Morgunblaðið - 07.11.1996, Blaðsíða 50

50 FIMMTUDAGUR 7. NÓVEMBER 1996
MIIMIVIINGAR
MORGUNBLADIÐ
BRÍET
HÉÐINSDÓTTIR
+ Bríet Héðins-
dóttir, leikari
og leikstjóri, fædd-
ist í Reykjavík 14.
október 1935. Hún
lést á krabbameins-
deild Landspítalans
26. október síðast-
liðinn og fór útför
hennar fram frá
Dómkirkjunni í
Reykjavík 5. nóv-
ember.
í annað skipti á ör-
fáum vikum er stórt
skarð höggvið í hóp
íslenskra leikara og leikstjóra. Að
þessu sinni kveðjum við Bríeti Héð-
insdóttur, eina fremstu leikkonu
sinnar kynslóðar. Hún átti að baki
glæsilegan feril, sem vissulega var
fullverðugt ævistarf en samt var
það trú okkar að hún ætti enn eft-
ir að bæta þar við mörgum sigrinum
enda rétt komin yfír miðjan aldur.
Nú á dögum er kornungu lista-
fólki gjarnan hampað. Það hefur
varla hafið feril sinn, þegar fjölmiðl-
ar hafa hafið það til skýjanna og
íólk flykkist á sýningar til þess að
sjá þessar nýju stjömur. Bríeti hefði
áreiðanlega ekki þótt við hæfi að
segja að áhorfendur hafi flykkst í
leikhúsið til þess að sjá leik henn-
ar. Hún var þjónn listarinnar og
leikskáldsins. Eg man að einu sinni
var hún að leikstýra í Leiklistarskól-
anum og fannst nemendur ekki tala
nógu virðulega um einhvern tiltek-
inn leikritahöfund. Hún gat ekki
orða bundist og sagði: „Þið skuluð
ekki halda að áhorfendur komi til
Íiess að horfa á ykkur, fólk kemur
il þess að sjá verkið og hvað höf-
undurinn hefur fram að færa. Ef
þið viljið endilega sýna ykkur sjálf,
skuluð þið ganga í Módelsamtökin.“
Við sem fylgdumst með Bríeti á
sviðinu, vissum að þótt hún væri
dyggur þjónn þeirra verka og höf-
unda, sem hún túlkaði hveiju sinni,
var hún rækilega skapandi um leið.
Ég man ekki til þess að hafa séð
hana lélega í neinni leiksýningu eins
og þó getur komið fyrir besta fólk.
Leikur hennar var ætíð áhugaverð-
ur, ígrundaður, kraftmikill eða
ísmeygilegur. Hún var ein örfárra
íslenskra leikara, sem kunni að
beita stílfærslu í textaflutningi og
auka þannig á dýpt túlkunarinnar.
*Hún var sérfræðingur í því sem
einn eftirlætishöfunda hennar, Ber-
tolt Brecht, kallaði verfremdung:
að stilla sér til hliðar við persón-
una, sem verið er að leika án þess
að það bitni á einbeitingunni og
innlifuninni. Þannig gat áhorfand-
inn í senn lifað sig inn í túlkun
Bríetar og jafnframt séð hvaða af-
stöðu hún sem leikkona hafði til
persónunnar. Slíkt er ekki á allra
færi.
Bríet lauk prófi frá Leiklistar-
skóla Þjóðleikhússins 1962 og starf-
aði þar lengst af. Hún lék þar yfir
70 hlutverk og leikstýrði fjölmörg-
um eftirminnilegum sýningum.
