Morgunblaðið - 15.11.1996, Síða 38

38 FÖSTUDAGUR 15. NÓVEMBER 1996
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Að lesa meira og meira,
! meira í dag en í gær
ÞAÐ ER sérlega
ánægjulegt að fylgjast
með því þessa dagana
hve stór hópur grunn-
skólanemenda á öllum
Norðurlöndum sökkvir
sér niður í lestur nor-
rænna bókmennta.
Astæðan er Stóra nor-
ræna lestrarkeppnin,
Mímir, en hún hófst í
fiyijun nóvember og
stendur út mánuðinn.
Fyrstu tvær vikumar
fara fyrst og fremst í
lestur en seinni hluti
mánaðarins í úrvinnslu
og túlkun á lestrarefn-
inu. Oft hefur verið deilt
á að keppni í lestri nái
eingöngu til þeirra sem fljótir séu
að lesa og hinir seinfærari sitji eftir
með sárt ennið. í þessari keppni, sem
er bekkjarkeppni, er skráður ijöldi
bókartitla og lesinna blaðsíðna en
bekkurinn skilar síðan veggspjaldi
þar sem fram kemur skapandi túlkun
og viðbrögð nemenda við efni bók-
anna. Sköpunargleðinni eru engin
takmörk sett. Túlkunin getur komið
Tram í ljóðum, samtölum, spakmæl-
um, myndverkum eða hveiju því sem
bekkurinn kemur sér saman um.
Upplifun og sköpunargleði á að vera
í fyrirrúmi og til verðlauna velur
skólinn veggspjald úr hveijum ald-
ursflokki. Hver skóli getur síðan
haldið sína skólakeppni, veitt verð-
laun eða valið sína lestrarhesta. Allir
skólar sem taka þátt í keppninni fá
viðurkenningarskjal og úrslit í land-
skeppninni verða birt í janúar. Vegg-
spjöld þeirra sem sigra í landskeppn-
unni fara í úrslitakeppni á milli Norð-
urlanda og eru vegleg verðlaun í boði.
Lestrarkeppnin Mímir er haldin
að frumkvæði íslendinga en er eins
og fyrr segir samnorræn undir
merkjum Norrænu ráðherranefndar-
innar. Nafnið Mímir er
sótt í norrænu goða-
fræðina en hlutverk
Mímis er að gæta
viskubrunnsins. Viskan
er ekki auðfengin og
Óðinn varð að fóma
öðru auga sínu til að
fá að njóta visku-
brunnsins. Óðni fannst
þessi skipti réttmæt og
síðan hefur hann sótt
visku í kristaltært vatn
brunnsins. Vængjaði
hesturinn Pegasus er
táknrænn fyrir inn-
blástur og fegurð hins
ritaða orðs. Mímir,
auga Óðins og Pegasus
eru tákn norrænu lestr-
arkeppninnar og eru einkennandi
fyrir allt efni sem gefið er út í tengsl-
um við keppnina.
Markmiðið með keppninni er að
efla almennan lestraráhuga nemenda
og vekja athygli þeirra á því mikla
úrvali sem til er af Norðurlandabók-
menntum. Einnig er hér tækifæri til
að efla og styrkja samkennd bama-
og unglinga á Norðurlöndum. Allir
sem láta sig varða uppeldi og mennt-
un ungmenna vita að lestur bók-
mennta í bundnu og óbundnu máli
og umfjöllun um þær er veigamikill
þáttur móðurmálsnámsins. í lífi nú-
tímabama má e.t.v. segja að bók-
menntir séu eitt af því fáa sem virkj-
ar sköpunargáfu þeirra í raun og
veru. Lesendur neyðast til að vinna
sjálfir við lesturinn og þar fær ímynd-
unaraflið að njóta sín.
Á bókasöfnum landsins er mikið
að gera þessa dagana og óhætt að
segja að norrænn andi svífi þar yfir
vötnum. Skólabókasöfnin anna vart
auknum útlánum og margar bóka-
búðir hafa bmgðist vel við aukinni
eftirspum.
Þann 16. nóvember er Dagur ís-
Halda mætti bókadaga,
segir Ingibjörg
Einarsdóttir, til að
auka virðingu og veg-
semd bókarinnar.
lenskrar tungu. Menntamálaráð-
herra ákvað á síðastliðnu ári að fæð-
ingardagur Jónasar Hallgrímssonar
skyldi um ókomin ár bera það sæmd-
arheiti og er það vel. Að þessu sinni
ber þann dag upp á laugardag svo
erfitt verður að minnast dagsins
sameiginlega í skólum landsins.
Margir grunnskólar hafa þó ákveðið
að tengja daginn lestrarkeppninni og
ýmsir framhaldsskólar flytja dagskrá
sem tengist deginum.
