Morgunblaðið - 18.02.1996, Blaðsíða 27

26 SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
+
-1-
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1996 2.7

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
TILG AN GSLITL AR
V AXT AUMRÆÐUR
Nokkrar umræður hafa orðið
um vaxtamál síðustu daga
vegna hækkana á vöxtum í við-
skiptabönkum. Þessar umræður
hafa verið með hefðbundnum
hætti. Bankastjórar Seðlabanka
eru kallaðir á fund ríkisstjómar
til þess að ræða vaxtamálin.
Að loknum þeim fundi skilja
bankastjórar Seðlabankans ekki
hvers vegna viðskiptabankar
hafa hækkað vexti. Þannig
sagði Birgir ísl. Gunnarsson,
formaður bankastjómar Seðla-
bankans í samtali við Morgun-
blaðið í gær: „Við hefðum skilið
það, ef bankamir hefðu verið
með þessar hækkanir í kjölfarið
eða á svipuðum tíma og okkar
hækkanir í desember. En við
skiljum ekki þá tímasetningu
að vera að hækka núna í byijun
febrúar, þegar umhverfíð er
breytt. Alla vega höfum við
ekki fengið neinar skýringar,
sem við skiljum.“
Samkvæmt frásögn Sverris
Hermannssonar, bankastjóra
Landsbankans, í grein hér í
blaðinu í fyrradag sagði Stein-
grímur Hermannsson, Seðla-
bankastjóri, aðspurður um
hvaða meðalvexti hann teldi að
verðtryggð lán ættu að
bera:„. . . ég teldi kannski í
kringum sjö eða eitthvað svo-
leiðis gæti verið miklu eðli-
legra.“
Formaður bankastjórnar
Seðlabankans skilur ekki að-
gerðir viðskiptabankanna en
skv. grein Finns Sveinbjörns-
sonar, framkvæmdastjóra Sam-
bands ísl. viðskiptabanka,
hækkuðu bankamir vexti vegna
vaxtahækkana Seðlabankans!
Finnur Sveinbjömsson sagði í
grein hér í blaðinu fyrir nokkr-
um dögum um ástæður vaxta-
hækkana viðskiptábanka: „í
lokin er rétt að ítreka að vaxta-
hækkanir banka og sparisjóða
má annars vegar rekja til að-
gerða Seðlabankans í peninga-
málum, sem hafa miðað að því
að hækka vexti á skammtíma-
markaði í því skyni að draga
úr gjaldeyrisútstreymi og slá á
þenslueinkenni, og hins vegar
til tímabundinnar hækkunar
verðbólgu, sem stafar af al-
mennum launahækkunum um
síðustu áramót. Vaxtahækkanir
banka og sparisjóða eiga sér
því eðlilegar efnahagslegar
skýringar."
í Morgunblaðinu í gær segir
Finnur Ingólfsson, viðskiptaráð-
herra: „Það sem kannski skiptir
öllu máli núna er að menn leiti
leiða til þess að ná þessu niður
og við munum eiga fundi með
ríkisviðskiptabönkunum á næst-
unni.“
í umræðum um vaxtamál á
undanfömum áram hefur verið
fullyrt hvað eftir annað af tals-
mönnum viðskiptabanka, Seðla-
banka og ríkisstjóma, að þessir
aðilar ráði ekki lengur vaxta-
ákvörðunum og að vexti sé ekki
hægt að lækka með handafli.
Væntanlega hefur engin breyt-
ing orðið á því, þar sem hinn
opni frjálsi fjármagnsmarkaður
eflist stöðugt. í því ljósi verður
að ætla að fundahöld ráðherra
og bankastjóra snúist fyrst og
fremst um gagnkvæma upplýs-
ingamiðlun og að ekki sé hægt
að búast við því, að þau ein og
út af fyrir sig leiði til lækkunar
vaxta.
