Morgunblaðið - 16.03.1997, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 16. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Landbúnaðarráðuneyt.ið hefur gefið fyrsta leyfið
til flutninga á lifandi hafbeitarlaxi í laxlausa
veiðiá síðan bann var lagt á slíka flutninga eftir
að hin skæða kýlaveiki gaus upp í Elliðaánum og
Kollafírði sumarið 1995. Leyfisveitingin er fyrir
Norðlingafljót í Borgarfírði þar sem hafbeitarlaxi
hefur verið sleppt allar götur síðan 1987, utan að
í fyrra var það bannað.Guðmundur Guðjónsson
varð þess áskynja að flutningr laxa í laxlausar
ár getur verið tvíeggjuð og umdeild athöfn.
Morgunblaðið/Árni Sæberg.
VEIÐIMAÐUR með góða morgunveiði úr Elliðaánum í ágúst 1995.
En gleði hans er blendin enda eru tveir fremstu laxarnir greini-
lega sýktir af kýlaveiki.
Ekki eru allir sáttir við þessa
framvindu mála, benda á að
veikin sé mjög skæð og
bráðsmitandi og ekki sé unnt
að þvertaka fyrir að hún geti
ekki náð sér aftur á strik.
Tjón á lífríki geti þá í versta falli
orðið gífurlegt og hér geti meiri
hagsmunir verið í húfí fyrir minni.
Menn benda á reynslu t.d. Norð-
manna og Skota, en laxastofnar
margra áa í þeim löndum hafa hrun-
ið í gegnum árin eftir kýlaveikismit.
Aðrir fískstofnar áa verða einnig
fyrir barðinu, bleikja, sjóbirtingur og
staðbundinn urriði.
Til að rifja aðeins upp forsögu
þessa máls skaut kýlaveiki upp koll-
inum, í fyrsta skipti hér á landi, í
Elliðaánum snemma í ágúst 1995
og nokkrum dögum síðar fannst
veikin bæði í fullvöxnum laxi og eid-
isseiðum í Laxeldisstöð ríkisins í
Kollafírði.
Mikið írafár greip um sig. í Elliða-
ánum var allur sjúkur og dauður lax
hreinsaður úr ánum jafnóðum og
hann fannst og veiðarfæri og fatnað-
ur veiðimanna var sótthreinsaður í
lok hvers veiðidags. Eftirlit var og
hert víðar og sáu veiðimenn ekki síst
um það sjálfír með því að senda til
athugunar alla Iaxa sem báru áverka
eða sár, en einkenni kýlaveikinnar
er einmitt upphleypt roð með opnum
sárum sem bæði biæðir og vessar
úr. Þá er gotrauf oft blæðandi. í eld-
isstöðinni í Kollafírði var öllu fargað.
Meðal þeirra aðgerða sem gripið
var til í Elliðaánum var að loka laxa-
stiganum úr ánum yfír stífluna og
inn í Eiliðavatn og þar með svæði
ofar sem lax gengur til og hrygnir
á. Síðast varð vart við kýlaveikina í
tveimur hoplöxum í Elliðaánum vorið
1996 auk þess sem veikin gaus um
vorið upp í keri þar sem gönguseiði
voru geymd. Um sumarið lét veikin
hins vegar ekki á sér kræla þrátt
fyrir að það væri almennt mál manna
að skilyrði til þess væru öll hin bestu.
Smitleiðin hættulega
Fiskifræðingum þótti sýnt að þótt
erfitt væri að átta sig nákvæmlega
á því hvenær veikin hélt innreið sína,
væri langsamlega líklegast að hún
hefði borist í íslenskar ár með vil-
luráfandi hafbeitarlöxum af erlend-
um uppruna, en algengt er að haf-
beitarlaxar rati ekki heim og flækist
með framandi laxahópum eitthvað
allt annað en til stóð.