I framhaldi af umræðu minni um
mikilvægi bóka og lesturs fyrir ung-
menni í þessu landi tel ég að styðja
þurfi betur við alla hina daga ís-.
lenskrar tungu en gert er. Það má
að sjálfsögðu gera með ýmsu móti
en mín tillaga til yfirmanna mennta-
og fjármála er sú að minnast nú
Jónasar myndarlega og létta virðis-
aukaskatti af bókum. Það er alveg
ljóst að bókin þarf stöðugt að vera
sýnileg og aðgengileg, vönduð og
samkeppnishæf við aðra miðla. Þjóð-
in gerir átak í hinu og þessu og við
markaðssetjum næstum hvað sem
er. Það væri því vel við hæfi að gera
bókarátak. Halda mætti bókadaga
til að auka virðingu og vegsemd
bókarinnar og létta af henni þeirri
ánauð sem lögð var á hana í formi
virðisaukaskatts. Margmiðlun nútím-
ans og aukin tækni framtíðarinnar
gagnast okkur lítið ef við vanrækjum
grunninn sem er það að vera læs.
Höfundur er formaður Samtaka
móðurmálskennara.
Ingibjörg
Einarsdóttir
Málræktarþing
Dagur íslenskrar
tungu
Hver er staða ís-
lenskrar tungu núna við
-íaldarlok? Á hvaða svið-
um þarf helst að efla
hana? Hvaða ytri öfl
hafa mest áhrif á ís-
lenskt mál? Okkar fá-
menna málsamfélag
verður að leita eins og
kostur er að svörum við
þessum spumingum og
ótalmörgum öðrum um
sama efni. Líku máli
gegnir um fjölmargar
þjóðir um allan heim þar
sem mál stórra og valda-
mikilla þjóða getur haft
sterk áhrif á tungur smærri málsam-
félaga og jafnvel ógnað tilvist þeirra.
Ríkisstjómin samþykkti fyrir tæpu
iári, að tillögu Bjöms Bjamasonar
menntamálaráðherra, að 16. nóvem-
ber ár hvert, fæðingardagur Jónasar
Hallgrímssonar, yrði dagur íslenskr-
ar tungu og helgaður rækt við hana.
Markmiðið er að beina athygli þjóð-
arinnar þennan dag að stöðu tung-
unnar, gildi hennar fyrir þjóðarvitund
okkar og alla menningu. Með sér-
stökum degi íslenskrar tungu má ýta
undir þær umræður, skoðanaskipti
og þekkingarleit sem nauðsynleg er
til að svara þeim spurningum sem
stöðugt brenna á okkur um framtíð
móðurmáls okkar.
í- íslensk málnefnd hefur ákveðið
að efna til málræktarþings á degi
íslenskrar tungu nk. laugardag.
Þingið ber yfirskriftina „Staða ís-
lenskrar tungu“. Þar verður m.a.
rætt um stöðu íslenskunnar gagn-
vart enskri tungu og hvað unnt sé
að gera til að standa vörð um þjóð-
tungu sem fáir tala. Meðal þeirra
sem þarna fjalla um
stöðu tungunnar verða
Bjöm Bjarnason
menntamálaráðherra,
Kristján Árnason, for-
maður íslenskrar mál-
nefndar, Sveinbjörn
Bjömsson háskóla-
rektor, Friðrik Þór
Friðriksson kvik-
myndagerðarmaður,
Bubbi Morthens, Sig-
mundur Ernir Rúnars-
son, Árni Ibsen,
Kristrún Heimisdóttir,
Stefán Jón Hafstein
og Örn Kaldalóns.
Málræktarþingið verð-
ur i Háskólabíói og er
öllum opið. Það hefst
kl. 11 og stendur til um kl. 13.30.
íslensk málstöð
Skrifstofa íslenskrar málnefndar
nefnist íslensk málstöð og er rekin
í samvinnu við Háskóla íslands. Við,
sem þar störfum, verðum daglega
vör við að íslendingar sýna tungu
sinni mikinn áhuga.
Allt daglegt starf í íslenskri mál-
stöð lýtur að því meginhlutverki ís-
lenskrar málnefndar að vinna að efl-
ingu íslenskrar tungu og varðveislu
hennar í ræðu og riti. I þessu felst
m.a. að vera stjómvöldum til ráðu-
neytis um íslenskt mál og veita opin-
bemm stofnunum og almenningi
leiðbeiningar um málfarsleg efni,
m.a. með því að aðstoða fólk við að
finna eða mynda ný íslensk orð. Is-
lensk málstöð svarar fyrirspumum
um málnotkun, oftast í síma en einn-
ig skriflega. Eftirspurn eftir þessari
þjónustu málstöðvarinnar hefur auk-
ist jafnt og þétt undanfarin ár. Um
þessar mundir lætur nærri að fyrir-
spumir séu um 1.700 á ári. Islensk
Á málræktarþingi verð-
ur m.a. rætt um stöðu
íslenskunnar gagnvart
enskri tungu, segir Ari
Páll Kristinsson, og
hvað hægt er að gera
til að standa vörð um
þjóðtungu sem fáirtala.
málstöð birtir nú einnig stuttar
ábendingar um málfar á Netinu og
í textavarpi Sjónvarpsins.