Kjami málsins hlýtur að vera
sá á þessu sviði eins og öðram
að það þarf að auka samkeppni
á íslenzka fjármagnsmarkaðn-
um. Sú samkeppni er meiri en
hún var en of takmörkuð enn
sem komið er. Fyrirtæki eiga
nú fleiri kosta völ, ekki sízt
þau, sem vegna stærðar og
styrkleika geta átt viðskipti við
erlenda banka. Fyrir þau skiptir
vaxtahækkun íslenzku bank-
anna svo sem engu máli, þau
leita annað.
Vaxtafarsi af því tagi, sem
nú stendur yfír verður endur-
tekinn aftur og aftur þangað
til raunveruleg og afgerandi
samkeppni hefur komið til sög-
unnar á íslenzka fjármagns-
markaðnum. Það er athyglis-
vert, að sú hótun ein að erlent
olíufyrirtæki kunni að hefja
starfsemi hér hefur nú þegar
leitt til umtalsverðrar upp-
stokkunar á olíumarkaðnum og
m.a. tryggt neytendum lægra
benzínverð.
Öruggasta aðferðin, sem ís-
lenzk stjórnvöld gætu beitt til
þess að tryggja, að vaxtastigið
verði svipað og í nálægum lönd-
um er sú að ýta undir með ein-
um eða öðrum hætti, að erlend-
ir bankar hefji starfsemi hér.
Þá yrði sú einokun og fá-
keppni, sem ríkt hefur á fjár-
magnsmarkaðnum hér í ýmsum
myndum rofín í eitt skipti fyrir
öll. Þar til slík umskipti verða
á fjármagnsmarkaðnum verða
vaxtaumræður af því tagi, sem
nú standa yfír, tilgangslitlar.
Að nauðsyn aukinnar sam-
keppni víkur Hannes G. Sig-
urðsson, aðstoðarfram-
kvæmdastjóri VSÍ, réttilega í
samtali við Morgunblaðið í gær
og bendir jafnframt á mikil-
vægi þess að breyta ríkisbönk-
unum í einkafyrirtæki. Það er
líka rétt en reynslan af íslenzka
markaðnum yfirleitt sýnir, að
það eitt dugar ekki til vegna
þess að einkafyrirtæki geta
haldið uppi verði í skjóli fá-
keppni ekki síður en ríkisfyrir-
tæki.
HELGI
spjall
1 1 q HEF VERIÐ að
1 lí/ *hugsa um
kvæði eftir Kristján Karls-
son sem heitir Látum oss
gera för hennar veglega og
er svohljóðandi:
í skjóli vínviðarins grær eikin óhult;
hvem dag
strauk vindurinn höfuð Maríu, skýin
vísuðu henni veg um garðinn
tígrisdýr fóru framhjá kátur otur
velti sér í fjarlægum höfum
heimafýrir lá kötturinn afvelta í gluggakistunni
látum oss gera för hennar veglega
svo að tígurinn nemi staðar og oturinn
stingi sér með
busli
heimafyrir stígur kötturinn út í garðinn
með varúð á haustvotan mosann
kistan er af eik; ekki að sjá í neitt.
Ég hef talað um þetta kvæði við Kristján og sagt
honum að mér finnist það flytja harla kaþólskt viðhorf
enda er hann sjálfur kaþólskrar trúar. En hana tók
hann þegar hann var bókavörður í íþöku. Útförin í
kvæðinu er ekki eins og nein sorgarathöfn heldur
væri óeðlilegt að eftir þetta áhyggjulausa líf í garðinum
(þ.e. Eden) væri brottförin sorgarefni. Það er ekkert
uppgjör í kvæðinu. Allt sem minnzt er á eru gjafir.
Það ber að taka þeim með gleði eins og lífinu sjálfu.
Dauðinn er þá líka gjöf þótt eikin breytist í kistu og
einhvern ugg setji að kettinum. Hér er einungis um
breytingu að ræða en engin harmkvæli. María er að
sjálfsögðu “biblíunafn", nátengt Paradís.
