Morgunblaðið - 21.04.1996, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 21. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
UMHVERFISSLYS
VIÐ BLÁA LÓNIÐ
SEINT á sl. sumri var gert mat
, á. umhverfísáhrifum við Bláa lónið
vegna fyrirhugaðra framkvæmda í
tengslum við nýtt merðferðar- og
þjónustusvæði á staðnum. Skipu-
lagsstjóri ríkisins samþykkti nær
skilyrðislaust hugmyndir fram-
kvæmdaraðilans um skipulag og
mannvirkjagerð á svæðinu. Nátt-
úruverndarráð kærði hins vegar
úrskurð skipulagsstjórans til um-
hverfísráðherra, sem aftur á móti
staðfesti niðurstöðu skipulagsstjór-
ans. Ég er þeirrar skoðunar að
meðferð Skipulags ríkisins og um-
hverfísráðuneytisins á málinu sé
.ámælisverð. í öllu ferli málsins hafa
sjónarmið og rök að baki vemd
náttúru og útivistar verið meira eða
- minna hunsuð. Fyrirhugaðar fram-
kvæmdir við Bláa lónið munu að
þarflausu valda umtalsverðum
spjöllum á ungum hraunmyndunum
sem eru meðal helstu sérkenna í
náttúru íslands. Með nær skilyrðis-
lausri samþykkt á framkvæmdun-
um er ekki aðeins gengið gegn
stefnu Náttúruverndarráðs í vernd
hrauna, en ráðið heyrir undir um-
hverfisráðuneytið, heldur eru nátt-
úru- og umhverfisverndarsjónarmið
sniðgengin í víðara samhengi.
Bláa lónið í dag
Þegar rekstur orkuversins á jarð-
■hitasvæðinu við Svartsengi hófst
var affallsvatni veitt út í hraunið
næst orkuverinu og fljótlega mynd-
aðist þar lítið lón, ljósblátt að lit.
Suðurnesjamenn tóku skömmu síð-
ar upp á því að baða sig í lóninu
og margir komust á þá skoðun að
böðin væru heilsusamlegri en önn-
ur. Nú er svo komið að lónið er
ekki aðeins vinsæll baðstaður meðal
íslendinga, heldur sækir þangað
fjöldi erlendra ferðamanna á hverju
ári.
um yngstu gosmyndun að ræða á
öllu Reykjanesinu. Byggingarlóðin
mun liggja á stalli Illahrauns þar
sem það rís eina 5-6 m yfir vatns-
borð lónsins. Að lóðinni mun liggja
um 2 km langur vegur úr norðri
frá Grindavíkurvegi og fer hann
yfir Sundhnúkshraun, helluhraun
sem er líklega um 2500 ára, og er
hluti vegarins á náttúruminjasvæði.
Suður frá byggingarlóðinni mun um
3 km langur vegur liggja yfir Illa-
hraun og meðfram Þorbjarnarfelli
að vestanverðu og tengjast Grinda-
vík. Þorbjarnarfell og kragi um-
hverfis fellið er á náttúruminjaskrá.
Álit N áttúruverndarnefndar
Grindavíkur á svæðinu er að það
sé „með vinsælustu útivistarsvæð-
um á Suðurnesjum, sumar sem vet-
ur“.
Mat á umhverfisáhrifum?
Lögum samkvæmt var gert mat
á umhverfisáhrifum vegna fyrir-
hugaðra framkvæmda á svæðinu.
Vinnustofa Arkitekta hf. sá um
matið og á grundvelli þess, ásamt
umsögnum frá Grindavíkurbæ,
Ferðamálaráði íslands, Hollustu-
vernd ríkisins, Náttúruverndarráði
og Vegagerð ríkisins, skar Skipu-
lagsstjóri ríkisins svo úr um að
framkvæmdin skyldi leyfð. Engin
skilyrði voru sett fram af hans hálfu
um legu vegarstæða eða byggingar-
svæðis. Úrskurðurinn birtist í frum-
matsskýrslu og þar koma einnig
fram athugasemdir Ferðamálaráðs,
Hollustuverndar og Náttúruvernd-
arráðs við nokkra þætti fram-
kvæmdarinnar sem snerta vernd
umhverfisins. Það voru einkum þijú
atriði sem fundið var að við fram-
kvæmdina og gerði Náttúruvernd-
arráð veigamestu athugasemdirnar.
