Morgunblaðið - 16.11.1996, Page 46

46 LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1996
MIIMNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
GUÐMUNDUR
ARNLA UGSSON
Guðmundur
Arnlaugsson
fæddíst í Reykjavík
1. september 1913.
Hann lést á Land-
spítalanum 9. nóv-
ember síðastliðinn
og fór útför hans
fram frá Dóm-
kirkjunni 15. nóv-
ember.
Kveðja frá
Menntaskólanum
við Hamrahlíð
gefið verður út fljót-
lega í tilefni af 30 ára
afmæli skólans á þessu
ári.
Við í Menntaskólan-
um við Hamrahlíð
kveðjum með söknuði
leiðtoga og félaga til
margra ára og vottum
aðstandendum hans
okkar dýpstu samúð.
Blessuð sé minning
Guðmundar Amlaugs-
sonar.
Fyrir hönd starfs-
manna og nemenda
MH,
Látinn er fyrsti rektor Mennta-
skólans við Hamrahlíð, Guðmundur
Amlaugsson. í 30 ára sögu MH er
hann sá maður sem mest hefur
mótað stefnu skólans og hugsjónir.
Þegar MH var stofnaður 1966 var
ljóst að skólanum var ætlað að leita
nýrra námsleiða og nýjunga í skóla-
starfí. Það var mikil gæfa fyrir MH
að Guðmundur Amlaugsson skyldi
veljast fyrsti rektor skólans. Hann
var skipaður rektor ári áður en
skólastarf skyldi hefjast og nýtti
Guðmundur sér undirbúningstím-
ann vel. Var hann strax frá upp-
hafí með ýmsar hugmyndir að nýj-
ungum sem hann vildi koma á í
samstarfí við kennara og nemendur.
Hann reyndist afar snjall og var
virtur stjómandi. Hann skildi þá
gullvægu reglu stjómandans að eigi
að ná fram breytingum verður að
gera þær í samstarfí og samstöðu
við sem flesta sem hlut eiga að
máli. Skólaþróunin í MH undir
stjóm Guðmundar var því ekki unn-
in með valdboði rektors. Menn fóra
sér í engu óðslega. Hugmyndir vora
. skoðaðar vandlega af kennuram og
fengu þar með nauðsynlega kjöl-
festu í skólanum.
Þama er trúlega um að ræða einn
helsta kost Guðmundar sem stjóm-
anda: samstarf á breiðum grand-
velli. Má segja að vinnubrögð af
þessu tagi hafí fest í sinni starfs-
manna MH allt fram á þennan dag
og séu í rauninni hluti af starfshátt-
um og menningu skólans.
En hveijar vora helstu nýjungar
í skólastarfí sem komust á að fram-
kvæði og undir leiðsögn Guðmundar
Amlaugssonar?
Fyrst ber að nefna afnám bekkja-
kerfísins. Guðmundi var ljóst að
innan þess var ekki sá sveigjanleiki
sem nauðsynlegur var ætti skólinn
að geta komið til móts við breytileg-
ar þarfír ört vaxandi hóps nemenda
á framhaldsskólastigi. Lausn skól-
ans var að leggja niður bekkjakerf-
ið 1972 og koma á alveg nýju náms-
skipulagi sem nefnt var áfangakerfí.
Ekki síður mikilvæg var sú hug-
mynd Guðmundar að gefa fullorðnu
fólki kost á því að ljúka stúdents-
prófí eða ná sér í þekkingu með
kvöldnámi. Öldungadeild var stofn-
uð við skólann 1972 og kom strax
í ljós hin mikla þörf sem var fyrir
nám af þessu tagi.
Nýstárleg var jafnframt sú hug-
mynd Guðmundar að nemendur
skólans skyldu eiga kost á því að
„ syngja í kór sem gæfí einingar til
stúdentsprófs. Hann réð kórstjóra
að skólanum 1967 og hefur kór-
starf við skólann staðið með miklum
blóma alla tíð síðan.
Hér að ofan era aðeins nefndar
þijár nýjungar í skólastarfi sem
Guðmundur beitti sér fyrir og sem
hafa verið teknar upp í fleiri skól-
um. Má hiklaust telja Guðmund
Arnlaugsson einn mesta framkvöðul
í skólamálum á íslandi.
Þótt Guðmundur hætti stjómun-
arstörfum í MH 1980 hvarf hann
þó aldrei alveg frá skólanum. Hann
1 kenndi um skeið efstu áfangana í
stærðfræði og var oft kallaður til
fyrirlestrahalds í stærðfræði, bæði
vegna þekkingar í greininni og
hæfni sem kennari.
