Morgunblaðið - 25.08.1996, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
EIGNARHALD á Hveravöllum á
Auðkúluheiði hefir verið til umræðu
um nokkurn tíma, m.a. vegna þess
að eigendurnir, Torfalækjar- og
Svínavatnshreppar, hafa látið gera
skipulag af svæðinu. Til eru þeir
sem vefengja eignarrétt þeirra á
þessu landsvæði og vitna þar bæði
til Grágásar og Jónsbókar. Hér á
eftir mun ég aðeins ræða þetta
nánar, en bendi þeim á, sem hafa
ekki mikinn áhuga, að í lokin dreg
ég niðurstöðurnar saman, svo menn
geti myndað sér skoðun á málinu.
Ákvæði Grágásar gilda ekki
lengur, en minna má á það sem hún
segir um sameign á heiðum.: „Þar
er menn eiga afrétt saman tveir eða
fleiri, þeir skulu —“ (fært til nútíma
- máls. Grágás, útg. Vilhjálms Fins-
en, K.höfn 1852, „kafli“ 201 bls.
113). Við getum verið nokkurn veg-
inn viss um, að þegar sagt er í forn-
um lögum að einhver eigi eitthvað
þá á hann það raunverulega, en
hefir bara ekki notkunarrétt á því.
Um Jónsbók er það að segja, að
nokkur ákvæði hennar gilda enn
m.a. 52. kafli landsleigubálkar: „Ef
menn vitu eigi hvárt eru almenning-
ar eða afréttir." Og þessi ákvæði
eru talin gilda enn: „Svá skulu al-
• menningar vera sem at fornu hafa
verit, bæði hit efra og hit ytra.“
Og Jónsbók leggur sönnunarbyrð-
ina á þann sem telur sig eiga rétt
í almenning. (Jónsbók, útg. Ólafs
Halldórssonar 1904, ljósrituð útg.
í Odense 1970, bls. 185).
Almenningur er utan eignarlanda
og er því eign þjóðarinnar eða ríkis-
ins. Til er dómur Hæstaréttar frá
árinu 1981 um eignarrétt á botni
Mývatns utan netlaga. í dóminum
er ekki lýst yfir eignarrétti ríkisins
á almenningum í þessu tilfelli botni
Mývatns, en sagt er: „Hins vegar
verður að telja, að handhafar ríkis-
valds, sem til þess eru bærir, geti
í skjóli valdheimilda sinna ráðið
■ **- nieðferð og nýtingu botns Mývatns
og botnsverðmæta utan netlaga
—“ Og það er mergur-
inn málsins, að réttbær
stjórnvöld geti selt og
afhent hluta úr „al-
menningi“ lands-
manna, auðvitað með
heimild í lögum.
Auðkúluheiði var og
er enginn almenningur
heldur var eign kirkju-
jarðarinnar Auðkúlu og
presturinn þar tók af-
réttartoll af öllu fé, sem
á heiðina var rekið. í
upphafi vafalaust í
samræmi við ákvæði
Grágásar og svo Jóns-
bókar og svo núna síð-
ustu þijá áratugina hefir það verið
gert í samræmi við lög um afréttar-
málefni.
Ríkisvaldið taldi heiðina eign
heimajarðarinnar Auðkúlu, og í
samræmi við breytta þjóðfélags-
hætti, þá seldi Jón Magnússon, ráð-
herra, Svínavatns-, Torfalækjar- og
Blönduóshreppum heiðina með af-
sali dags. 5. júlí 1918, byggðu á
heimild í lögum um sölu kirkju-
jarða, nr. 50 frá 16. nóv. 1907.
Hrepparnir tryggðu svo rétt sinn á
venjulegan hátt með því að láta
þinglýsa skjalinu.
I þessum tilvitnuðu lögum um
sölu kirkjujarða, er ekki talað um
að undanskilja fossa heldur aðeins
„náma“, en námi er fornt orð sam-
kvæmt orðabók (/Menningarsj.
önnur útg. 1985) sem þýðir sama
og orðið náma eða m.ö.o. ráðherra
tók undan réttindi til að vinna hugs-
anleg verðmæti úr jarðefnum þar
með sennilega talin möl til nýtingar
t.d. í steypu. En fossaréttindi eru
undanskilin við sölu heiðarinnar og
fossaréttindi eru það, sem nú heitir
virkjunarréttur. Lög frá 22. nóv.
1907 heita: Lög um takmörkun á
eignar- og umráðarétti á fossum á
íslandi, um eignarnám í fossum
o.fl. Og 2. gr. þeirra laga hefst á
orðunum: „Leyfi til að eignast fossa
eða notkunarrétt á
fossum —“ o.s.frv.