Frá því að menn fóru að gera til-
raunir með sleppingu hafbeitarlaxa
úr Lárósi í Norðlingafljót sumarið
1987 hefur því fyrirkomulagi vaxið
mjög fískur um hrygg og síðustu
sumur hefur hafbeitarlaxi verið
sleppt í allmargar ár, bæði laxlausar
ár á borð við Norðlingafljót og einn-
ig ár þar sem lax hefur verið af
skornum skammti, t.d. í Núpá á
Snæfellsnesi og Reykjadalsá í Borg-
arfirði.
Fiskifræðingar hafa jafnan verið
lítt hrifnir af þessum laxaflutning-
um, enda var hætta talin vera á
smithættu ýmis konar sjúkdóma
áður en kýlaveiki gerði vart við sig
hér á landi. Þá hefur verið bannað
með lögum að flytja laxa á milli
landshluta, bæði vegna smithættu
og eins vegna hættu á stofnablöndun
sem talin er geta raskað erfðareigin-
leikum einstakra stofna. Hefur þurft
undanþágur til að fá leyfi til slíkra
flutninga.
Til að fá leyfi þarf viðkomandi
veiðifélag að fallast á fyrirkomulag-
ið og einnig veiðimálastjóri. Áður
en til kasta ráðuneytisins kemur
hvílir hins vegar mest á fisksjúk-
dómanefnd og ef hún segir já, þá
er fátt í veginum.
Jón Gíslason á Lundi í Lunda-
reykjadal, formaður Veiðifélags
Borgarfjarðar, sagði í samtali við
Morgunblaðið að sleppingarnar í
Norðlingafljót hefðu alltaf verið
deilumál. Allt þar til í vetur, hefur
Veiðifélag Borgarfjarðar verið for-
svarsaðili laxaflutningsbeiðnanna,
en nú bregður svo við að leitað er
eftir samþykki Veiðifélags Hvítár
og Norðlingafljóts.
„Veiðifélag Borgarfjarðar hefur
til þessa samþykkt laxaflutningana
fyrir sitt leyti, kannski með semingi
því menn eru meðvitaðir um smit-
hættuna sem þessu fylgir og einnig
getur stofnablöndun orðið vegna
þessa. Að þessu sinni þykir okkur
óvarlega farið. Þetta er of fljótt,
enda treystir físksjúkdómanefnd sér
ekki til að lýsa því yfír að kýlaveik-
in geti ekki skotið aftur upp kollin-
um.
Annars virðist skoðun okkar engu
máli skipta og við heyrum það utan
að okkur að ráðuneytið líti ekki leng-
ur á Veiðifélag Borgarfjarðar sem
veiðifélag í hinum venjulega skiln-
ingi. Að vísu er félagið samtök veiði-
félaga í héraðinu, en ráðuneytið hef-
ur eigi að síður staðfest samþykktir
félagsins í Stjórnartíðindum. Mér
fínnst að ráðuneytið eigi þá í kjölfar-
ið að tilkynna það í Stjórnartíðindum
að ekki sé lengur tekið mark á Veiði-
félagi Borgarfjarðar," sagði Jón á
Lundi.
Toppurinn á trénu ...
Sú skoðun Jóns formanns á sér
þá rót að það varði ekki einvörðungu
landeigendur við Norðlingafljót
hvort undanþága sé veitt fyrir flutn-
ingi á hafbeitarlaxi. Norðlingafljót
fellur til Hvítár í Borgarfirði í efstu
byggðum eftir að hafa runnið um
óbyggðir og heiðalönd. Neðar falla
til Hvítár nokkrar af bestu laxveið-
iám landsins. Ekki er á önnur veiði-
svæði hallað þótt fullyrt sé að Hvítá
og þverár hennar séu mestu laxveið-
iár landsins. Komi upp kýlaveiki í
hafbeitarlaxi í Norðlingafljóti, eigi
sýkin greiða leið í allar hinar perlurn-
ar, Norðurá, Grímsá, Þverá, Kjarrá,
Flóku, Gljúfurá, Hvítá sjálfa og jafn-
vel Langá.