í fyrsta lagi var fundjð að því
svæðisins við Þorbjarn-
arfell. í dag nýtur
svæðið þess tvímæla-
laust að vera í vari fyr-
ir umferðinni á Grinda-
víkurvegi, hinum meg-
in Þorbjarnarfells.
Markmiðið með syðri
veginum er að „stuðla
að eðlilegri dreifingu
umferðar um svæðið
og betri tengslum við
Grindavíkurbæ“, sem í
þessu tilfelli fer alls
ekki saman við mark-
mið útivistar á svæð-
inu. Þá er eðlilegt að
spyq'a hvað sé „eðlileg“
dreifing umferðar og
hvort vegur nr. 43, Grindavíkurveg-
ur, sé ekki nógu góð samgönguæð
fyrir þá sem ferðast milli Grindavík-
ur og Bláa lónsins?
Málsmeðferð ríkisins í
umhverfismati á nýju.
ferðaþjónustusvæði við
Bláa lónið er með ólík-
indum að mati Hilmars
J. Malmquist og mun
leiða til verulegra spjalla
á nútímahraunum að
þarflausu.
Stj órnsýslukæra
Þegar úrskurður Skipulagsstjóra
lá fyrir og ljóst var að nær ekkert
tillit hafði verið tekið til vemdar
Dæmalaus
málsmeðferð
Dómur umhverfis-
ráðherra yfir kæru
Náttúruverndarráðs
var sá að úrskurður
skipulagsstjóra ríkis-
ins skyldi standa.
Málsmeðferð umhverf-
isráðuneytisins sem og
Skipulags ríkisins á
kæmnni er með ólík-
indum. Hún staðfestir
ekki aðeins ófagleg
vinnubrögð heldur ber
hún einnig dapurlegt
vitni um stefnu- og
hugsjónaleysi í nátt-
úru- og umhverfisverndarmálum.
Eftir töluverða umræðu í þjóðfélag-
inu um bágt ástand í efnistökumál-
um, sér í lagi um afar slæma um-
gengni á yfirborði hrauna, hefði
mátt ætla að æðstu yfirvöld í um-
hverfismálum legðu við eyrun og
huguðu að mikilvægi þess að vernda
slíkar jarðmyndanir gegn öllu
óþarfa raski. Niðurstaðan í kæm-
málinu gengur þvert á slíkt viðhorf
og gegn stefnumörkun Náttúm-
vemdarráðs í vernd hrauna.
Helstu mótrök umhverfisráðu-
neytisins fyrir því að lega nyrðri
og syðri vegar spilli jarðmyndunum
að óþörfu eru að vegastæðin séu
„í samræmi við gildandi aðalskipu-
lag Grindavíkur sem staðfest var
25. nóvenber 1991“! Skipulagsstjóri
ríkisins notar sömu rök þegar hann
svarar beiðni umhverfisráðherra um
viðbrögð við kærunni. Þetta er afar
forvitnilegt og vekur upp ýmsar
spurningar. Til dæmis þá hvort
aðalskipulag ríki í lagalegum skiln-
ingi yfir niðurstöðu úr mati á um-
hverfisáhrifum? Og ef svo er, til
Hilmar J.
Malmquist
svæði Suðurnesjamanna við Þor-
bjarnarfell liggur samsíða og þétt
upp að fyrirhuguðum vegi. I öðru
lagi má ætla út frá orðum skipu-
lagsstjórans að ef mannvirkjagerð
er ekki staðsett á friðlýstu svæði
eða svæði á náttúmminjaskrá, þá
sé lítil eða engin ástæða til að huga
að vernd umhverfisins. Slík afstaða
er alveg úr takt við þann boðskap
sem fluttur er með^Náttúruverndar-
ári Evrópu 1995. í því fjölþjóðlega
átaki er sérstaklega brýnt fyrir
valdhöfum að huga að náttúruvernd
utan friðlýstra svæða. Tilgangurinn
með átakinu er sér í lagi að opna
augu almennings, landeigenda,
landnotenda og skipulagsyfirvalda
fyrir því að ef náttúruvernd á að
vera virk og árangursrík er nauð-
synlegt að hlúa að náttúrunni á
svæðum sem ekki njóta ákvæða
friðlýsingar. Þetta má lesa í kynn-
ingarbréfi umhverfisráðuneytisins
um tilgang Náttúruverndarárs Evr-
ópu 1995.