Ekki er talað um virkj-
unarrétt. Það fer því
ekkert á milli mála að
með orðunum í afsali
fyrir heiðinni, „þá eru
undanskildir (svo)—
fossar, semþar kunna
að vera“, er átt við
virkjunarréttinn.
Á fýrstu áratugum
aldarinnar var mikið
um lagasetningar um
málefni, sem ekki
höfðu verið rædd mikið
og oft þurfti að búa til
ný orð yfir hugtök,
sem ekki höfðu verið nefnd á ís-
lensku fyrr og menn vildu ekki að
erlendu orðin yrðu föst í málinu.
Vatnalögin nr. 15 frá 20. júní 1923
Auðkúluheiði, segir Jón
ísberg, hefur verið talin
óumdeild eign kirkju-
jarðarinnar Auðkúlu
með ákveðnum glögg-
um landamerkjum.
eru ágætt dæmi um þetta. Þau eru
grundvallarlög og vel til þeirra
vandað enda held ég að þau hafi
reynst vel. Fyrsti kafli þeirra laga
heitir „Orðskýringar". Fyrsta grein
laganna hljóðar svo: „í lögum þess-
um merkja:“ og svo kemur upptaln-
ing á merkingu orðanna fyrst og
fremst í lögunum sjálfum t.d. er
lágflæði: „Venjulegt lægsta vatns-
yfirborð.“ Og landareign: „Land
lögbýlis og lóð og lönd innan tak-
marka kaupstaða og löggiltra versl-
unarstaða." Með þessu móti þarf
ekki að vera að margtaka það upp
í síðari greinum við hvað sé átt.
Flest þessara orða hafa orðið föst
í málinu, en a.m.k. ekki eitt þeirra
eða vatnsvirkjari, sem skýrt er: „Sá
maður, sem kemur fyrir neyslu-
vatnsæðum," hefir ekki orðið það.
Orðabókin frá 1985 getur ekki um
það, heldur vatnsvirki: „Það er sá
sem fæst við vatnsvirkjun.“
Landamerkjalög voru sett árið
1882. Samkvæmt þeim átti að
reyna að koma reglu á landamerki
jarða í landinu. Presturinn á Auð-
kúlu, sr. Stefán M. Jónsson semur
árið 1886, 4. sept., skjal um tak-
mörk Auðkúluheiðar. Þar eru landa-
merki augljós: að austan Blanda
og Hofsjökull, að sunnan Jökulfall-
ið, Hvítá og Hvítárvatn og vestan
norður með Langjökli og norður á
Öldur. Þar tekur við Dalskvíslaland.
Og að norðan eru heimalönd. Þetta
skjal er svo ekki þinglesið fyrr en
17. maí 1890 um leið og landa-
merkjaskrá fyrir Auðkúlu er þing-
lesin. Nú var Auðkúla prestssetur
og því athyglisvert að sóknarprest-
urinn skuli hafa látið þinglýsa
landamerkjum jarðarinnar, því
prestar a.m.k. hér í Húnavatnssýslu
gerðu lítið af því. T.d. eru ekki til
landamerkjabréf frá þessum tíma
fyrir prestsetrunum sem þá voru á
Bergstöðum í Svartárdal eða Hösk-
uldsstöðum á Skagaströnd. Staðar-
haldarar hafa ef til vill talið sig
yfir það hafna að fara að landslög-
um eða, sem er sennilegra, ekki
getað fengið eigendur aðliggjandi
jarða til að staðfesta eða sam-
þykkja þau landamerki, sem þeir
töldu vera. Sr. Stefán hefir því tal-
ið Auðkúluheiði óumdeilda eign
prestsetursins og sú skoðun hans
er staðfest af ráðherranum, þegar
hann selur heiðina, sem hann hafði
fulla heimild til samkvæmt lögum
og skoðun Hæstaréttar í Mývatns-
málinu.
Notkun lands á íslandi hefir að
mestu verið beit fyrir búpening og
er enn. Það er enginn grundvallar-
munur á að beita heimalönd eða
afrétt. Afréttin var notuð að sumr-
inu til þess að létta á heimahögun-
um og slægjunum. Þá voru ekki
girðingar til að vernda tún og engi
fyrir ágangi búfjár. En það voru
settar reglur um hvenær mætti reka
á heiðina eða öllu heldur skyldi rek-
ið á fjall. Ef til vill til þess að vernda
gróður og gæti einnig hafa verið
til þess að hafa vit fyrir þeim, sem
stundum freistuðust til að sleppa
fullsnemma, en vitað er að allra
veðra von er allt fram í maí. í minni
embættistíð varð ég einu sinni að
vekja athygli hreppsnefndar á, að
bóndi, sem tæpur var með hey,
hefði rekið stóðið fram á heiði um
miðjan apríl. Að vísu í einmuna tíð,
en stórhríðar gera ekki boð á undan
sér og fárviðri geta skollið á í apríl
eins og í október. En slíkt notkunar-
leysi hluta ársins gat og getur ekki
varðað eignamissi fasteigna, nema
annað og meira komi til.