Síðasta verkefni Guðmundar fyrir
skólann var að skrifa um það tíma-
bil, sem hann sat sem rektor við
skólann í afmælisrit skólans sem
Sverrir Einarsson rektor.
Góður vinur og lærimeistari, Guð-
mundur Amlaugsson, er kvaddur
með þökk og mikilli virðingu.
Sú kemur tíð að einhver yerður
til þess að rekja skólasögu íslend-
inga á síðari helmingi 20. aldar. Þar
mun koma fram að á þeim áratugum
hafí orðið einhver mesta umbylting
sem um getur á því sviði. Margra
verður að sjálfsögðu minnst fyrir
brautryðjendastörf en einn hinna
fremstu verður áreiðanlega fyrsti
rektor Menntaskólans við Hamra-
hlíð, einn hugmyndasmiðanna og
framkvædastjóri áfangakerfisins í
íslenskum framhaldsskólum, upp-
hafsmaður öldungadeildanna,
hvatamaður að stofnun og æ síðan
vemdari Hamrahlíðarkóranna,
fóstri ,skákskólans“ við Hamrahlíð,
stærðfræðingur með ágætum, snjall
kennari, vel ritfær — og eins og títt
er um stærðfræðinga: einn ljúfasti
húmanisti síns tíma.
„Að stjóma stóra ríki er eins og
að sjóða smáa fiska" er gjama haft
eftir kínverskum meistara og ekki
allir á einu máli um merkinguna.
Ef það er rétt að þama sé til þess
tekið að sú stjóm verði best sem
lætur lítið yfír sér, held ég megi
fullyrða að Guðmundur Amlaugs-
son hafí skilið þetta spakmæli til
hlítar og fylgt því betur en aðrir
menn sem ég hef kynnst. Ríki hans
við Hamrahlíð hafði að vísu byijað
smátt og svo sagði Guðmundur mér
að það hefðu verið þyngstar áhyggj-
ur hans þegar skólastarf var ákveð-
ið að aldrei fengjust nógu margir
nemendur í hinn nýja menntaskóla.
Þær áhyggjur reyndust ástæðu-
lausar og ríkið varð senn allmiklu
stærra en honum þætti gott, en
samt tókst honum að stýra því þann-
ig að tök hans merktust varla,
hversu styrk sem þau vora.
Sumpart fólst stjómviska Guð-
mundar í því að gefa kennuram og
nemendum býsna lausan taum.
Þannig vora hvers konar tilraunir
ekki aðeins heimilar heldur var til
þeirra hvatt. Oft bryddi þá á þeim
skilningi utan skólans að þar væri
um of starfað af nýjungagimi og
hvatvísi. Þannig dæmdu þeir sem
ekki þekktu til og áttu stundum
erfítt með að fylgja samtíð sinni.
Því agaleysi og stefnuleysi vora
fjarri Guðmundi Amlaugssyni og
hann naut virðingar allra sem með
honum störfuðu.
Vitanlega vora stundum gerðar
tilraunir og teknar ákvarðanir sem
orkuðu tvímælis. Aldrei vissi ég
samt Guðmund bregðast sínu sam-
starfsfólki. Til dæmis er mér minn-
isstætt augnablik þegar ég hafði
sem staðgengill hans tekið ákvörð-
um sem hann var ekki sammála.
Hann greindi mér umbúðalaust frá
því, sagðist ekki hefði ráðið með
þessum hætti fram úr málum. „En
þér bar að taka ákvörðun. Ég fylgi
henni eftir.“ Þannig var Guðmundur
Amlaugsson.
Guðmundur var rektor skóla síns
á erfiðum og tætingslegum tímum.
Þekkingarsprengingin sem varð á
sjöunda áratugnum og hinum átt-
unda snerti íslenskt skólastarf að
sjálfsögðu mikið. Kröfur hins nýja
borgaralega þjóðfélags til aukinnar
menntunar urðu til þess að fram-
haldsskólastigið þandist hraðar en
hinir hófsömustu hefðu kosið. Gríð-
arlegir hagsmunaárekstrar ollu
átökum um allan hinn vestræna
heim. Þá reið á að halda stilling-
unni, sveigja öldur nýjunganna með
gát að því sem gott var og nytsamt
úr eldri hefðum. Þetta gerði Guð-
mundur en þó án þess að hvika
nokkum tíma frá því húmaníska
markmiði sem hann hafði með allri
kennslu sinni: Að koma nemendum
til þroska, laða fram hið besta í
þeim og stuðla að bættum heimi.
Þetta var draumur hans og hann
skammaðist sín ekki fyrir að halda
honum á loft.