Kaþólsk trú er örlát á veraldleg gæði. Þau merkja
kannski ekki eins mikið og fyrir mótmælendur, því þau
eru sjálfsögð í kaþólskri trú. Tign mótmælendakirkj-
unnar er fólgin í einfaldleika og afneitun veraldlegra
gæða. Lútherskur dauði er ógnlegur og án þess fagnað-
ar sem við sjáum stundum í Sturlungu þegar því er
lýst að hinir dauðadæmdu bjuggu sig undir vistaskipt-
in eins og til fagnaðar væri að fara, svo að notað sé
tungutak sögunnar. í kaþólskri trú þarf maður ekki
að óttast að gjalda fyrir að hafa lifað edenslífi, sakra-
mentið er svo sterkur þáttur í aflausninni. Þetta er
meira að segja höggormslaust kvæði. Höggormurinn
er hið illa í mannlegu eðli en honum er ekki til að dreifa
í þessu kvæði. Dýrin eru fijáls eins og í Genesis. En
í sögunni um Paradís í fyrstu Mósesbók segir: “Þá
myndaði Drottinn Guð af jörðinni öll dýr merkurinnar
og alla fugla loftsins og lét þau koma fyrir manninn
til þess að sjá, hvað hann nefndi þau. Og hvert það
heiti, sem maðurinn gæfi hinum lifandi skepnum,
skyldi vera nafn þeirra. Og maðurinn gaf nafn öllum
fénaðinum og fuglum loftsins og öllum dýrum merkur-
innar.“ Og lifíð var áhyggjulaus leikur í aldingarðinum
þar til höggormurinn kom til sögunnar.
Þegar skáldið talar um vínviðinn er það skírskotun
í þau orð Krists að hann sé vínviðurinn hreini og í
skjóli hans getur eikin vaxið og maðurinn dafnað í
hennar skjóli. í þessu umhverfi höfum við fengið fýrir-
heit Krists um sigur lífsins yfír dauðanum og kaþólska
kirkjan leggur meiri áherzlu á þetta örlæti hans en
hin lútherska. Og það er sem sagt eins konar boðskap-
ur skáldsins að ekkert sé við það að athuga að útför
mannsins sé sem ríkulegust og í fullu samræmi við
fyrirheitið: látum oss gera för hennar veglega og sjáum
ekki í neitt sem gæti varpað skugga á það örlæti sem
kirkja Krists er fyrstogsíðast vitnisburður um.
M.
ITVO ÁRATUGI FRÁ stofnun lýð-
veldis snerust umræður um
stjórnmál og þjóðmál almennt,
um höft á athafnafrelsi og inn-
flutningsfrelsi. Viðreisnarstjórn-
in afnam haftakerfið að méstu
leyti.
I þijá áratugi a.m.k. var ís-
lenzka samfélagið klofíð í herðar niður vegna
djúpstæðs ágreinings um aðild að Atlants-
hafsbandalaginu og um varnarsamninginn
við Bandaríkin. Síðasta alvarlega tilraun til
þess að segja varnarsamningnum upp var
gerð með myndun ríkisstjómar Ólafs Jó-
hannessonar sumarið 1971 og rann út í
sandinn með stórsigri Sjálfstæðisflokksins í
kosningunum 1974. Eftir 1980 vom ekki
alvarlegar umræður um uppsögn vamar-
samnings og. Alþýðubandalagið tók sæti í
ríkisstjóm Gunnars Thoroddsens í ársbyijun
1980 án þess að gera brottför vamarliðsins
að skilyrði fýrir þátttöku og stuðningi við
ríkisstjóm. Með endalokum kalda stríðsins
var þetta deilumál endanlega til lykta leitt.
Um tveggja áratuga skeið, frá 1971 fram
á árið 1990, var óðaverðbólgan helzta um-
ræðÖefni í þjóðmálaumræðum hér. Eftir að
hún var kveðin niður með kjarasamningun-
um í febrúar 1990 og þeim samningum, sem
síðar hafa verið gerðir á vinnumarkaði, hag-
stæðum ytri áhrifum og skynsamlegri stjóm-
arstefnu, hefur óðaverðbólgan ekki verið á
dagskrá.