, Eitthvað segir það um þroska Bríet-
ar að strax í upphafi ferils síns leik-
ur hún ekki einvörðungu ungu
stúlkurnar heldur líka fullorðnar
hefðarkonur og rustalegar kerling-
ar. Meðal þeirra hlutverka sem
standa manni ljóslifandi fyrir hug-
skotssjónum eru mállausa dóttirin
Katrín í Mutter Courage, hin mál-
gefna og glaðværa Yenta í Fiðlar-
anum á þakinu og önnur henni
skyld: Gróa á Leiti í Pilti og stúlku;
Elísabet Englandsdrottning í Maríu
Stúart, grimm og glæsileg og hin
harmi slegna en sterka frú Carrar
i leikriti Brechts en sá höfundur
kom mjög við sögu á ferli Bríetar.
Hún lék í flestum leikritum hans
sem hér hafa verið sýnd og þýddi
og leikstýrði sumum þeirra.
Annar var sá höfundur sem hún
hafði sérstakt dálæti á og dýrkaði
og dáði umfram aðra menn en það
,yar Halldór Laxness. Leiðir þeirra
lágu oft saman í leikhúsinu og aldr-
ei var hún sælli en í
nánd við verk hans.
Ástu Sóllilju í Sjálf-
stæðu fólki túlkaði hún
svo ógleymanlega að
mann verkjaði í hjartað
og seinna sýndi hún
okkur nístandi niður-
lægingu mannlegrar
eymdar sem hin lán-
lausa Jarþrúður kona
Ólafs Kárasonar í Húsi
skáldsins. Sjálf vann
hún leikgerðir upp úr
Atómstöðinni og ís-
landsklukkunni af
meiri dirfsku og sjálf-
stæði en flestir aðrir þrátt fyrir eða
kannski einmitt vegna takmarka-
lausrar virðingar sinnar fyrir verk-
unum. Síðasta leikstjómarverkefni
hennar var eigin leikgerð: Hið Ijósa
man, byggt á sögu Snæfríðar í ís-
landsklukkunni, mjög svo persónu-
leg og áhugaverð skoðun hennar á
þessum þjóðarfjársjóði.
Ég held að Bríeti hafi aldrei fund-
ist hún hafa nóg að gera í leikiist-
inni og samt var hún alltaf að. Ef
hlé varð á verkefnum í Þjóðleikhús-
inu var hún sífellt að fá leyfí til að
leika og leikstýra utan leikhússins.
Hún bókstaflega brann af áhuga á
leiklist. Allt frá upphafi ferils síns
var hún sterk og hæfileikarík leik-
kona en varð samt æ betri eftir því
sem árin liðu og lífsreynsla og
þroski dýpkaði verk hennar: Frá
seinni árum má minna á safaríkan
leik hennar sem griðkonan Poncia
í Heimili Vemhörðu Alba, hún var
eigingjörn og útsmogin Katarina
Holm í Haustbrúði, metnaðargjöm
og eldklár sem fjölmiðlakonan Karl-
otta í Ráðherrann klipptur og
spaugilega pipruð og sérvitringsleg
sem Aronetta í Himneskt er að lifa
eða þá hin orðljóta og tuðandi ætt-
móðir Katrín í Hafinu. Undir hið
síðasta vann hún marga af sínum
glæsilegustu leiksigrum. Hæst reis
list hennar í hlutverki móðurinnar
í Blóðbrullaupi Lorca, Karenar Blix-
en í einleiknum Dóttur Lúsífers og
Hekúbu drottningar í Trójudætrum.
Bríet lék um tíma hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, fyrst í upphafi ferils
síns og lék þá m.a. Sonju í Vanja
frænda og Maríu í Þjófum, líkum
og fölum konum eftir Dario Fo.