Sú skoðun skipulagsstjórans að
hrauninu fyrir austan Bláa lónið
hafí þegar verið raskað vegna þess
að vegslóði er fyrir á svæðinu, þ.e.
slóðinn frá Hitaveitu Suðurnesja til
Eldvarpa, er illskiljanleg. í fyrsta
lagi eru svæðin beggja megin ,við
slóðann, sem gengur þvert á stefnu
væntanlegs syðri vegar, ósnortin
og laus við alla vegagerð. Hér und-
ir heyrir m.a. útivistarsvæðið við
Þorbjarnarfell. Slóðinn í Eldvörp er
þar að auki niðurgrafinn að hálfu
og lítið áberandi. I öðru lagi gefur
skipulagsstjórinn í skyn að ef vegur
er fyrir á svæði þá sé lítil sem eng-
in ástæða til að sporna við frekari
vegagerð á svæðinu. Slíka afstöðu
er erfitt að skilja á tímum þar sem
umfang óraskaðra svæða fer stöð-
úgt minnkandi í náttúrunni.
Og meira til
Umhverfisráðuneytið hefur kom-
ist að því að nyrðri vegurinn muni
„ekki spilla ósnortnu svæði þar sem
hann fylgir núverandi vegi að
vatnstanki Suðurnesja" og byggir
ráðuneytið á lýsingu frá Skipulagi
ríkisins í frummatsskýrslunni. Hér
er um rangtúlkun að ræða. Teikn-
ingar í frummatsskýrslunni stað-
festa að engin slík samnýting vega
á sér stað. Líklega er ruglað saman
fyrirhuguðu vegarstæði og aflögð-
um línuvegi sem áður er getið.
Nyrðri vegurinn mun liggja yfir
ósnortið og mosagróið Sundhnúks-
HORFT í vestur yfir Svartsengissvæðið. Bláa lónið er fyrir miðju. Efri myndin sýnir legu fyrirhugaðs ferðaþjónustusvæðis eins og
yfirvöld hafa samþykkt. Neðri myndin sýnir tillögu sem hefur mun minna umhverfisrask í för með sér.
Bláa lónið er sérkennilegur stað-
ur, sambland íslenskrar náttúru og
mannanna verka. Á aðra hönd eru
hraun, ygld og grett og grá, en á
hina eru tækniundur mannsins þar
sem orka úr iðrum jarðar er beisluð
i myndarlegum byggingum með til-
heyrandi gufubólstrum, ljósadýrð
og drunum. Mitt á milli liggur lónið
sjálft með himneskan bláan litinn
sinn. Andstæðurnar ljá staðnum
svipmót framandleika, eins konar
leiksviði _ vísindaskáldsögu í öðru
sóikerfi. í ofanálag býr blái vökvinn
yfír lækningarmætti. Er hægt að
hugsa sér nýstárlegri söluvöru fyrir
ferðamenn?
Eins og skipulagi og aðbúnaði
ferðamanna við svæðið er háttað í
dag og m.t.t. þess að aðsókn að
Bláa lóninu á örugglega eftir að
aukast á næstu árum er nauðsyn-
legt að ráðast í úrbætur á staðnum.
Vegna þess hve umhverfi Bláa lóns-
ins er sérkennilegt, sem grundvall-
ast ekki hvað síst á hinum ungu
hraunum, er mjög mikilvægt að
taka tillit til þessara náttúrusér-
kenna í skipulagi svæðisins.
Framtíðin
Samkvæmt tillögu fram-
kvæmdaraðila hefur nýja þjónustu-
svæðinu verið valinn staður á
ósnortnu hrauni við vesturbakka
Bláa lónsins, fjærst núverandi
baðaðstöðu. Þar sem hraunið er
hæst skulu byggingar rísa og að
þeim skulu liggja vegir úr tveimur
áttum (mynd A). Byggingasvæðið
er umfangsmikið, um 30 hektarar,
og staðsett á hinu úfna Illahrauni,
- ^itlu, ungu apalhrauni, sennilega frá
árinu 1226, og því er hér líklega
að sjálft byggingarsvæðið var ekki
haft með í matinu á umhverfisáhrif-
um. Færð voru rök fyrir því að
hvað mest rask hlytist á svæðinu
af staðsetningu byggingarlóðarinn-
ar, enda er hraunflæmið fyrir vest-
an Bláa lónið, þar sem megnið af
Illahrauni liggur, nær ósnortið.
