
sama verki fullur áhuga og atorku,
og sökkti sér niður í þau vandamál
sem leysa þurfti, en á þeim árum
var ekki um aðrar byggingar að
ræða þar sem um svipaðar kröfur
var að ræða. Með þolinmæði og
þrautseigju var hindrunum rutt úr
vegi og eftir eðlilegan byggingar-
tíma voru fuilgerð rannsóknarstofu-
hús, einangrunarhús fyrir tilrauna-
dýr og íbúðarhús. Talið var af þeim
sem til þekktu, að þessi hús stofn-
unarinnar væru fyllilega sambæri-
leg við það sem fremst gerðist er-
lendis á þessu sviði á þeim tíma.
Eftir að þessum fyrsta bygging-
aráfanga var lokið hélt Hannes
áfram störfum fyrir stofnunina,
teiknaði nýtt rannsóknarstofuhús,
ný einangrunarhús og gripahús
m.m. Auk þess var hann jafnan
reiðubúinn til aðstoðar ef ráðast
þurfti í viðgerðir, breytingar eða
endurbætur. Oft vann hann störf
þessi um skyldur fram.
Ekki skal því heldur gleymt að
liðsinni Hannesar var mjög mikil-
vægt þegar yfírvöld seildust til yfír-
töku; á landi stofnunarinnar fyrir
byggingarlóðir.
Við sem höfðum skipti við Hann-
es á löngum starfsferli geymum í
minni trygglyndi hans og hjálpsemi
þegar til hans var leitað. Við dáðum
oft hugkvæmni hans og úrræðasemi
en þó öðru fremur kjark hans og
þor til að fara oft á tíðum ótroðnar
slóðir og fundvísi hans á rök til að
styðja nýbreytni síná.
Blessuð sé minning Hannesar
Davíðssonar.
Páll A. Pálsson.
Kveðja frá Hagsmunasamtökum
Bessastaðahrepps
í dag kveðjum við Hannes Kr.
Davíðsson í Þórakoti, nágranna
okkar og samstarfsmann. Leiðirnar
lágu saman fyrir níu áram þegar
hópur fólks með áhuga á sveitar-
stjórnarmálum hittist og ákvað að
tefla fram lista í fyrstu hlutbundnu
kosningunum í Bessastaðahreppi.
Hannes var þar á meðal, litríkur
maður með merkilegan starfsferil,
skemmtilegur og merkur í samtali
og einlægur áhugamaður um mál-
efni hreppsins. Sér i lagi lét hann
náttúruvemd og skipulagsmál til sín
taka, bjó þar yfír ítarlegri þekkingu
sem kom að góðum notum. Hannes
reyndist vera hlýlegur og gáfaður
húmanisti sem einatt kom auga á
þá óvæntu fleti málanna sem öðrum
hafði sést yfir. Hann var kurteis
nákvæmnismaður með ríka réttlæt-
iskennd, trúr skoðunum sínum og
erfítt að hagga honum ef hann hafði
öðlast sannfæringu.
Hagsmunasamtökin þakka Hann-
esi liðveislu og hollráð og votta
Auði Þorbergsdóttur eiginkonu hans
og öðrum ástvinum innilega samúð.
F.h. stjórnar,
Þorgeir Magnússon.
Nú er kvaddur góður vinur.
Lítil stétt íslenskra arkitekta sér
á bak virtum starfsbróður og traust-
um stéttarfélaga, sem unnið hefur
mikið uppbyggingarstarf fyrir stétt-
ina. Þegar Hannesar Kr. Davíðsson-
ar er minnst koma fyrst upp í hug-
ann eiginleikar, sem nutu sín í öllu
hans starfí. Hann bjó yfír yfírveg-
aðri íhygli, skýrri rökhugsun og
traustri yfirsýn yfir samfélag sitt
og skilningi á skyldum og hlutverki
arkitektastéttarinnar í samtlð og
samfélagi. í verkun hans, sem ein-
kennast af faglegu uppeldi arkitekta
fyrirstríðsáranna nýtast honum vel
þessir eiginleikar.
Auk þessa átti hann auðvelt með
að búa hugsunum sínum skýran
búning bæði í töluðu og rituðu máli.
Þau eru orðin æði mörg eftirtekt-
arverð húsin af teikniborði Hannes-
ar.
Þó að venja sé að flokka hús í
íbúðahús, hálfopinberar og opinber-
ar byggingar, virðist réttara að
flokka hús Hannesar eftir því hvaða
uppgötvanir og nýjungar hann var
að glíma við í úrlausnum viðfangs-
efnisins hveiju sinni. Það lýsir vel
viðhorfí Hannesar til verkefnanna
þegar hann segir í viðtali:
„Arkitektar ættu að reyna að
krylja verkefnin til skilnings, þegar
þau berast og kryfja eiginleika
byggingarefna svo þau verði arki-
tektum undirgefín til lausna. Ef
þetta tekst þá held ég að allt ætti
að vera í lagi.“
Nefna má tvö einbýlishús í
Laugarásnum. Fyrst skal nefna hús
Gunnars Gunnarssonar, skálds, sem
var mjög vel sniðið að þörfum
skáldsins og stendur eins og Hannes
sagði „rétt hús í réttu umhverfi".