Síðar lék hún þar á níunda áratugn-
um Títaníu drottningu í Draumi á
Jónsmessunótt og eiginkonuna í
farsanum Félegt fés eftir Fo. Hún
tók þátt í starfsemi Grímu og leik-
stýrði þar ma. sinni fyrstu leiksýn-
ingu Jakob eða uppeldinu eftir Io-
nesco, sem hún hafði mikið dálæti
á. Síðast í fyrravetur leikstýrði hún
stórskemmtilegri sýningu á
Kennslustund sama höfundar. Með-
al áhrifamikilla sýninga sem hún
leikstýrði í Þjóðleikhúsinu má nefna
Brúðheimili Ibsens, Týndu teskeið-
ina, Oliver Twist, Jómfrú Ragnheiði
og Lokaæfingu. Hún starfaði sem
leikstjóri hjá öllum íslenskum at-
vinnuleikhúsum og sviðsetti nokkr-
ar óperur hjá Islensku óperunni,
tvær þeirra eru meðal áhrifamestu
sýninga þar á bæ: La Traviata og
Aida.
Margt er ótalið af afrekum Bríet-
ar á leiklistarsviðinu en til þess mun
tekið hversu ijölhæf hún var þegar
viðfangsefnin eru skoðuð. Hún
hellti sér af alkunnum ákafa yfir
sérhvert verkefni og gerði þá ekki
greinarmun á gamni og alvöru,
hvort höfundurinn hét Fo eða Ibs-
en, Ionesco eða Brecht, Laxness eða
Verdi.
Til Bríetar voru gerðar miklar
kröfur. Hún var skarpgreind, fróð
og víðlesin; ekkert mannlegt var
henni óviðkomandi. Hún hafði skoð-
anir á öllum hlutum og lét þær
óspart í ljós. Áhugi hennar á verk-
efninu hveiju sinni var svo brenn-
andi og ágengur að oft þótti manni
nóg um. Það var engu líkara en
heimurinn stæði eða félli með við-
komandi verki eða hlutverki. Af
háværri eftirfylgju og eldmóði tal-
aði hún sig hása um verkefnið,
baðandi út örmunum og í augunum
þvílík gleði og ákefð að manni
fannst væntanleg leiksýning þegar
hafin og fylltist andakt yfir þeim
töframætti listarinnar sem á svo
afdráttarlausan hátt gat heltekið
listamanninn.
Bríet var nautnamanneskja, sem
hafði gaman af að gera sér glaðan
dag. Þegar ljóst varð að vágesturinn
ógurlegi hafði slegið eign sinni á
hana, brást hún við af alkunnri
skynsemi og kaldhæðni. Var strax
ákveðin í að lífinu væri lokið, kvaðst
södd lífdaga og fegin að verða laus
við hrömun og heilsuleysi ellinnar.
Bað vini og kunningja að færa sér
kampavín og halda sér selskap
þannig að hún gæti notið lífsins til
hinstu stundar. En þegar menn svo
komu til að veita henni huggun og
uppörvun snerist dæmið oftar en
ekki við: það var hún sem veitti
uppörvun, miðlaði fróðleik og varð
til þess að fólk fór bjartsýnna og
auðugra af fundi hennar.
Það var Bríeti mikil gæfa, þegar
hún kynntist eftirlifandi eiginmanni
sínum, Þorsteini Þorsteinssyni en
með honum eignaðist hún dótturina
Steinunni Ólínu, sem einnig varð
ljósgeisli í lífi þeirra. Áður hafði
hún eignast Laufeyju og Guðrúnu
með fyrri manni sínum. Þau Þor-
steinn og Bríet bjuggu yfir
skemmtilegum andstæðum í fasi
og persónugerð en áttu það sameig-
inlegt að vera fluggáfuð og há-
menntuð. Og á menntunarsviðinu
létu þau aldrei staðar numið. Þau
voru það sem á erlendum málum
er kallað intellectuals og er því
miður alltof sjaldgæft fyrirbæri á
Islandi, stundum hefur það verið
nefnt gáfumenn.
Það var einstaklega gaman að
vera samvistum við þau hjón. Bríet
hefði án efa brugðist hin versta við
ef einhver vogaði sér að halda því
fram að hún hafí „búið manni sínum
glæsilegt heimili“ eins og stundum
er sagt j minningargreinum. Á
heimili þeirra var ekki borist á á
veraldlega vísu en því meiri andleg
upplyfting var að sækja þau heim.
