Morgunblaðið - 06.05.1997, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 6. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hús og hugarfar
ÞÓTT Austur-Evrópuþjóðunum
miði mörgum býsna vel áfram á
erfiðri leið sinni frá miðstjórn til
markaðsbúskapar þurfa þær samt
að búa lengi enn við arfinn, sem
kommúnistar skildu eftir sig. Þessi
arfur tekur á sig ýmsar myndir,
Ijósar og leyndar, og mætti hafa
langt mál um það, en hvergi birtist
hann þó eins áþreifanlega og í hús-
um.
Gamli bærinn í Tallinn er gott
dæmi um þetta. Eistar hafa búið í
landi sínu í fímm þúsund ár, en
þeir fengu ekki að ráða sér sjálfir
fýrr en eftir fyrri heimsstyijöldina.
Arin milli stríða eru eini tíminn, sem
Eistar hafa fengið að vera í friði í
a.m.k. þúsund ár, auk áranna síðan
1991, þegar þeir endurheimtu sjálf-
stæði sitt við hrun Sovétveldisins.
Fyrir heimsstyrjöldina síðari voru
lífskjör Eista talin vera svipuð kjör-
um Finna handan flóans, jafnvel
ívið betri. Gamli bærinn í Tallinn
var fyrirtak af frásögnum að dæma
og myndum: hann var að sumu leyti
talinn enn glæsilegri en t.a.m. gamli
bærinn í Stokkhólmi.
Þegar Sovétríkin hrundu loksins
var gamli bærinn í Tallinn þó ekki
nema svipur hjá sjón. Húsin þar
höfðu grotnað niður að innan sem
utan vegna skorts á viðhaldi í hálfa
öld. Fyrir Ólympíuleikana í Sovét-
ríkjunum árið 1980 voru nokkrir
pólskir iðnaðarmenn að vísu fengn-
ir til að skvetta málningu á fram-
hliðar húsanna í gamla bænum. Það
hrökk skammt.
En nú er að rofa til. Sumum
húsunum í gamla bænum hefur nú
verið skilað aftur til fyrri eigenda
eða afkomenda þeirra,
önnur hafa verið seld
og enn önnur eiga ríki
og borg og leigja t.d.
erlendum sendiráðum,
svo að leigjendurnir
annast þá umbyggingu
og f dndurbætur gegn
leigufríðindum. Nýir
eigendur eru nú sem
sé smám saman að
koma húsunum í fyrra
horf yzt sem innst.
Tallinn er smátt og
smátt að verða falleg
á ný.
A sama tíma og
gamli bærinn var lát-
inn grotna niður var
byggt og byggt í kringum hann og
í úthverfum borgarinnar. Bygg-
ingarbragurinn ber það með sér í
einu og öllu, að þar voru flokksarki-
tektar af vondri tegund að verki.
Margir borgarbúar hlökkuðu til
vefrarsnjóanna, því að þeir huldu
hörmulega ásýnd borgarinnar og
var ástand húsa þar og efnahags-
ástand yfirleitt þó talið vera einna
skást í Sovétríkjunum. Nú þarf
þetta fólk vonandi ekki lengur að
kvíða vorkomunni.
Byggingararfleifð kommúnista
er í reyndinni tvöfaldur glæpur.
Næstum allt, sem þeir byggðu sjálf-
ir, vitnar um litla verkkunnáttu og
vondan smekk, auk þess sem þeir
vanræktu og eyðilögðu flestallar
byggingar, sem þeir tóku í arf —
aðrar en þær, sem nómenklatúran
þurfti til eigin nota. Þessa sér stað
víðast hvar um Sovétríkin sálugu
og svipuð pláss. Þetta á ekki aðeins
við um húsin sjálf,
heldur einnig um flesta
innanstokksmuni. Ég
kom þarna austur frá
í kennslustofnanir, þar
sem krítin tolldi ekki
við töflurnar og annað
var eftir því. Nú er
þetta allt þó sem óðast
að fá nýjan svip.
Búkarest, höfuð-
borg Rúmeníu, er kafli
út af fyrir sig. Sjáseskú
forseti var brennandi
áhugamaður um bygg-
ingarlist og einsetti sér
að endurbyggja borg-
ina eftir eigin höfði.
Hann lét jafna gamla
bæinn við jörðu eða því sem næst
og byggja stórhýsi i staðinn og
teiknaði þau gjarnan sjálfur, þótt
hann kynni ekkert til slíks; hann
hafði ekki verið nema þijá eða ijóra
vetur í barnaskóla og talaði auk
þess bjagaða rúmensku. Borgin,
sem var kölluð París austursins
árin milli stríða, breyttist á nokkr-
um áratugum í eina herfilegustu
húsaþyrpingu, sem sögur fara af.