Höft, vamarmál og óðaverðbólga, vanda-
mál og deiluefni, sem fylgdu hverri kynslóð
á fætur annarri frá stofnun lýðveldisins, era
ekki lengur helzta umræðuefni þjóðarinnar.
í staðinn hafa komið linnulausar umræður
um velferðarþjóðfélagið en þó fyrst og fremst
einn þátt þess, heilbrigðiskerfið. Ef nefna á
eitt mál, sem öðram fremur hefur sett svip
sinn á þjóðfélagsumræður þessa áratugar,
eru það heilbrigðismálin.
Þetta er út af fyrir sig hið sama og gerzt
hefur í nálægum löndum. Þar hafa umræður
um framtíð velferðarþjóðfélagsins verið ofar-
lega á dagskrá fyrir utan Evrópumálin, sem
era að sjálfsögðu efst í huga þeirra þjóða,
sem nú þegar starfa saman innan Evrópu-
sambandsins svo og þeirra þjóða, sem sækja
stíft eftir iúngöngu.
Það sem er hins vegar eftirtektarvert við
umræðurnar um velferðarþjóðfélagið hér,
er hversu þröngar þær era. Þær snúast fyrst
og fremst um heilbrigðiskerfið og jafnvel
þær umræður eru mjög takmarkaðar. Þær
einkennast aðallega af deilum um stöðugar
kröfur fjárveitingavaldsins um niðurskurð í
rekstri sjúkrahúsa.
Hér fara nánast engar umræður fram
um velferðarþjóðfélagið í heild. Erum við á
réttri leið í breytingum á almannatiygg-
ingakerfínu? Er lífeyriskerfið fullnægjandi
trygging fyrir afkomu fólks á efri árum?
Eru þeir opinberu styrkir, sem era inn-
byggðir í húsnæðiskerfið með niðurgreiðslu
á vöxtum og félagslega íbúðakerfið að skila
því, sem til er ætlast? Tiltölulega háar at-
vinnuleysisbætur hafa komið í veg fyrir
þjóðfélagslega ólgu vegna umtalsverðs at-
vinnuleysis en eru þær jafnframt að koma
í veg fyrir, að fólk hafi áhuga á að vinna
til þess að afla sér lífsviðurværis? Er kostn-
aður vegna langra sumar- og vetrarleyfa
að sliga atvinnulífið? Eru gæði íslenzka
skólakerfisins fullnægjandi miðað við þá
fjármuni, sem í það eru lagðir?
Ekkert af þessum þáttum velferðarþjóð-
félagsins hefur verið til umræðu á þessum
áratug, sem hefur markast af umræðum
um heilbrigðiskerfið. Þjóðin er heltekin af
umræðum um heilbrigðiskerfið og hvað
gera eigi til þess að koma böndum á það.
Hvað veldur? Er heilbrigðiskerfið eini þátt-
ur velferðarþjóðfélagins, sem við höfum
ekki náð tökum á? Hafa stjómmálaflokk-
arnir brugðizt því hlutverki að verða vett-
vangur umræðna um þjóðfélagslegar um-
bætur og framfarir? Eða þora þeir ekki að
brydda upp á umdeildum sjónarmiðum af
ótta við kjósendur? Það er kominn tími til
að breikka þær umræður, sem fram fara
um velferðarþjóðfélagið og beina athygli
að fleiri þáttum þess en heilbrigðismálunum
einum en jafnframt er brýn þörf fyrir nýja
og ferska stefnumótun um málefni velferð-
arþjóðfélagsins í heild.
Eru lífeyris-
málin í
ógöngum?