Stutt kvöldheimsókn gat jafnast á
við fleiri daga námskeið í bók-
menntum, listum og þjóðfélagsmál-
um. Meðan aðrir urðu jólastressi
og kaupæði að bráð, fóru þau sér
hægt en voru þó búin að lesa allar
nýju skáldsögumar löngu fyrir jól,
slík var eftirvæntingin eftir þeim
menningarviðburði sem útkoma
nýrrar íslenskrar skáldsögu var í
þeirra augum.
Bríet var afdráttarlaus í afstöðu
sinni til manna og málefna, samt
var hún efahyggjumanneskja á
óvæntum augnablikum. Hún var
sannur félagshyggjumaður og þjóð-
emissinni í bestu merkingu þess orð
- í gríni en þó ekki án allrar alvöru
stofnaði hún ásamt nokkmm kunn-
ingjum Hið íslenska þjóðrembufélag
og var sjálfskipaður formaður. Fé-
lagið starfaði þó eingöngu í heima-
húsum af viðeigandi galgopaskap.
Sem leikkona þurfti hún mikla
athygli og stundum hafði ég lúmskt
gaman af hve hneyksluð hún gat
orðið á leikumm, þegar hún sjálf
var að leikstýra: hve tillitslausir
þeir áttu til að vera gagnvart leik-
stjóra sínum. En svo rækilega gekk
hún inn í hlutverk leikarans að
þessu gleymdi hún um leið og hún
sjálf var komin í hlutverk. Þá varð
hún allra manna frekust á athygli
en á þann jákvæða og áhugasama
hátt, að það var einskær ánægja
að veita henni alla þá athygli sem
hún krafðist.
Hún var óspör á hrós til vina og
samstarfsmanna, þegar einhveijum
tókst vel upp; eiginleiki, sem ekki
er allra í leiklistinni. Hún þoldi ekki
valdhafa, varð samstundis gagn-
rýnin á þann sem kominn var í
valdastöðu, hversu nákominn henni
sem hann var og sagði fólki óspart
til syndanna ef henni mislíkaði.
Samt lýsti hún því nýlega yfir á
prenti að farsælasta stjómarfyrir-
komulag í leikhúsi væri það sem
hún sjálf teldi sig búa við: menntað
einveldi! Hún var ein öfárra sem
gat reitt undirritaðan til reiði þann-
ig að við misstum okkur út í hörku-
rifrildi. En alltaf fundum við hversu
heimskulegt var að missa svona
stjóm á skapi okkar og urðum ein-
staklega kurteis og hógvær minút-
umar á eftir. Vinátta hennar var
mér mikils virði.
Það er erfitt að sjá á eftir Brí-
eti, það er svo stutt síðan hún sat
með okkur á verkefnavalsfundum í
fullu fjöri með alla framtíðina í
augunum og talaði um allt það
skemmtilega sem við ættum eftir
að gera. Það er með mikilli eftirsjá
að við samstarfsfólk hennar í Þjóð-
leikhúsinu kveðjum hana um leið
og við sendum Þorsteini, Steinu og
öðmm aðstandendum innilegar
samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning þessarar
merku listakonu.
Stefán Baldursson.
Fyrir nokkram vikum rakst ég
á mynd. Á henni er Bríet Héðins-
dóttir, stödd í heimsókn hjá mér
ásamt Steinu og mömmu á Spáni
páskana 1988. Við stöndum þarna
undir Gíbraltarklettinum, þar sem
straumar mætat á mótum Evrópu
og Afríku. Það er einkennileg ró
yfír þessari mynd. Við brostum all-
ar blíðlega framan í Ijósmyndarann
í vorgolunni, nema Bríet. Hún horf-
ir ábúðarmikil eitthvað miklu
hærra en við með sitt hvassa nef
og fránu augu - horfir langt út í
sjóndeildarhringinn og guð má vita
að hveiju hún er að gá.