í fyrstu útgáfu Námsvísis fyrir
Menntaskólann við Hamrahlíð setti
Guðmundur að kjörorði kunna vísu
Stephans G. Stephanssonar: „Þitt
er menntað afl og önd / eigirðu fram
að bjóða / hvassan skilning, haga
hönd / hjartað sanna og góða.“ —
Þama var í einföldu máli komin
menntastefna Guðmundar Am-
laugssonar. Það var ekki nóg að
hafa hvassan skilning og haga hönd
ef hjartað fylgdi ekki. Þar átti hann
samleið með mörgum glæstustu
menntafrömuðum allra tíma og fyr-
ir þann boðskap eigum við, sam-
ferðafólk hans að íslenskum skóla-
málum um lengri eða skemmri tíma,
þökk að gjalda.
Það kom í hlut minn að vera
nánasti samverkamaður Guðmund-
ar Amlaugssonar síðustu misseri
hans í rektorsstarfí. Erfíð mál höfðu
komið upp og varðaði miklu að
hægt væri að sigla skólanum inn á
lygnari sjó. Við þær aðstæður var
lærdómsríkt að starfa með Guð-
mundi Amlaugssyni, því í erfíðleik-
unum kynnumst við hvert öðra best.
Löngu síðar varð það svo verkefni
mitt að vinna með Guðmundi að
afmælisriti Menntaskólans við
Hamrahlíð sem innan tíðar mun
koma út. Hafði Guðmundur að kalla
má lokið að fullu sínum þætti í rit-
inu áður en hann félli frá. Þetta
vora góðir endurfundir og það var
gott að fínna á ný sama hvassa
skilninginn og sömu högu höndina
og hvemig að baki sló hjartað sanna
og góða. Þannig mun ég minnast
Guðmundar og þannig veit ég nem-
endur hans og samkennarar hugsa
um hann með virðingu og þökk.
Þórsnesingar fögnuðu látnum ætt-
ingjum sínum í Helgafelli. í þeim
heimi sem Guðmundur Amlaugsson
gistir nú hygg ég hafí verið haldin
góð hátíð þegar skóla- og skákbræð-
ur hans fögnuðu honum og munu nú
lögð á ráðin um nýjar menntastofnan-
ir og skemmtilegar hugarglímur við
skákborðið. Ástvinum og aðstandend-
um Guðmundar Amlaugssonar votta
ég samúð um leið og ég minnist þess
hve gott er að hafa fengið að kynn-
ast slíkum manni.
Heimir Pálsson.
Þegar leiðir okkar Guðmundar
Amlaugssonar hafa legið saman á
undanfomum áram hafa oft leitað
á mig hugleiðingar um vísindin,
hlutverk þeirra og eðli. í þeirri
bylgju nytjahyggjunnar sem nú
gengur yfir verður mörgum starsýnt
á nytjagildi vísindanna. Hitt vill þá
hverfa í skuggann að vísindi era
einnig nátengd forvitni mannsins
og þekkingarþrá. Er raunar áleitin
spuming hvort þessir þættir í eðli
mannsins hafi ekki einmitt mikið
nytjagildi þegar grannt er skoðað.
Enn er annað sem gleymist oft
þegar íjallað er um vísindi, en það
er þáttur þeirra í menningunni. Er
kannski gleggst að vísa til Fom-
grikkja um dæmi þess hvemig vís-
indi era nátengd heimspeki, bók-
menntum og öðra því sem okkur
er tamt að telja til menningar. Af-
rekum í vísindum svipar um margt
til listaverka enda er hvort tveggja
tengt sköpunargáfu mannsins. Og
vísindi þjóðar eins og okkar Islend-
inga nú á dögum era nátengd menn-
ingu okkar að öðra leyti, ekki að-
eins verkmenningu heldur einnig
bókmenningu hvers konar, tungu
okkar og sögu.
Guðmundur Amlaugsson helgaði
krafta sína að veralegu leyti eflingu
vísinda. Þótt hann ynni kannski
ekki eiginleg vísindastörf í þrengstu
merkingu era áhrif hans á íslensk
vísindi mikil og varanleg. Með minn-
isstæðri kennslu í menntaskólum og
háskóla laðaði hann fólk að vísind-
um einmitt vegna forvitninnar sem
tengist þeim og vegna menningar-
gildisins. Hann skrifaði
kennslubækur með áherslu á þessi
sömu atriði auk skýrleika og vönd-
unar. Hann skrifaði og þýddi bækur
fyrir almenning sem vöktu áhuga
ungmenna um allt land á vísindum.