REYKJAVIKU RBREF
Laugardagur 17. febrúar
Á U.Þ.B. FJÓRUM
áratugum hefur
verið byggt upp
voldugt kerfi lífeyr-
issjóða. Þessir sjóðir
era að verða mesta
peningaveldi lands-
ins. „Þeir ráða verðbréfamarkaðnum. Við
þá verða stjórnvöld og einkafyrirtæki að
tala, ef þörf er á umtalsverðum fjármunum
til einhverra framkvæmda eða annarra
þarfa. Lífeyrissjóðirnir verða æ meiri þátt-
takendur í atvinnulífinu með hlutabréfa-
kaupum. Öflug einkafyrirtæki eins og
tryggingafélögin, Eimskip-Burðarás, Eign-
arhaldsfélag Alþýðubankans eða önnur slík
eru eins og dvergar samanborið við lífeyris-
sjóðina. A næstu árum má ganga út frá
því sem vísu, að þeir verði fyrirferðarmeiri
aðilar í fjármögnun atvinnulífsins með
hlutabréfakaupum en þeir hafa verið til
þessa.
En til hvers voru lífeyrissjóðirnir stofnað-
ir? Til þess að sjá fólki fyrir viðunandi líf-
eyri í ellinni. Og hvernig rækja þeir það
Aílutverk? Einstaklingur á áttræðisaldri
sagði viðmælanda sínum frá því á dögun-
um, að hann hefði verið félagsmaður í Líf-
eyrissjóði verzlunarmanna frá upphafi og
að það skilaði sér um 80 þúsund krónum
á mánuði í lífeyri. Ríkisstarfsmaður í tæp-
lega hálfa öld upplýsti viðmælanda sinn um
það, að þegar upp væri staðið næmi lífeyr-
ir viðkomandi rúmlega 60 þúsund krónum
á mánuði.
Um það má deila, hvort þetta er viðun-
andi trygging fyrir fólk á efri árum, þegar
við bætast einhverjar greiðslur úr almanna-
tryggingakerfinu. Þarfir þess eru mismun-
andi. En í raun og veru hefur „markaður-
inn“ svarað þessari spurningu. Hinir ftjálsu
lífeyrissjóðir, þar sem þátttakendur greiða
ákveðna fjármuni inn í sjóðina, sem lagðir
eru inn og ávaxtaðir á sérstökum reikning-
um, sem eru eign sjóðfélaga og ganga að
erfðum til maka hans og barría, stækka
stöðugt. Væntanlega er það vísbending um,
að fleiri og fleiri komast að þeirri niður-
stöðu, að almennu lífeyrissjóðirnir ásamt
greiðslum úr almannatryggingakerfinu
dugi ekki til þess að tryggja þeim áhyggju-
laust ævikvöld.
Þetta er líklega nokkuð ný uppgötvun
hjá hinum almenna lífeyrissjóðsþega. Með-
limir lífeyrissjóðanna virðast nokkuð al-
mennt hafa gengið út frá því sem vísu, að
með margra áratuga greiðslum í lífeyrissjóð
hefðu þeir tryggt sig með fullnægjandi
hætti. Aftur og aftur hefur komið í ljós á
undanfömum árum, að þegar menn komast
á eftirlaunaaldur og fara að hyggja að eftir-
launum sínum kemur þeim á óvart, hversu
lág þau era. Lífeyrissjóðirnir hafa bætt úr
skorti á slíkum upplýsingum á allra síðustu
árum. Nú fá sjóðfélagar yfirleitt yfirlit, sem
sýnir þeim svart á hvítu hvað þeir hafa nú
þegar tryggt sér í eftirlaun og hver eftirla-
unaréttur þeirra verður, haldi sömu greiðsl-
ur áfram óbreyttar til eftirlaunaaldurs. En
í sumum sjóðanna hafa slík yfirlit aðeins
fengist síðustu tvö til þijú árin.
Nú eru hins vegar að kofnast á eftirlaun
aldurshópar, sem höfðu ekki aðra mögu-
leika á að tryggja afkomu sína svo sem
með söfnun í fijálsum lífeyrissjóðum. Hafi
fólk ekki gert aðrar ráðstafanir til þess að
tiygKÍa afkomu sína í ellinni, stendur af-
koma margra á veikum grunni.
