Morgunblaðið - 26.07.1995, Blaðsíða 20

20 MIÐVIKUDAGUR 26. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Dansiðkun í
tvær aldir
BOKMENNTIR
Dansar
GÖMLU DANSARNIR í
TVÆR ALDIR
Brot úr íslenskri menningarsögo eft-
ir Sigríði Valgeirsdóttur og Minervu
Jónsdóttur. Þjóðdansafélag Reylqa-
víkur, 1994.
Dansinn hefur fylgt mannkyninu
lengur en flestar aðrar athafnir þess.
Eins og önnur dýr hefur frummaður-
inn tjáð hugarástand sitt, tilfinning-
ar og langanir með svipuðu móti og
aðrar skepnur, þ.e. hreyft sig með
reglubundnum hætti. Dansinn rekur
þannig uppruna sinn til hreyfinga
og látæðis sem tungumálið hefur að
sumu leyti leyst af hólmi.
Hér á landi á dansinn sér langa
sögu sem að mestu leyti er hulin
sjónum okkar. í fomsögunum eru
til frásagnir af því að fólk steig
dans. í kjölfyr siðbótarinnar breytt-
ist afstaða geistlegra valdhafa til
dansiðkunar og farið var að amast
við dansi hér á landi upp úr 1700
og loks sett á hann algert bann.
Allt hélst í hendur; minni og lélegri
húsakynni og þverrandi umburðar-
lyndi. Þetta leiddi af sér að nú á
tímum eru danssöngvar, sagnadans-
ar og vikivakar orð sem ná fyrst og
fremst yfir bókmenntaleg fyrirbæri,
bundið mál á bók sem hvorki er leng-
ur sungið né dansað eftir. Frændum
okkar Færeyingum hefur tekist bet-
ur upp en okkur í þessu tilliti því
þar lifir forn dansmenning enn.
Dansmenning fór aftur að dafna
hér á landi á 18. og 19. öld. Framan
af lifði enn í kulnandi glæðum fornra
dansa og eins bárust hingað tísku-
dansar frá meginlandinu m.a. með
menntamönnum, þ.á m. þeir sem nú
eru kallaðir gömlu dansarnir.
Hvað vitum við þá um dans á
íslandi frá fomu fari til okkar daga?
Hver er þróun gömlu dansanna og
hversu fjölbreyttir eru þeir? Þróuð-
ust danstegundir misjafnt eftir
landshlutum? Þetta eru nokkrar af
þeim spumingum sem Sigríður Þ.
Valgeirsdóttir og Mínerva Jónsdótt-
ir, höfundar bókar þeirrar sem hér
er til umræðu, setja fram og reyna
að svara í verki sínu.
Hér er mikið verk á ferðinni,
hálft fimmta hundrað blaðsíður í
tveim bindum. Það er hugsað í þrem
hlutum eða bindum en forsendur
skiptingarinnar eru afar óljósar.
Fyrstu tveimur bindunum virðist á
seinustu stundu hafa verið steypt
saman í eitt bindi sem bæði er þungt
og stórt um sig. Þriðja bindið er
hins vegar í minna og óvandaðra
broti. Vandað hefur verið til upp-
setningar og útlits.
Það er óneitanlega stór galli á
þessu verki að fyrstu tvö bindin skuli
hafa verið bundin inn í eitt. Upp-
bygging þeirra er gagnólík: í því
fyrra er farið sögulega yfir dansiðk-
un hér á landi seinustu aldirnar en
í því seinna er dönsum lýst ýtarlega,
bæði í orðum og með myndum.
Ymsar endurtekningar, sem hefðu
verið skiljanlegar í ljósi þess að um
tvö aðskilin bindi væri að ræða, rugla
iesandann í ríminu og setja viðvan-
ingslegan blæ á annars strangfræði-
legt verk. Sérstaklega á þetta við
um lýsingar á úrtaki, heimildasöfn-
un, úrvinnslu og skráningu.
Kaflar fyrsta bindisins, sem telja
verður meginuppistöðu verksins, eru
fimm talsins. I fyrsta kafla er gerð
grein fyrir aðferðum rannsóknarinn-
ar, ýmsum hugtökum, heimildasöfn-
un og úrvinnslu. I næstu þrem köfl-
um er ýtarlega greint frá dönsum á
íslandi á 18., 19. og 20. öld og fjalL
að um efnið eftir landshlutum. í
fimmta og seinasta kaflanum eru
dregnar saman niðurstöður.
Að baki þessu verki liggur geysi-
lega víðtæk heimildasöfnun sem tek-
ið hefur langan tíma að vinna. Höf-
undar byggja úrvinnsluna á um 250
heimildum, bæði rituðum og munn-
legum. Þeir tóku viðtöl við eldra fólk
á árunum 1958-1993 eða á 35 ára
tímabili. Ákveðið var að leita til fólks
yfir sextugu sem talið var að þekkti
til dansa, danshefðar eða dansstjóm-
ar. Leitast var við að tala við fólk í
öllum umdæmum og spurst sérstak-
lega fyrir um þá sem þekktir voru
fyrir dans eða afskipti af dansi í
byggðarlaginu. Alls voru viðmælend-
ur 200 talsins, konur í meirihluta.