Hann átti sinn þátt í að efla stærð-
fræði, raungreinar og verkfræði við
Háskólann og leggja þannig grann-
inn að raunvísindadeild. Og era þá
ótalin störf hans til dæmis fyrir
Vísindasjóð um áraraðir.
Þannig er bæði forvitnilegt og
fróðlegt að hugleiða hvem skerf
Guðmundur lagði til vísinda í land-
inu. Við eram mörg sem eram nú
komin um og yfír miðjan aldur en
áttum því láni að fagna á yngri
áram að hafa hann sem kennara
eða drekka í okkur rit hans. Þau
áhrif sem við urðum fyrir af honum
era óafmáanlega rannin okkur í
merg og bein. Mörgum hefur von-
andi tekist að ávaxta þetta pund
og endurgjalda Guðmundi í þeirri
mynt sem hann kunni að meta. Svo
mikið er víst að hann var tíður aufú-
sugestur hér á háskólalóðinni alveg
fram undir það síðasta. Og fátt gleð-
ur hjarta gamalla nemenda meira
en að eiga gott samstarf við slíkan
öðling úr hópi fyrri kennara. Þegar
kennarinn þiggur aðstoð og ráð
nemendanna með því lítillæti sem
Guðmundi var lagið er eins og gald-
urinn við framvindu þekkingar og
hugsunar ljúkist upp á óskastund.
Það var sannarlega ekki að
ástæðulausu sem raunvísindadeild
Háskólans ákvað fyrir tæpum
tveimur áram að kjósa Guðmund
heiðursdoktor við deildina. Sú
ákvörðun var tekin af heilum hug
og studd þeim rökum sem hér hafa
verið rakin. Hygg ég að deildinni
hafí ekki síður verið heiður að því
en Guðmundi, en vona þó að það
hafí orðið honum til verðskuldaðrar
gleði.
Við fráfall Guðmundar vilja verk-
fræðideild og raunvísindadeild Há-
skólans þakka farsælt samstarf sem
staðið hefur í hálfa öld. Ég flyt
aðstandendum innilegar samúðar-
kveðjur frá þessum tveimur deild-
um. Þótt Guðmundur sé genginn
mun orðstír hans lifa.
Þorsteinn Vilhjálmsson.
Guðmundur Arnlaugsson er lát-
inn í hárri elli. Aðalsmerki hans var
skýr hugsun og yfírveguð fram-
koma. Hvort tveggja fylgdi honum
til hins síðasta. Allt lífshlaup hans
var með þeim hætti að hann gat
„glaður með góðan vilja “ og sáttur
„beðið heljar “.
Guðmundur átti óvenju starfsama
ævi, fram til síðustu stundar var
hann sívinnandi. Hann var virtur
af öllum þeim sem kynntust honum
á lífsleiðinni. Kunnastur er Guð-
mundur af kennslustörfum sínum í
MR, MH og HÍ , störfum sínum að
skólamálum sem fyrsti rektor MH,
ritstörfum og útvarpsþáttum sem
og störfum sínum fyrir íslensku
skákhreyfínguna og afrekum sínum
við hið sextíu og fjögurra reita borð.
Hann átti þann óvenjulega eigin-
leika að geta verið glaðvær og alvar-
legur í senn, traustur maður og hlýr
í framkomu, athugull og ævinlega
vora tillögur hans, ábendingar og
athugasemdir með þeim hætti að
mönnum fannst hann hafa einmitt
sagt það sem máli skipti og þurfti
að segja. Sumir menn eru miklir af
auði sínum, sumir af völdum sínum
og sumir af ætt sinni. Guðmundur
Arnlaugsson var eins og Hrútur
forðum mikill af sjálfum sér.
Guðmundur var á yngri áram
sterkur skákmaður. Segja má um
hann eins og hann reyndar sagði
sjálfur um Guðmund Pálmason :
„Hann lét skákina aldrei tefja sig.“
Hann var skákmeistari Norðlend-
inga árið 1946, tefldi oft í landsliðs-
flokki og varð skákmeistari íslands
árið 1949. Hann tefldi fyrir íslands
hönd á fímm Ólympíuskákmótum,
árin 1936, ’39, ’52, ’54 og ’56. Á
námsáram sínum tefldi Guðmundur
talsvert í Danmörku og náði þeim
einstæða árangri að vera valinn
bæði í Ólympíulið Dana og íslend-
inga árið 1939. Hann kaus að sjálf-
sögðu að tefla með íslendingum og
var í sveit íslendinga sem sigraði í
B-úrslitum í Argentínu það ár. Guð-
mundur sat íjöjmörg ár í stjóm
Skáksambands íslands. Hann var
fyrsti íslendingurinn sem öðlaðist
titilinn alþjóðlegur skákdómari og
var mjög virtur sem slíkur á alþjóða-
vettvangi. Hann var aðstoðardómari
í heimsmeistaraeinvígi Fischers og
Spasskys 1972, dómari í heims-
meistarakeppni Karpovs og Korc-
hnois í Meranó 1982 og dómari í
einu áskorendaeinvíginu 1977.