Það verður ekki bætt úr því, sem liðið
er, en það er hægt að gera ráðstafanir til
að tryggja betur öryggi næstu kynslóða,
þegar þær komast á eftirlaunaaldur. Fyrsta
spurningin hlýtur að vera sú, hvernig lífeyr-
issjóðirnir geta betur tryggt afkomu sjóðfé-
laga sinna en þeir gera nú. En jafnframt
er ástæða til að greiða fyrir því, að fólk
eigi fleiri kosta völ. Til viðbótar við hina
alraennu lífeyrissjóði og fijálsu lífeyrissjóð-
ina, bryddar nú á því, að erlend tryggingafé-
lög bjóði íslendingum lífeyristryggingar,
sem eru sambland af líftryggingu og lífey-
ristryggingum. Er ekkf kominn tími til að
íslenzku tryggingafélögin þreifi fyrir sér á
þessu sviði? Og jafnframt að það verði til
umræðu, hvernig hægt er með skattalegum
ráðstöfunum að greiða fyrir slíkum trygg-
ingum og öðrum sparnaði fólks til elliára?
Á REYKJAVIKURTJÖRN
Morgunblaðið /RAX
Ekkert er verra fyrir aldurhnigið fólk en
að hafa áhyggjur af fjárhagslegri afkomu
sinni síðustu ár ævinnar.
Eru löng frí
að sliga at-
vinnulífið?
EITT AUÐUG-
asta ríki heims,
Þýzkaland, stendur
nú frammi fyrir því
verkefni að vinda
ofan af velferðar-
þjóðfélaginu, sem
þar hefur verið byggt upp frá stríðslokum.
Eitt af því, sem Þjóðveijar staðnæmast við,
er sú staðreynd, að þýzkt atvinnulíf er ekki
lengur samkeppnisfært við atvinnufyrirtæki
í Bandaríkjunum og Japan vegna þess, að
kostnaður á hveija vinnustund er margfalt
hærri í Þýzkalandi en þessum tveimur
helztu samkeppnislöndum þýzks iðnaðar.
Ein helzta ástæða fyrir því að þýzku
fyrirtækin eru ekki samkeppnisfær er sú,
að það er búið að hlaða utan á sjálf launin,
sem þau borga, ótal kostnaðarliðum, sem
leiða til þess að launatengdur kostnaður
getur numið allt að 80% af tímakaupi. Af-
leiðingin er sú, að þýzku viðskiptajöfrarnir
hafa sagt við Kohl Þýzkalandskanslara:
Annaðhvort léttir þú þessum byrðum af
okkur eða við flytjum framleiðsluna til ann-'
arra landa. Svo einfalt er það.
Eitt af því, sem einkennir þýzkt atvinnu-
líf eru löng frí starfsmanna, 5-6 vikna frí
a.m.k. Til samanburðar má geta þess, að
í mörgum greinum atvinnulífsins í Banda-
ríkjunum eru sumarleyfi 2-3 vikur og það
tekur starfsmenn mörg ár að vinna sig upp
í þriggja vikna orlofsrétt.
Hér á íslandi hefur verið samið um mjög
löng sumar- og vetrarorlof. í mörgum kjara-
samningum eru ákvæði um, að sé orlof
tekið að hluta til á veturna lengist það
mjög verulega. Þetta ákvæði hefur væntan-
lega verið hugsað þannig, að það mundi
draga úr truflun á starfsemi fyrirtækja, ef
starfsmenn færu ekki allir í orlof á sömu
3-4 mánuðum yfir sumarið.
Þessi löngu orlof hér á landi eru óhemju-
dýr fyrir atvinnufyrirtækin. Þau eru ein af
ástæðunum fyrir því, að peningaleg kjör
era ekki betri en raun segir til um. Senni-
lega hafa fá fyrirtæki reiknað út hvað þessi
löngu orlof kosta en ef þessi reikningur
væri gerður upp fyrir þjóðfélagið allt mundi
koma í ljós, að hann er gífurlegur.