Af öðrum þáttum í þjónustustarfi
íslenskrar málstöðvar má nefna yfir-
lestur rita, einkum fyrir opinberar
stofnanir og ráðuneyti, útgáfu staf-
setningarorðabókar og annarra hag-
nýtra orðasafna og gerð orðabanka
sem verður væntanlega aðgengilegur
almenningi á Netinu á næsta ári.
Einkum verður í bankanum sérhæfð-
ur orðaforði, svokölluð íðorð, en einn-
ig safn íslenskrar málstöðvar með
nýyrðum úr almennu máli. Þjónusta
við þýðendur fer vaxandi í málstöð-
inni. Orðanefndir í ýmsum sérgrein-
um sækja málfarslega og tæknilega
ráðgjöf til málstöðvarinnar og nokkr-
ar þeirra hafa fengið þar vinnuað-
stöðu fyrir ritstjóra orðasafna sinna
og til fundarhalda.
Fræðast má nánar um starfsemi
íslenskrar málstöðvar og Islenskrar
málnefndar á Netinu
(http://www.ismal.hi.is).
Höfundur er forstöðumaður
Islenskrar málstöðvar.
Ari Páll
Kristinsson
Hver dagnr sem rís
yfir Island er dagur
íslenskrar tungu
SÁ svartsýni: Nújá,
er nú farið að tileinka
móðurmálinu einn dag
á ári? Það er kannski
gert til að tryggja að
þjóðin tali íslenzku
a.m.k. þann eina dag,
þegar hún verður farin
að tala ensku alla aðra
daga?
Sannarlega lifum við
á tímum endurskoðun-
ar. Endurskoðun gild-
ismatsins virðist óhjá-
kvæmileg þegar heim-
urinn breytir um svip -
múrar hrynja, erfða-
íjendur gufa upp og
þjóðir renna ýmist
sundur eða saman.
Spumingar vakna sem áður hefðu
þótt jaðra við landráð en eru nú
ræddar, jafnvel í alvöru: eigum við
að halda áfram að vera þjóð? Svarar
það kostnaði? Þurfum við á sérstöku
tungumáli að halda? Leiðir það ekki
bara til einangrunar, þetta erfiða
beygingamál sem við erum að burð-
ast með aftan úr fortíð?
Fjölnismaðurinn Tómas Sæ-
mundsson sagði: „Engin þjóð verður
fyrr til en hún talar mál út af fyrir
sig og deyi málin deyja líka þjóðimar
eða verða að annarri þjóð.“ Rúmum
hundrað árum síðar spyr kannski
einhver landi hans: „Gerir það nokk-
uð til? Þurfum við endilega að vera
þjóð á tölvuöld, á tímum samevr-
ópsks vinnumarkaðar?"
Lengi höfum við stært okkur af
að vera „ein þjóð í einu landi“ þar
sem allir eiga sama móðurmál. Þetta
stenst ekki lengur. Á undanförnum
árum hefur sest að hér á landi fólk
af ýmsum þjóðemum, og þeim fer
stöðugt fjölgandi sem eiga sér aðra
tungu en íslensku að móðurmáli. Af
þessu verður þjóðlífið litríkara og
fjölbreyttara og eflaust fer þess brátt
að sjá stað í menningu okkar og list-
um - sú hefur a.m.k orðið raunin í
löndum þar sem innflytjendur eiga
lengri sögu en hér og nægir að minna
á enskar bókmenntir undanfarinna
ára.
Þurfum við að endurskoða þjóð-
arhugtakið? Hvað er það sem gerir
okkur að þjóð? Móðurmálið? Sagan,
arfleifðin, minningamar? Eða eitt-
hvað annað?
Getur verið að við séum bara fólk
sem gráglettin örlögin hafa að gamni
sínu dreift um þetta kalda og stór-
hættulega útsker? í þeim tilgangi
kannski að við yrðum rík og
hamingjusöm á því að eyða
lífríki sjávar í kringum
okkur?
Er það landið sem
sameinar okkur, þetta
ægifagra land uggvæn-
legra náttúruhamfara,
erum við haldin undarleg-
um kvalalosta sem brýst út í
þjóðerniskennd og samstöðu „þeg-
ar hin rámu regindjúp/ ræskja sig
upp um Laka“?