Þá er þar neðar í brekkunni hús
Helga Árnasonar, verkfr. Þessi hús
era ekki múrhúðuð utan, en á þeim
tíma var að verða áhugi á sjón-
steypu, sem Hannes glímdi við.
I þeim flokki er Langholtsapótek.
Þar reyndi hann að nota venjubund-
inn mótauppslátt með nýjum hætti.
Hann skarsúðarklæddi mótin að
utan m.a. til að marka skýrar eigin-
leika borðviðarins í mótasmíðinni
Við Laugaveg (20 og 26) teikn-
aði Hannes tvö hús og leysti verk-
efnið með nýstárlegum hætti. Byggt
er á þröngum lóðum og fyllt í skörð
í götumyndinni. Húsin eru þannig
byggð að allur burður hvílir á gafl-
veggjunum og reft yfir með bitum
milli veggja án súlna. Með því móti
urðu hæðarskil all þykk, en það
rými nýtist vel til að skapa frjáls-
ræði fyrir lagnir á efri hæðum og
auðvelda hvers konar innrétting-
arfyrirkomulag sem súlulaus gólf-
flötur gefpr tilefni til. Útveggir eru
léttbyggðir og gluggasetning með
því móti frjálsari en ella.
Þetta voru algjörar nýjungar á
þeim tíma og virðist að ekki hafí
orðið framfarir frá þessu bygging-
arlagi síðar nema þá í húsi Hús-
gagnahallarinnar við Höfðabakka.
Það hús teiknaði hann einnig.
Eins og fram er komið krufði
Hannes til mergjar byggingarefnin,
sem notast er við. í því sambandi
beindist íhygli hans_ að steypunni
og efnum í henni. Á eigin vegum
og með samstarfí verkfræðiráðgjafa
síns og Byggingarrannsóknanna
kannaði hann og gerði tilraunir með
rakaheldni sements og steypu. Rit-
aði hann grein um þá könnun í tíma-
ritið AVS og hvatti til frekari vís-
indalegra rannsókna til að unnt yrði
að ná tökum á þessu þýðingarmikla
byggingarefni okkar. Þessa könnun
gerði hann samhliða byggingu íbúð-
arhúsa á Landakotstúni fyrir ka-
tólsku prestana.
Hannes leitaðist við að leysa hvert
verkefni rökrétt út frá forsendum
þess. Gilti það jafnt um planlausnir,
uppbyggingu og útlit. Það var ijarri
honum að eltast við fagurfræðilegar
tískusveiflur eða að leita að sínum
stíl og slá í gegn. Hvert viðfangs-
efni laut sínum eigin lögmálum um
skipulag, uppbyggingu, efnisval og
meðferð efnis. Rekja mætti mörg
dæmi þess.
Það hús af teikniborði Hannesar,
sem mest umtal hefur hlotið, er
Kjarvalsstaðir. Sumir listamanna
hafa lýst óánægju yfir lofti hússins,
að það dragi til sín of mikla at-
hygli, en ekki fyrir aðra eiginleika
þess. Af því tilefni urðu málaferli,
sem enduðu með hæstaréttardómi.
Tvær voru megin orsakir mála-
ferlanna. Önnur var sannfæring
Hannesar um, að hann væri þar að
framkvæma rökrétta nýjung með
lýsingu í sýningarsölunum. Hin var
barátta hans fyrir því að höfundar-
réttur okkar arkitekta sé við-
urkenndur og virtur að lögum.
Um fyrra atriðið er gaman að
skýra frá því, að nokkra síðar en
Hannes kom fram með fyrirkomu-
lagið á lofti Kjarvalsstaða, var sams
konar lausn notuð í viðbyggingu
Tate-sýningarsalarins í London.
Fyrir nokkru var opnuð ný álma,
kölluð Richeliu-álma, við Lowre-
safnið í París. Breskur arkitektúr-
gangrýnandi, Huge Pearmann, rit-
aði nýverið grein í menningarhluta
Sunday Times og gerði það að um-
ræðuefni. Hann rekur þær tilraunir,
sem gerðar hafa verið víða um heim
með lausnir á þessu vandamáli með
misjöfnum árangri. Grein sína endar
hann svona í lauslegri þýðingu: „Á
20 árum virðast viðhorfin hafa snú-
ist í heilan hring. Listin hvarf um
tíma inn í grafhvelfíngar en til allr-
ar hamingju snérist einhveijum
hugur.“ Hér á hann við að hinn
heimsþekkti arkitekt I.M. Pei og
verkfræðingurinn Peter Rice opn-
uðu á nýjan leik fyrir dagsbirtuna
inn í sýningarsalina í Richeliu-álmu
Lowre með sömu aðferð og Hannes
gerði á Kjarvalsstöðum.
Um höfundarréttinn má það
segja, að sumir hinna yngri arki-
tekta skuldu ekki að þar barðist
Hannes fyrir arkitektastéttina sem
heild, en ekki aðeins fyrir sjálfan
sig. Hann hafði sigur, sem stéttin
má vera honum þakklát fyrir.
Nú er staðfest með hæstaréttar-
dómi svo ekki verður umdeilt að við
arkitektar njótum lögverndar höf-
undarréttarlaga yfír verkum okkar.
Þetta leiðir hugann að starfí