Hann var oftsinnis fararstjóri og
liðsljóri íslensku ólympíusveitanna í
skák. Hann ritaði mikið um skák í
blöð og tímarit. Tvær bækur skrif-
aði hann um skák og ein er tilbúin
í handriti. Kunnur var hann fyrir
útvarpsþætti sína um skák.
Guðmundur Amlaugsson átti
óvenjulega rödd. Þegar hann talaði
var eins og einhver seiðmagnaður
hljómur drægi athygli hlustenda að
sér. Nemendum hans er þetta sér-
lega minnisstætt og sagt er að jafn-
vel fólk sem ekkert vissi um skák
hafí setið og hlustað á skákþætti
hans vegna þess hversu hann gat
gert það lifandi og áhugavert sem
hann sagði frá. Guðmundur Am-
laugsson var heiðursfélagi Skák-
sambands íslands. Skákhreyfingin
sér nú á bak einum af sínum traust-
ustu og bestu félagsmönnum. Hann
átti þátt í að efla skák á íslandi og
rækta þann jarðveg og skákgrann
sem hreyfíngin nú stendur á. Guð-
mundar Amlaugssonar verður lengi
minnst fyrir margra hluta sakir og
meðan skák er tefld á íslandi verður
nafn hans varðveitt á blöðum ís-
lenskrar skáksögu. Skáksamband
íslands sendir Öldu Snæhólm, böm-
um hans og öðram ættingjum inni-
legustu samúðarkveðjur.
Skáksamband íslands,
Guðm. G. Þórarinsson.
Hann var ekki á því að gefast
upp fyrir hinum illvíga sjúkdómi
krabbameini né heldur elli kerlingu.
Það vakti undran og aðdáun þeirra
er sáu hann á gangi, léttan og rösk-
an. Áttatíu og þriggja ára varð
Guðmundur hinn 1. september sl.
Æðrulaus tókst hann á við veik-
indi og erfíðleika, án þess að kvarta.
Hann mun allt frá bernskuáram
hafa tamið sér vinnusemi og að
gefast ekki upp, heldur að mæta
því sem að höndum bar með sigur-
vissu, án uppgjafar. Enda varð hann
afreksmaður á mörgum sviðum, sem
vísindamaður í stærðfræði, eðlis-
fræði, efnafræði og stjörnufræði,
afreksmaður í skólamálum og skák-
íþrótt. Þannig varð líf hans allt.
Ékki sat hann iðjulaus eftir að hann
lét af störfum rektors við Mennta-
skólann við Hamrahlíð heldur fengu
ritstörf og þýðingar meira rúm í lífi
hans, auk margra annarra starfa.
Guðmundur var ættrækinn og lét
sig varða systkini og frændur því
að hann var mikill mannvinur og
rétti hlýja hjálparhönd þar sem hann
mátti koma því við. Þannig fékk
vinátta okkar nýjan og dýran streng
er konan mín, Hanna Amlaugsdótt-
ir, átti við veikindi að stríða en hún
var yngst systkina Guðmundar. Það
var fagurt fordæmi sem stóri bróðir
gaf þá með reglubundnum heim-
sóknum og að gefa sér tíma til þess
að lesa úr bókum fyrir systur sína.
Það vora ávalt fagnaðarstundir.
Margir munu þeir vera sem nota
bækur Blindrabókasafnsins er
þekkja rödd Guðmundar sem lesara
á bókum safnsins. Um áraraðir las
hann bækur þar. Mér er ljóst að
fjölmargir munu rita kveðjugreinar
í Morgunblaðið og ætla ég því að-
eins að hafa þetta fá -kveðju- og
þakkarorð.
Ég vil votta Öldu Snæholm og
bömum Guðmundar og tengdaböm-
um og bamabömum einlæga samúð
mína, svo og systkinum hans. Stórt
er skarðið, sem ekki verður fyllt. Ég
þakka Guði fyrir að ég fékk að njóta
samfylgdar Guðmundar. Drottinn
blessi okkur öllum minninguna um
góðan og mikilhæfan mann.
Bjarni Ólafsson og börn.