Er það kannski handboltinn? Eða
Eurovision?
Ég veit ekki hvað það er, en eftir
miklar og tímafrekar vangaveltur er
ég farin að hallast að því að eitthvað
geri okkur að þjóð, og jafnframt að
það skipti ekki mestu máli hvað þetta
„eitthvað" er, enda séu skoðanir um
það eflaust skiptar. Við erum þjóð -
og það sem meira er: ég held við
ættum að halda áfram að vera þjóð.
Blönduð þjóð, en samhent í þeirri
viðleitni að aðlagast þessu landi og
lifa hér eins farsælu menningarlífi
og kostur er, rækta garðinn okkar.
Grasið kann að vera grænna annars
staðar, en þetta er okkar gras, svo
að ég snúi lauflétt út úr fyrir kú-
bönsku frelsishetjunni José Martí
sem sagði um vínið í Suður-Ameríku:
það kann að vera súrt, en það er
okkar vín/ Þetta er ekki þjóðremba,
þetta er heilbrigt þjóðarstolt sem
þarf að vera partur af sjálfsmynd
okkar.
Ég er líka sammála
Tómasi Sæmundssyni
um að þjóð þurfi að tala
mál „út af fyrir sig“.
Ég get ekki hugsað þá
hugsun til enda að
barnabörnin mín eða
þeirra börn verði látin
lesa Sölku Völku eða
Laxdælu í enskri þýð-
ingu - ef þau yrðu þá
svo heppin að einhver
nennti að kynna þau
fyrir þjóðararfinum. Ég
vil að við varðveitum
tunguna. Þess vegna
held ég að það sé af
hinu góða að halda upp
á afmæli Jónasar Hall-
grímssonar með Degi
íslenskrar tungu.
Ennþá betra væri þó ef ráðamenn
vorir legðust undir feld að gömlum
sið til að íhuga hvernig best yrði
staðið að varðveislu íslenskrar tungu
og risu upp galvaskir að morgni,
staðráðnir í að efla það sem efla
þarf ef við ætlum að halda áfram
að kalla okkur þjóð. Og hvað skyldi
það nú vera? Vissulega kemur margt
til greina og mikil er þörfin sem
Eflum íslenska dag-
skrárgerð, segir
Ingibjörg Haralds-
dóttir, listræna og
metnaðarfulla.
æpir á mann úr öllum menningar-
og menntakimum þessa lands.
Ættum við að:
- Útrýma þágufallssýki meðal
fóstra og kennara?
- Búa til nýyrði yfir allt sem er
hugsað á jörðu?
Nei. Hversu þörf og góð sem þessi
og fleiri svipuð baráttumál kunna
að vera er eitt sem skipta mun sköp-
um. Við eigum að:
- Efla íslenska ljósvakamiðla, út-
varp og sjónvarp allra landsmanna.
Snúa af þeirri braut eftiröpunar og
innantómrar afþreyingar sem við
æðum nú í hugsunarleysi og blindni,
og efla þess í stað íslenska dagskrár-
gerð, listræna og metnaðarfulla.
Ljósvakamiðlarnir, einkum og sér
í lagi sjónvarpið, eru miðlar framtíð-
arinnar og mikilvægi þeirra fyrir
uppeldi og menntun barna okkar
og barnabama á nýrri öld
verður vart ofmetið. Ef við
erum þjóð og viljum halda
áfram að vera þjóð verð-
um við að viðurkenna
þessa staðreynd og grípa
þegar í stað til úrræða
sem duga. Hættum að láta
börnin okkar vaxa úr grasi
með þá ranghugmynd að þau
séu amerískir unglingar í stórborg.
Gerum íslenskt sjónvarpsefni, vand-
að og skemmtilegt, að daglegu
brauði þjóðarinnar. Leyfum henni að
skoða sig i spegli. Það þarf ekki allt-
af að vera spéspegill. Það sem okkur
vantar kannski fyrst og fremst, Is-
lendinga, er raunsæ sjálfsmynd. Þeg-
ar við höfum loks áttað okkur al-
mennilega á því hver við erum og
sætt okkur við það, þegar við vitum
hvar við stöndum og þurfum ekki
lengur að belgja okkur út af þjóð-
rembu eða koðna niður í minnimátt-
arkennd, þá er okkur óhætt, og þá
er íslenskri tungu óhætt. Þetta er
ekki einangrunarstefna, þvert á móti,
þetta er leiðin inn í tuttugustu og
fyrstu öldina.
Minnumst þess, á Degi íslenskrar
tungu.
Minnumst þess einnig að hver
dagur sem rís yfir ísland er dagur
íslenskrar tungu.
Höfundur er formaður
Rithöfundasambands Islands
Ingbibjörg
Haraldsdóttir