Augljóst er að miklar kröfur
fylgja því að leita heimilda hjá slík-
um fjölda. Höfundar ákváðu að beita
að mestu hálfopnum viðtölum, vænt-
anlega til þess að hemja og stýra
upplýsingaflæðinu. Þó segja þeir að
nauðsynlegt hafi reynst að beita
opnum viðtölum einkum þegar við-
mælandi vissi mikið um dans og
sagði viðstöðulaust frá. Leitað var
eftir þekkingu viðkomandi á gömlum
dönsum, dansháttum, dansumhverfí
og danslögum. Spurt var hvar við-
komandi hafði lært að dansa og um
danskunnáttu foreldra og heima-
fólks í æsku. Svör viðmælenda voru
hljóðrituð og færð í letur. Að auki
voru í einstaka tilfellum teknar kvik-
myndir af dönsurum. Slíkt var of
dýrt til að geta orðið almenn aðferð
við heimildaöflun. Dansar voru
skráðir í rituðu máli og með tákn-
máli Labans. Lög og Ijóð dansanna
voru skráð af tónlistarmönnunum
Jóni G. Ásgeirssyni, Wilmu Young
og Lilju Petru Ásgeirsdóttur.
Sá sem hér heldur á penna hefur
enga sérþekkingu á dönsum, sögu
þeirra eða tegundum. Viðhorf hans
til efnisins og mat hans á því dregur
dám af því. Það þarf þó engan sér-
fræðing til að sjá að sú vinna sem
lögð hefur verið í að draga þetta
efni saman í bók er meira en tíma-
bær. Sérstaklega þykir leikmanni
eftirtektarvert að sjá hvemig dans-
amir virðast vera nákvæmlega teikn-
aðir upp eftir áðumefndu kerfi La-
bans. Vænta má að hér hafi mörgum
dansinum verið forðað frá gleymsku.
Fróðlegt er einnig að sjá hve
dansiðkun hefur verið mikilvæg fyr-
ir félagslíf í dreifðum sveitum lands-
ins. Menn lögðu mikið á sig til þess
að komast á dansleiki í næstu sveit-
um, settu jafnvel ekki fyrir sig að
sundríða ár eða standa á vörubíls-
palli klukkutímum saman til og frá
dansstað.
Dansiðkun tengist mörgum sögu-
legum atburðum í Islandssögunni.
Jörundur hundadagakonungur hélt
dansleiki í Reykjavík meðan hann
var við völd. Fræg er skopmyndin
sem hann teiknaði af einum þeirra.
Á þjóðhátið 1874 var efnt til sér-
staks konungsdansleiks. Lagt var í
mikinn undirbúning og kenndi
Magnús Stephensen yfirdómari og
síðar landshöfðingi þeim dans sem
boðaðir voru á dansleikinn. Til er
frásögn Ólafs Finsens af æfingun-
um. Hann segir m.a.: „Flest af því
kunni vel alla algenga dansa, er þá
voru iðkaðir. Aðaláherzlan var lögð
á að kenna lanciers og francaise.
Þessir dansar voru þá óþekktir hér,
og þá kunnu engir nema kennarinn.
Voru þeir dansaðir hér á landi í
fyrsta sinn á konungsdansleiknum.
Man ég, að faðir minn hafði orð á
því, að útlendu gestirnir og konung-
ur hefðu dáðst að því hve Islending-
ar hefðu dansað þá vel, enda hafði
kennarinn lagt mikla alúð við
kennsluna."
Samkvæmt þessum orðum hefur
dansmenning fjarri því staðið höllum
fæti á seinustu öld. Fyrirfólk kunni
„algenga dansa“ sem það dansaði
vel að mati erlendu gestanna og var
fúst til að læra meira. Við lestur
verksins sannfærist maður um að
dansmenning hafi einmitt verið rót-
grónari og samfelldari í aldanna rás
en halda mætti. Þótt bæði fátækt
og andlegt helsi hafi unnið gegn
innlendri dansmenningu kemur þessi
frumþörf fram hér á landi sem ann-
ars staðar á öllum tímum. Sam-
kvæmt rannsókn höfundanna varð-
veittust jafnvel vikivakar fram um
seinustu aldamót þegar fjöldi er-
lendra danstegunda hafði skotið rót-
um áratugina á undan.
Þótt ýmislegt megi finna að fram-
setningu í þessu mikla verki er eng-
inn vafi á að hér hefur verið unnið
meira en þarft verk á sviði sem að
ósekju hefur legið of lengi í þagnar-
gildi. Um er að ræða merkilegan
hluta íslenskrar menningarsögu sem
án efa hefur verið forðað frá því að
glatast í gieymskuhjúp.