Stundum er sagt, að mistök arki-
tekta séu afdrifameiri en mistök
annarra, af því að hús standa leng-
ur en mörg önnur mannaverk. Það
er talsvert til í þessu. Og þó: hví
skyldu sár fólks, sem hefur mátt
þola það, að líf tveggja til þriggja
kynslóða hefur verið lagt í rúst,
vera fljótari að gróa en sárin, sem
flokksarkitektarnir ristu í borgir og
byggð? Og hví skyldi mengað hug-
arfar — afleiðing þess, að fjölda
fólks var umbunað fyrir alls kyns
Þorvaldur
Gylfason
Menntaskólinn í
Reykjavík er nýmálaður
að utan, en að innan er
hann að grotna niður.
Þorvaldur Gylfason
telur að það eigi við um
fleiri sögufræg hús.
ódæðisverk og mörgum öðrum var
refsað fyrir að reyna að standa á
rétti sínum — valda skammvinnari
skaða en niðurnídd hús? Munurinn
er e.t.v. einkum sá, að sum sárin
sjást betur en önnur.
Skákmeistarinn Paul Keres er
sennilega sá Eisti, sem náð hefur
mestri frægð utan heimalands síns.
Mynd hans prýðir nú fimmkrónu-
seðil Eistlands. Hann tapaði óvænt
fýrir Rússanum Botvinnik í heims-
meistaraviðureign í skák árið 1948
með herfilegum afleik. Nú, hálfri
öld síðar, virðist skýringin á þessum
undarlega ósigri Keresar vera kom-
in í ljós: sovézka leynilögreglan
hótaði honum og fjölskyldu hans
Síberíuvist ef hann leyfði Botvinnik
ekki að vinna.
Ástand húsa í kommúnistalönd-
unum fyrrverandi endurspeglaði
ástand efnahagslífsins. Viðstöðu-
lausar byggingarframkvæmdir
villtu mörgum sýn: þær virtust vitna
um grósku. Nýbyggingar voru tald-
ar fullgild fjárfesting í þjóðhags-
reikningum Sovétríkjanna, þar sem
enginn greinarmunur var gerður á
góðri og vondri fjárfestingu. Minni
ljómi leikur um viðhald, svo að því
var sleppt, nema þegar mikið lá við
og von var á útlendingum í heim-
sókn, eins og þegar Pólveijarnir
voru fengnir til að mála framhlið-
arnar í gamla bænum í Tallinn.
Viðhald var reyndar ekki talið með
í sovézkum þjóðhagsreikningum og
flokkaðist því beinlínis undir sóun.
Efnahagslífið þarna austur frá
hlaut því á endanum að fara sömu
leið og húsin og grotna niður, unz
gripið var í taumana.
Halldór Laxness kom auga á
þetta á ferðum sínum um Sovétrík-
in fyrir 60 árum. Hann segir í
Gerska ævintýrinu: „Hjá rússum
einsog íslendíngum er það altítt að
byggíngar fari að drabbast niður
áður en þær eru fullgerðar" (1938;
2. útgáfa, bls. 184).
Allt þetta þurfa menn að hafa í
huga, þegar þeir virða Menntaskól-
ann í Reykjavík fyrir sér utan frá,
en nú eru liðin 150 ár og einu bet-
ur frá vígslu hans árið 1846. Hann
er að vísu nýmálaður að utan eins
og til að villa um fyrir vegfarend-
um, en hann er að grotna niður að
innan. Þetta sögufræga hús hefur
legið undir alvarlegum skemmdum
um árabil án þess að yfirvöld hafi
sýnt því nokkurn umtalsverðan
áhuga þrátt fyrir ítrekaðar aðvar-
anir og áskoranir stjórnenda skól-
ans. Það er þó alkunna, að ekkert
hefur verið til sparað við endurbæt-
ur stjórnarráðshússins aðeins
steinsnar frá eða þá við endurbætur
og viðbyggingar alþingishússins og
Ráðherrabústaðarins, svo að tvö
önnur dæmi séu tekin af vistarver-
um stjórnmálastéttarinnar.
En Menntaskólinn í Reykjavík,
Þjóðminjasafnið og margar aðrar
helztu byggingar þjóðarinnar og
starfsemin, sem þær hýsa, búa
áfram við fjársvelti og sovézka nið-
urníðslu.
Höfundur er prófessor.
Hátæknisjúkrahús og
minni sjúkrahús
TILTÖLULEGA litl-
ar breytingar hafa orð-
ið á byggingum, skipu-
lagi og rekstri sjúkra-
húsa í heilan manns-
aldur. Allt er byggt í
föstum einingum,
skurðstofur, legurými,
rannsóknarstofur o.fl.
með skörpum landa-
mærum sem varin eru
til síðasta blóðdropa.