Evrópubúar hafa spurt sjálfa sig hvað
valdi því, að í Bandaríkjunum hefur störfum
fjölgað ótrúlega mikið á nokkrum undan-
fömum áram á sama tíma og atvinnuleysi
hefur farið vaxandi í Evrópu og fjölgun
starfa ekki orðið neitt nálægt því, sem þekk-
ist vestan hafs. Ein ástæðan er sá mikli
viðbótarkostnaður, sem búið er að leggja á
atvinnulífið m.a. með löngum fríum. I
Þýzkalandi er það nú rætt í fyrsta sinn í
alvöru, að nauðsynlegt sé að stytta fríin,
sem launþegar hafa samið um við vinnuveit-
endur sína.
Hér á landi eins og víða í Evrópu hefur
svonefnd verktakastarfsemi rutt sér til
rúms. Þá er ekki átt við verktöku í tengsl-
um við öflug verktakafýrirtæki heldur verk-
töku einstaklinga, sem eiga ekki kost á
föstu starfi hjá fyrirtækjum en taka að sér
einstök verkefni og þiggja greiðslu fyrir.
Af hveiju hefur verktaka blómstrað með
þessum hætti hér og í ýmsum Evrópulönd-
um? Vegna þess, að kostnaðurinn við slíka
vinnu er margfalt minni en ef viðkomandi
er ráðinn í fast starf.
Að undanförnu hefur komið fram, að
atvinnuleysi í Reykjavík hafi verið meira í
janúar á þessu ári en í janúar í fyrra. Hvað
veldur, þegar augljóst er að uppsveifla er
í efnahags- og atvinnulífi? Þjóðhagsstofnun
áætlar, að atvinnuleysi á þessu ári verði
4,4% en það var 5% á síðasta ári. Hvers
vegna gengur okkur svona illa að draga
úr atvinnuleysi þrátt fyrir aukin umsvif á
flestum sviðum þjóðlífsins?
Ein helzta ástæða þess er sú, að fyrir-
tæki eru mjög vör um sig í sambandi við
ráðningar af fenginrii reynslu. Þau vita, að
hveijum föstum starfsmanni fylgir meiri
kostnaður en greiddum launum m.a. kostn-
' aður vegna margra vikna sumar- og vetrar- -
leyfa.
Löng sumar- og vetrarorlof eru hluti af
því velferðarþjóðfélagi, sem við höfum
byggt upp. Fólk lítur svo á, að þessi löngu
frí séu sjálfsögð og skipulagning sumarleyf-
is er lykilþáttur í áætlanagerð margra fjöl-
skyldna eins og sjá má á þeim ótrúlega
fjölda fólks, sem flykkist á ferðaskrifstof-
urnar, þegar þær kynna nýjar ferðaáætlan-
ir. Sjálfsagt á skammdegið þátt í því, að
löng frí skipta meira máli fyrir fólk hér en
í sumum öðrum löndum. En höfum við sem
þjóðfélag frekar efni á þessum löngu fríum
en því mikla heilbrigðiskerfí, sem við höfum
byggt upp og hefur verið eftirlætis umræðu-
efni okkar síðustu árin? Eru einhver sérstök
rök fyrir því, að íslendingar og Þjóðveijar,
svo að dæmi sé tekið, geti tekið sér jafnvel
helmingi lengri frí en Bandaríkjamenn og
Japanir?
Velferðar-
þjóðfélagið
allt til um-
ræðu
ÞAÐ ER TÍMA-
bært, að við hættum
að einblína á heil-
brigðiskerfið eitt en
tökum velferðar-
þjóðfélagið allt til
umræðu. Þótt
stærstur hluti út-
gjalda ríkissjóðs sé í heilbrigðiskerfinu er
kostnaður þjóðfélagsins alls af velferðar-
málum í víðum skilningi öðru vísi saman
settur. Hann verður ekki til nema að hluta
með þeim ákvörðunum, sem Alþingi og rík-
isstjórn taka. Hann hefur að verulegu leyti
orðið til með þeim samningum, sem aðilar
vinnumarkaðar hafa gert á undanförnum
áratugum. í sumum tilvikum hafa ákvarð-
anir verið teknar, sem flokkast undir vel-
ferðarmál, sem full rök gátu verið fyrir á
þeim tíma, en eiga ekki við lengur.