„Það má kannski segja að smit-
hættan sé ekki mikil og langsótt að
ætla að það versta gerist, að allt
vatnasvæðið verði undirlagt. En
menn eru hræddir við sjúkdóma-
hættu og erfðablöndun. Arður af
laxveiði í Hvítá og þverám hennar
er um 80 milljónir króna á ári þann-
ig að ekki eru smápeningar í húfi.
Menn sjá hvað gerðist í Elliðaánum,
það dró úr veiði og tilvist veikinnar
hafði fælingaráhrif á veiðimenn,"
sagði Jón.
Nú liggur fyrir undanþágubeiðni
hjá landbúnaðarráðherra frá leigu-
tökum Hellisár á Síðu og Núpár á
Snæfellsnesi og hefur fisksjúkdóma-
nefnd fundað um beiðnina og gert
ráðuneytinu viðvart um afstöðu sína.
Sumarið 1995, er kýlaveikin
blossaði upp, var nokkur hundruð
löxum frá Kollafirði sleppt í ána.
Einn kýlaveikur lax fannst í ánni,
sá eini sem fannst utan Elliðaánna
og Kollafjarðarstöðvarinnar. Reynt
var að ná öllum laxi úr Hellisá, en
vafasamt er að það hafí tekist, varn-
argirðingar höfðu brostið og laxar
sáust mun neðar í ánni heldur en
menn áttu von á.
Hellisá er landfræðilega svipað
staðsett og Norðlingafljót. Hún er
inn á heiðum og fellur til Skaftár.
Skaftá rennur til sjávar og í hana
falla ótal sjóbirtingsár. Þá fellur
drjúg kvísl, Eldvatn, frá Skaftá til
Kúðafljóts, þannig að allt svæði þess
er um leið komið í ferlið, m.a. fleiri
afburðagóð sjóbirtingssvæði. Af
þessum sökum er mikil andstaða í
Skaftafellssýslum við umræddum
laxaflutningum. Eigi að síður bendir
flest til þess að Ieyfi verði veitt fyr-
ir flutningum á laxi í Hellisá.
„Engin rök...
Gísli Jónsson fisksjúkdómafræð-
ingur á Keldum er einn af aðalráð-
gjöfum fisksjúkdómanefndar og
hann sagði í samtali við Morgunblað-
ið að eftir að nefndin hefði farið
yfir öll sín gögn hefði það verið sam-
dóma álit hennar að ekki væri hægt
að gera upp á milli beiðna frá Norð-
lingafljóti annars vegar og Hellisá
hins vegar.
„Það eru engin rök fyrir því að
heimila flutninga í Norðlingafljót en
ekki í Hellisá. Nefndin hefur ekki
lagst gegn því að flytja megi lax í
laxlausar ár og tekur það skýrt fram
í bréfí til ráðuneytisins. Varðandi
beiðnina frá leigutökum Núpár tök-
um við ekki afstöðu, en það má
kannski segja að þó áin hafí mjög
smáan laxastofn er hún stutt, fellur
beint til sjávar og er ekki á mjög
viðkvæmu svæði.
Stöðunni í dag má líkja við vorið
1994, er við höfðum aldrei séð kýla-
veikina í íslenskum ám. Auðvitað er
aldrei hægt að útiloka að hingað
komi flökkufiskar sýktir af kýla-
veiki, en við getum ekki lifað hér
samkvæmt einhverri forsjárhyggju.