Einnig má gera ráð fyrir að bygg-
ingarframkvæmdunum fylgi um-
talsvert rót, m.a. að hraunstallurinn
verði lækkaður og sléttaður.
í öðru lagi var bent á að vega-
stæðin lægju að mestu á ósnortn-
um, grónum hraunflákum og að lítt
snortnir hraunkaflar myndu skerð-
ast enn frekar en orðið er á svæð-
inu. Nær engin samnýting er á eldri
vegaslóðum á svæðinu. Til dæmis
liggur aflagður línuslóði nærri
nyrðri veginum en ekki er minnst
á hann af hálfu framkvæmdaraðila.
í þriðja lagi var bent á að syðri
vegurinn gæti rýrt gildi útivistar-
náttúru og útivistar á svæðinu kærði
Náttúruverndarráð málið til um-
hverfísráðherra og fór fram á að
úrskurður skipulagsstjórans yrði
felldur úr gildi og málið tekið upp
á nýjan leik. Þar sem hluti af áætl-
uðu framkvæmdasvæði er á náttúru-
minjaskrá krafðist Náttúruverndar-
ráð þess að framkvæmdaraðili legði
fram fleiri tillögur um legu vega og
byggingarsvæðis. Ráðið benti á að
náttúruminjaskrá, sem er staðfest
af umhverfísráðherra, felur í sér
stefnumörkun stjómvalda um land-
nýtingu, þ.e.a.s. að jarðvegurinn er
undirbúinn fyrir viðræður við rétt-
hafa um stefnu í friðlýsingarmálum.
Minnt skal á að svæði sem skráð
eru sem náttúruminjar, eru svæði
eða staðir sem ekki hafa verið frið-
lýst enn, en hafa eitthvað það til
að bera sem þjóðinni er mikils virði
að eiga og vart eða ekki verður
bætt, sé því raskað.“
hvers er þá verið að eyða tíma og fé
í mat á umhverfísáhrifum á svæðum
í aðalskipulagi? Hvað líður sjónar-
miðum náttúru- og umhverfisvernd-
ar við slíkar kringumstæður? Einnig
má spyija hvort það sé eðlilegt að
skipulagsstjórinn sé dómari í kæru
á sitt eigið embætti? Hann er það
svo sannarlega eins og tekið hefur
verið á þessu máli og reyndar fleiri
kærumálum. Uppistaðan í málflutn-
ingi ráðuneytisins gegn kæru Nátt-
úruvemdarráðs eru einkum tilvís-
anir í skoðanir skipulagsstjórans.
Ekki er leitað álits óháðra faglegra
aðila, t.d. hvað varðar jarðfræðilega
sérstöðu svæðisins.
í umbeðinni umsögn við kæru
Náttúruverndarráðs segir skipu-
lagsstjórinn um syðri vegarkaflann:
„svæðið er hvorki friðlýst né á
Náttúruminjaskrá.“(!) Þetta lofar
ekki góðu. Skipulagsstjórinn lítur í
fyrsta lagi fram hjá því að útivistar-
hraunið og vegurinn mun meira að
segja sneiða rétt fram hjá fornum
mannvirkjum, sem ekki er gerð
grein fyrir í frummatsskýrslunni.
Hvað sem þessu líður þá leiðir rang-
túlkunin til þess að umhverfisráðu-
neytið byggir á vitleysu í úrskurði
sínum við kæru Náttúruverndar-
ráðs.
Hvað varðar spjöll af völdum
byggingarsvæðisins á Illahrauni,
einni yngstu og minnstu hraun-
myndun á Reykjanesi, hefur ráðu-
neytið komist að því að byggingar-
svæðið sé ekki matskylt og því er
ekki ljallað um það í kæranni. Nú
mæla lög um mat á umhverfisáhrif-
um svo fyrir að þjónustumiðstöðvar
fyrir ferðamenn utan byggða skulu
ávallt gangast undir mat. Ráðu-
neytið lítur aftur á móti svo á að
Svartsengi sé í þéttbýli. Hér örlar
ekki á náttúrufræðilegum rökum
né umhyggju fyrir náttúrunni.