En jafnframt hafa komið til sögunnar
nýjar þarfir. Fólk lifir lengur en áður. í því
felst hins vegar að miðað við óbreyttar regl-
ur um eftirlaunaaldur fjölgar þeim þjóðfé-
lagshópum stöðugt, sem vinna ekki að neins
konar verðmætasköpun heldur lifa á eign-
um sínum eða framlögum úr velferðarkerf-
inu. Það á eftir að fjölga mjög í þessum
aldurshópum á næstu árum og áratugum
og að óbreyttu kostar það aukin útgjöld
fyrir yngri aldurshópa.
Þessum nýju þörfum velferðarþjóðfélags-
ins er hægt að mæta með ýmsum hætti.
Það má t.d. ræða það, hvort þær reglur,
sem nú gilda almennt, að fólk fari á eftir-
laun ekki seinna en sjötugt, eigi lengur
við? Eitt af því, sem hefur áunnizt með
heilbrigðiskerfinu er að fólk lifír lengur og
við betri heilsu en áður. Er fráleitt að breyta
reglum um eftirlaunaaldur, þannig að þeir
sem búa við góða heilsu, geti unnið lengur?
En jafnframt er hægt að draga úr kostn-
,aði á einum stað til þess að geta staðið
undir nýjum útgjöldum á öðrum vígstöðvum
og þá ekki sízt vegna fjölgunar í hinum
eldri aldurshópum. Þetta er ein af röksemd-
unum fyrir því, að við þurfum að hefja
umræður um að stokka velferðarþjóðfélagið
allt upp, þ.e. til þess að mæta nýjum þörf-
um, sem óhugsandi er að hinar starfandi
kynslóðir geti tekið á sig nema með því að
draga úr útgjöldum annars staðar.
Því miður eru stjórnmálaflokkarnir að
því er virðist nánast lamaðir, sem umræðu-
vettvangur fyrir umdeilanleg sjónarmið af
því tagi, sem hér hafa verið viðruð. En
samtök atvinnulífsins hafa á undanförnum
árum að verulegu leyti komið í staðinn,
sem uppspretta nýrra hugmynda og nýrrar
stefnumörkunar á fjölmörgum sviðum
þjóðlífsins. Þau bera að hluta til ábyrgð á
kostnaði okkar við velferðarþjóðfélagið
vegna þess, að þau hafa samið um það í
fijálsum samningum að taka þennan
kostnað á sig. Það væri kannski ekki úr
vegi, að samtök atvinnulífsins taki frum-
kvæði um umræður um velferðarþjóðfélag-
ið í heild, enda brenna sumir þættir þess
meir á þeim, sem ábyrgð bera á rekstri
fyrirtækja en mörgum öðrum.
En verkalýðshreyfingin á hér einnig hlut
að máli. Og verkalýðsfélögin eru augljós-
lega í tilvistarkreppu. Ef að líkum lætur
taka þau umsvifalaust og umhugsunarlaust
upp baráttu gegn sjónarmiðum sem þessum.
En það væri skammsýni og ekki í þágu
félagsmanna þeirra. Hér er ekki til umræðu
að leggja velferðarþjóðfélagið niður heldur
endurskipuleggja það miðað við breyttar
aðstæður og nýjar þarfír.
„Þessi löngu orlof
hér á landi eru
óhemjudýr fyrir
atvinnufyrirtæk-
in. Þau eru ein af
ástæðunum fyrir
því, að peningaleg
kjör eru ekki
betri en raun seg-
ir til um. Senni-
lega hafa fá fyrir-
tæki reiknað út
hvað þessi löngu
orlof kosta en ef
þessi reikningur
væri gerður upp
fyrir þjóðfélagið
allt mundi koma í
ljós, að hann er
gífurlegur.“