Það verður að skoða hlutina í réttu
samhengi og aðalprófsteinninn var
í sumar, í Elliðaánum. Þar voru öll
skilyrði til þess að veikin blossaði
upp, en hún gerði það ekki. Það má
ætla að aðgerðirnar sem gripið var
til hafi dugað til að slökkva á sýking-
unni. Við tókum allan sjúkan fisk
úr ánum, bæði um sumarið, haustið
og hoplax vorið eftir. Út frá sjúk-
dómahliðinni sér nefndin enga
ástæðu til að viðhalda banninu, en
hitt er svo ljóst, að ef það finnst svo
mikið sem einn kýlaveikur lax, verð-
ur öllum leyfum kippt til baka og
málið skoðað upp á nýtt.“
Hvers vegna að taka áhættuna og
hversu hættuleg er smithættan að
þínu mati?
„Að taka áhættu segir þú. Eins
og ég benti á, var engin kýlaveiki í
Elliðaánum síðasta sumar þrátt fyrir
kjöraðstæður. Elliðaámar eru
kannski einar þeirra áa sem líkleg-
astar eru til að verða fyrir barðinu
á kýlaveiki hér á landi. Það eru fáar
ár hér á landi sem hæfa kýlaveiki-
veirunni. Samanburður við Noreg,
þar sem veikin hefur verið landlæg
og gert mikinn óskunda, er erfiður.
Yfír höfuð eru íslensk vatnsföll kald-
ari en í Noregi og þar að auki er
þéttriðið net kvíaeldis víða með
ströndum. Þar var smitið hvað mest
og þar smituðust villtu laxarnir. Nú
er kvíalaxinn meira og minna bólu-
settur og norsku árnar eru að
hreinsa sig af veikinni.
Hér telst það merkilegt ef á nær
16-17 gráðum en í Noregi ná marg-
ar ár að jafnaði því hitastigi að sum-
arlagi. Norðlingafljót og alveg sér-
staklega Hellisá eru kaldar. Mikill
hluti vatnakerfís Skaftár og Kúða-
fljóts er auk þess kaldur og mikið
um jökulvatn. Satt að segja efast
ég um að við hefðum séð faraldur
af því tagi sem var 1995 í Elliðaán-
um ef sýktu fiskarnir hefðu t.d. álp-
ast upp í Borgarfjarðarámar að ég
tali nú ekki um einhveijar ár fyrir
norðan. Eflaust höfum við ekki séð
síðasta kýlaveika laxinn, en við höf-
um nú þegar lært mikið af reynsl-
unni,“ segir Gísli.
Aukið eftirlit...
Gísli bætir við að í gegn um árin
hafi verið brotalamir á öryggismál-
um varðandi sleppingar
hafbeitarlaxa í ár. Girðing-
ar sem eigi að koma í veg
fyrir að laxarnir sleppi úr
ánum og leiti réttra heim-
kynna sinna hafi oftar en
einu sinni brugðist og lax-
arnir komist úr ánum og
farið á flakk. Leyfisveiting-
um nú fylgi hins vegar
strangari ákvæði um ör-
yggisbúnað en nokkru sinni
fyrr. Með því verði fylgst
og auk þess verði tekin sýni
úr löxum sem veiðast í
ánum.
„Við ætlum að leggja
mikla áherslu á þetta þannig að ef
menn verða uppvísir að því að fara
ekki að reglum sem settar verða
geti þeir gleymt því að sækja aftur
um leyfí,“ segir Gísli og hann á einn-
ig lokaorðin:
„Það getur auðvitað komið fyrir
hvaða lax sem er að smitast af kýla-
veiki í hafinu. En ef út í það fer eru
kannski hafbeitarlaxar öruggustu
laxar sem hægt er að hugsa sér.
Þeir eru undan hreinum foreldrum,
lausir við nýrnaveiki, kýlaveiki og
aðra kvilla. Eru heilbrigðir þegar
þeir halda sem seiði í hafbeitina."
„Það má kannski segja
að smithættan sé ekki
mikil og langsótt að
ætla að það versta ger-
ist, að allt vatnasvæðið
verði undirlagt. En
menn eru hræddir við
sjúkdómahættu og
erfðablöndun..."