Ingi Bogi Bogason
Kirsuberj agarðurinn
í Salzburg
ÞÝSKA leikkonan Jutta Lampe
sést hér í hlutverki Ranjevkaju
á lokaæfingu uppfærslu þýska
leikstjórans Peters Steins á
Kirsuberjagarðinum eftir Anton
Tsékov. Leikritið er settá svið í
tengslum við Salzburg-hátíðina
sem nú er haldin í 75. skiptið.
Minningar frá
Kaupmannahöfn?
LUMA ekki einhvetjir íslenskir eldri
borgarar á minnisstæðri reynslu frá
Danmörku? Það er von aðstandenda
danskrar ritgerðarsamkeppni. Efn-
ið er Kaupmannahöfn 1920-1950
og frásagnir sem tengjast borginni
á þvi tímabili. Ritgerðarsamkeppnin
er liður í dagskrá evrópsku menn-
ingarhöfuðborgarinnar á næsta ári
og er haldin á vegum Borgarskjala-
safns Kaupmannahafnar.
Efnið á að tengjast Kaupmanna-
höfn á árunum 1920-1950, en frá-
sögnin má þó teygja sig út fyrir
þessi ártöl. Hægt er að skrifa um
minnisstæðan dag eða atburði, sem
teygja sig yfir lengri tíma. Frásögn-
in getur tengst heimsókn til borgar-
innar eða lífinu þar og þess vegna
snýr Borgarskjalasafnið sér einnig
til íslendinga, hvort sem þeir hafa
aðeins heimsótt borgina, verið þ.ar
í námi eða flutt þangað og búið þar
á umræddu tímabili. Frásögnina
má einnig tengja gömlum myndum
frá borginni og þá er beðið um að
myndirnar verði sendar með.
Markmiðið með samkeppninni er
að safna frásögnum af daglegu lífí
í borginni. Þess vegna er óskað eft-
ir að heyra hvert eriíídið var með
heimsókn í borgina eða hvers vegna
viðkomandi bjó þar, hvar og hvern-
ig hann bjó og með hverjum, hvem-
ig deginum var eytt, hvað var borð-
að, hverju var klæðst, hvernig lífíð
var heima fyrir, hvað fólk gerði sér
til hátíðabrigða, lífíð á vinnustaðn-
um eða í skólanum, svo eitthvað
sé nefnt. Með öðrum orðum þá er
leitað eftir vitneskju um daglega
lífíð og áðurnefndar ábendingar eru
ekki neinn spurningalisti, heldur
eingöngu hugsaðar til að hjálpa
fólki af stað.
Óskað er eftir ritgerðum frá sem
flestum, sem vom í borginni á ár-
unum 1920-1950, hvort sem eru
Danir eða útlendingar. Þar sem Is-
lendingar hafa alla tíð lagt leið sína
um Kaupmannahöfn hefur skjala-
safnið áhuga á að heyra frá þeim.
Einstaklingar geta sent inn ritgerð,
en ekkert mælir á móti að fólk taki
sig saman og skrifi frásögn í sam-
einingu, til dæmis ef hópurinn var
saman í Kaupmannahöfn eða gerði
eitthvað í sameiningu á þessum
tíma, sem vert er að segja frá í
þessu samhengi. Því fleiri sem taka
þátt, því fjölbreyttari verða frá-
sagnirnar.
Beðið er um frásagnir frá 2-100
blaðsíðum á lengd og að þær séu
annaðhvort handskrifaðar, vélrit-
aðar eða skrifaðar í tölvu og þá
prentaðar á pappír. Hvorki er tekið
á móti tölvudisklingum eða hljóð-
snældum. Stafsetningarvillur
skipta _engu máli og það ætti að
hvetja Islendinga til dáða að þurfa
ekki að hafa áhyggjur af slíku. Tíu
bestu ritgerðirnar verða verðlaun-
aðar með þijú þúsund dönskum
krónum hver, eða um 33 þúsund
íslenskum krónum. Verðlaunin
verða afhent við hátíðlega athöfn í
Ráðhúsi Kaupmannahafnar haustið
1996. Bestu ritgerðirnar verða síð-
an birtar í riti, sem kemur út um
sama leyti.
Allar ritgerðirnar verða varð-
veittar á Borgarskjalasafninu, sem
á fyrir um tvö þúsund ritgerðir með
endurminningum, flestar frá tíma-
bilinu fyrir 1920. Næstu 25 árin
verða ritgerðirnar aðeins aðgengi-
legar með leyfi höfundanna, sem
geta einnig gefið leyfi til að þær
verði öllum aðgengilegar. íslending-
ar, sem hyggjast grípa pennann
geta sent frásögn sína til Köben-
havns Stadsarkiv, Köbenhavns
Rádhus, 1599 Köbenhavn V. Skila-
frestur er til 1. október næstkom-
andi.