Ef til vill vita menn ekki, að jörð
eða eigandi jarðar gat átt ítök í
annarri jörð, t.d. beitarítak eða
slægnaítak. Menn notfærðu sér
ekki alltaf þessi ítök, en þau féllu
ekki niður fyrir það. Þessi réttindi
jarðareigenda í öðrum jörðum, sem
ekki voru nýtt svo árum eða áratug-
um skipti voru orðin til vandræða.
Þess vegna voru sett lög nr. 113
1952 um lausn ítaka af jörðum. Þá
var eignarétturinn virtur það mikið,
að Alþingi taldi nauðsynlegt að
setja lög um lausn þessara kvaða
á jörðunum.
En ef menn nú vilja halda því
fram, að þrátt fyrir allt þetta sé
ekki hægt að viðurkenna ótvíræðan
eignarrétt á Auðkúluheiði, þá er
rétt að upplýsa, að búið hefur verið
á Hveravöllum síðan árið 1964 og
íbúarnir þar eru heimilisfastir í
Svínavatnshreppi og greiða þar
gjöld sín og eru þar á kjörskrá. Og
þá verður að viðurkenna að heiðin
sé „notuð“ til annars en bara beitar.
Nokkru eftir 1930 byggir Ferða-
félag íslands skála á Hveravöllum.
Fasteignamat ríkisins telur hann
reistan 1933. Talið er að um þenn-
an skála hafi verið gerður munnleg-
ur samningur við eigendur heiðar-
innar um að félagið mætti byggja
þarna gegn því að nota mætti skál-
ann sem athvarf gangna- og leitar-
manna á heiðinni. Mér vitanlega
hafa ekki fundist gögn um þetta,
en svona hefir þetta verið og það
í góðu samkomulagi. Ferðafélag
Islands eða forráðamenn þess töldu
sig þurfa leyfi eigenda heiðarinnar,
upprekstrarfélags hreppanna, og
greiddu fyrir með afnotum af hús-
inu.
I stuttu máli sagt, þá hefur Auð-
kúluheiði verið talin óumdeild eign
kirkjujarðarinnar Auðkúlu með
ákveðnum glöggum landamerkjum.
Hún var seld af þar til bæru stjórn-
valdi Svínavatns-, Torfalækjar-, og
Blönduóshreppum, með afsali 5.
júlí 1918 og eignarrétturinn aldrei
verið vefengdur né heldur stjórn-
sýsluyfirráð Svínavatnshrepps, sem
m.a. kemur fram í gögnum fast-
eignamatsins og heimilisfesti íbúa
veðurstofuhússins á Hveravöllum,
sem greiða og hafa greitt gjöld sín
til Svínavatnshrepps og verið þar á
kjörskrá frá því um miðjan sjöunda
áratug þessarar aldar. Svona ein-
falt er þetta mál.
Höfundur erfv. sýslumaður.
HVERA
HVERAVELLI?
Jón ísberg
Siemens heimilistsekin eru rómuð fyrir
stílhreina hönnun og góða endingu.
Það er staðreynd.
Smith & Norland býður mikið úrval
heimilistækja frá Siemens.
Fagleg ráðgjöf og góð þjónusta.
Það er staðreynd.
Umboðsmenn okkar á landsbyggðinni eru:
• Akranes: Rafþjónusta Sigurdórs • Borgarnes: Glitnir • Borgarfjörður: Rafstofan Hvítárskála • Snæfellsbær: Blómsturvellir
• Grundarfjörður: Guðni Hallgrimsson • Stykkishólmur: Skipavík • Búðardalur: Ásubúð • ísafjörður: Póllinn • Hvammstangi: Skjanni
• Sauðárkrókur: Rafsjá • Siglufjörður: Torgið • Akureyri: Ljósgjafinn • Húsavik: Öryggi • Vopnafjörður: Rafmagnsv. Árna M.
• Neskaupstaður: Rafalda • Reyðarfjörður: Rafvélaverkst. Árna E. • Egilsstaðir: Sveinn Guðmundsson • Breiðdalsvík: Stefán N. Stefánsson
• Höfn í Hornafirði: Króm og hvítt • Vík í Mýrdal: Klakkur • Vestmannaeyjar: Tréverk • Hvolsvöllur: Kaupfélag Rangæinga • Hella: Gilsá
• Selfoss: Árvirkinn • Grindavík: Rafborg • Garður: Raftækjav. Sig. Ingvarss. • Keflavík: Ljósboginn • Hafnarfjörður: Rafbúð Skúla, Álfaskeiði.
SMITH &
NORLAND
Nóatúni 4 • Sími 5113000