Nú þegar Bríet er farin frá okk-
ur verður mér hugsað til þessarar
ferðar sem við kölluðum mæðgna-
ferðina miklu.
Og margt fleira kemur upp í
hugann: Þegar við fóram á kúrs í
stjömufræði í Háskólanum til að
reyna að skilja sólmiðjukenningu
Kópemikusar. Og allar leiksýning-
amar: Sumargestir, þar sem við
lékum saman, Óliver Tvist, þá leik-
stýrði hún mér, Haustbrúður og
Blóðbrallaup, þar sem ég leikstýrði
henni - allt í Þjóðleikhúsinu.
Það var mikill samgangur á milli
fjölskyldna okkar yfír homið á
Lönguhlíðinni, mæður okkar nánir
vinir eins og við Bríet og stelpurn-
ar hennar og systur mínar brölluð-
um ýmislegt saman líka.
Bríet varð lærimóðir mín um
margt. Hjálpaði mér og uppörvaði.
Og skammaði mig líka. Eg er að
reyna að rifja það allt upp núna
þegar hennar nýtur ekki lengur við.
Á bakaleiðinni frá Gíbraltar óð-
um við í Miðjarðarhafinu. Þetta var
sem sagt um páskana og enn ískalt
heima á íslandi. Við fóram á maga-
dans í Marokkó okkur öllum til
óblandinnar ánægju og ég dró hana
og mömmu með mér á nautaat
þama á páskadag. Svo keypti Bríet
sér pels. Þótt hún kynni alls ekki
að prútta. Það var nefnilega ekki
hennar stfll. Hún var aldrei smá í
neinu.
Hún hafði gaman af þessu öllu
og við skemmtum okkur konung-
lega. Mamma og Bríet ortu um
nautaat á páskum og oft hefur
mamma rifjað þessa ferð upp. Hvað
Bríet var hjálpleg, hlý og ódrep-
andi skemmtileg. Hún drakk í sig
sögu og menningu fólksins, forvitin
og áhugasöm um kjör þess. Bríet
var þeirrar gerðar. Hún stóð með
fólki, einkum ef það var minnimátt-
ar eða hafði orðið undir. Hún gat
staðið þannig með því að maður
hélt að himinn og jörð ætluðu að
farast.
Hún var ekki allra. En þeirra sem
hún var, var hún mikils virði. Guð
hjálpi þeim sem henni líkaði ekki
við. Þeir fengu það óþvegið. En ég
margreyndi hana að því að vera
það sem kallað er drengur góður.
Það var sjaldan logn í kringum
Bríeti. Og aldrei myndi ég halda
því fram að hún hafi verið auðveld
manneskja. Hún var stór í brotinu,
málamiðlunarlaus. Og að lifa án
málamiðlana, þótt lífið verði styttra
en allir héldu, er ekki lítill árang-
ur. Ég er heldur ekki viss um að
Bríet hafi viljað verða gömul. Ég
verð ekki gömul, sagði hún oft við
mig, og mér fannst hún fullkom-
lega sátt við það.
Nú er hún farin. Og við verðum
að sætta okkur við það. Sætta okk-
ur við að geta ekki lengur hringt,
á laugardagsmorgni og spurt frétta
- af leiksýningum gærkvöldsins,
pólitík morgundagsins, af jólabók-
unum, tónlistinni eða guð má vita
hvað það var sem brann á henni
heitast þann daginn.
Því það brann alltaf eldur þar
sem Bríet var. Hún horfði hátt í
lífinu, stefndi hærra en aðrir. Hún
var algerlega hégómalaus, rismikil
og óvenjulega gáfuð manneskja
með skýr markmið í öllu sem hún
gerði. Hún var engum lík. Ég mun
sakna hennar alla tíð.
Steina, Steinu, Guðrúnu móður
hennar, Laufeyju og Gunnu sendi
ég mínar hlýjustu samúðarkveðjur
þessa köldu haustdaga.
Þórunn Sigurðardóttir.
Kveðja frá
Leikfélagi Akureyrar
Með Bríeti Héðinsdóttur er hnig-
inn að moldu einhver merkasti leik-
húslistamaður þjóðarinnar á
undanfömum áratugum. Bríet var
sterkur persónuleiki og mótaði á
ferli sínum sem leikkona fjölmargar
ógleymanlegar persónur. En Bríet
var ekki einungis mikilhæf leikkona
heldur notaði hún listrænt innsæi
sitt, greind og menntun til þess að
þróa sjálfa sig og þroska sem höf-
und leikverka og ekki síður sem
leikstjóra. Það var fyrst og fremst
á því sviði sem Leikfélag Akur-
eyrar fékk að njóta krafta hennar.
Bríet skrifaði leikgerð að Jómfrú
Ragnheiði eftir Guðmund Kamban
og leikstýrði þessu verki sínu hjá
Leikfélagi Ákureyrar leikárið
1981-82. Strax næsta ár kom
Bríet aftur með eigin leikgerð af
Atómstöðinni eftir Halldór Laxness
og setti verkið á svið á Akureyri.
Loks leikstýrði Bríet söngleiknum
Kabarett hjá Leikfélagi Akureyrar
leikárið 1986-87.
Bríet Héðinsdóttir var skapheit-
ur listamaður og kringum hana
ríkti aldrei nein lognmolla meðan
á æfingum og undirbúningi sýn-
inga stóð. Hún lagði fram alla
krafta sína og ætlaðist til hins sama
af öðrum. Við þær aðstæður gat
það vissulega gerst að menn beittu
röddinni til þess að koma skoðunum
sínum á framfæri. Slíkt er einung-
is eðlilegt í leikhúsinu þar sem lista-
mennirnir vinna allir meira og
minna með tilfinningar sínar og
leggja hjarta og sál í verk sitt. Það
gerði Bríet. Hjarta hennar sló fyrir
leiklistina. Nú þegar þetta hjarta
er hætt að slá er íslenskt leikhús
stóram fátækara en áður.
F.h. Leikfélags Akureyrar,
Sunna Borg.
Enn hefur kvatt sviðið mikilhæf-
ur listamaður, litríkur og merkileg-
ur persónuleiki — og góður og
hreinskiptinn vinur. Það eru orðin
rúm fjörutíu ár síðan leiðir okkar
Bríetar Héðinsdóttur lágu fyrst
saman er við vorum við nám í
Vínarborg. Þetta var skemmtilegur
tími og margt um landann í höfuð-
borg tónlistarinnar eins og jafnan
síðan.
Fjarlægðir urðu sjaldan miklar
eftir heimkomuna, enda starfsvett-
vangur Bríetar meira eða minna
tengdur mínum gegnum tíðina.
Bríet var ógleymanleg persóna
og gædd miklum og fjölbreyttum
gáfum. Vel að sér um um flesta
hluti, þótt leiklistin, bókmenntir og
tónlist skipuðu sérstakan sess i
huga hennar. Öðrum þræði var hún
jarðbundin og lét sig miklu varða
mannlegt hlutskipti. Hafði ákveðn-
ar skoðanir og skaphita, sem list
hennar hlaut að njóta góðs af. Hún
gat verið orðhvöt og „brött“ —
komið manni í opna skjöldu. Bak
við allt var hlýja, greind, ósvikin
kímni — og viðkvæmni.
Megi minning hennar lifa með
okkur öllum sem þekktum hana og
sefa sorg og söknuð ástvina. Hún
var heil og sterk og umbúðalaus,
í lífínu sem í listinni. Gerði um-
hverfíð svipmeira, litríkara og