Tilfærsla sjúklinga,
gagna og tækja innan
sjúkrahúss fylgja föst-
um reglum. Nálægð er
lykilorðið, þ.e. nálægð
sjúklinga við tækið,
enda fara samskipti
fram með sendiboðum, bréfi eða sím-
leiðis. Öllu sem breytist er miðstýrt.
Sjúklingur verður því oft að ferðast
langar leiðir frá heimkynnum sínum,
jafnvel vegna smávægilegra sjúk-
dóma, því minni sjúkrahús eru Iögð
af eða dregið úr starfsemi þeirra.
Breytingar
Nú upplifum við mikið breytinga-
skeið varðandi byggingu, skipulag
og rekstur sjúkrahúsa. Breytinguna
má rekja til:
- mikilla tækniframfara í aðgerð-
um, greiningum og samskiptum.
- félagslegra og efnahagsvæntinga.
Tækni framtíðarinnar sem
virðist vera hulin mörgum
Sem dæmi um þessar framfarir
voru aðeins 20-30% allra skurðað-
gerða gerðar á göngudeildum fyrir
25 árum en nú nema þær um 50%
svo að áhrifa þessara breytinga
gætir nú þegar. Því er spáð að inn-
an 5-10 ára verði hlutfallið 70-80%.
Innan tíðar má vænta meiri fram-
fara á aðgerðarlækningum, jafnvel
aðgerða án skurðar. Æxlum hefur
lengi verið eytt rneð geislum en nú
eru hafnar tilraunir á sjúkrahúsum
í Englandi með að senda útvarps-
bylgjur (hljóð- eða ljósbylgjur) úr
tveimur áttum inn í
æxli. Þá myndast
orkusvið og æxlið eyð-
ist. Aðgerðin fer fram
utan skurðstofu, án
skurðstofuteymis.
Þetta þýðir að þótt
aðgerðarkostnaður
lækki ekki eða hækki
jafnvel, þá mun mikið
sparast í legudögum.
Heimsheilsan (WHO)
ásamt bresku og
bandarísku heilbrigð-
isstjórnunum telja að
heildarkostnaður
vegna heilbrigðisþjón-
ustu muni standa í
stað og líklega lækka
í nánustu framtíð.
Tækniframfarir í samskiptum
Vegna betri tækni er hraði sam-
skipta mun meiri en áður. Koma
þar til framfarir í tölvu-, síma og
sjónvarpstækni, s.s.:
- stafrænar myndir
- fjarlækningar
- tölvupóstur.
Boð berast því hratt og örugg-
lega milli fjarlægra staða. Slík boð-
skipti fara nú þegar fram á Is-
landi. Þessi tækni hefur í för með
sér grundvallarbreytingu, þ.e.:
- ekki er nauðsynlegt að flytja alla
sjúklinga til hátæknisjúkrahúss.
- minni og meðalstórar aðgerðir og
rannsóknir er hægt að fram-
kvæma á minni sjúkrahúsum, m.a.
með tækniaðstoð, hröðum og góð-
um samskiptum við sérfræðinga
í öðrum landshlutum. Færa þarf
sérfræðiþekkinguna nær sjúkl-
ingnum.
Fleira kemur til. Læknar eru
ekki lengur einráðir um fram-
kvæmd lækningar. Almenningur
hefur tileinkað sér aukna þekkingu
með auknu upplýsingastreymi, m.a.
með aðgengi að tölvum, og gerir
meiri kröfur en áður um beina þjón-
ustu í heimahéraði.
Forsenda gæðaþjónustu
smærri sjúkrahúsa er,
að mati Olafs Olafs-
sonar, fjarskiptasam-
band við hátækni-
sjúkrahús.
Hátæknisjúkrahúsa er þörf til
stærri aðgerða og nauðsynlegt er
að efla þau sem mest af tækjum
og göngudeildaraðstöðu. Minni
sjúkrahúsum fækkar en tími nokk-
urra þeirra, til þess að sjá um rann-
sóknir og minni aðgerðir, sem eru
algengastar, virðist kominn aftur.
Forsenda þess að þau geti starfað
og veitt gæðaþjónustu er að þau
starfi í nánu oggóðu fjarskiptasam-
bandi við hátæknisjúkrahús og sér-
fræðinga þeirra (fjarlækningar).
Sérfræðingar eru ekki síður fær-
anlegir en sjúklingar og því munum
við eignast farandsérfræðinga er
ferðast á milli minni sjúkrahúsa
eftir þörfum.
Lokaorð
Menn geta ekki horft framhjá
þessum breytingum og haldið áfram
að áætla og byggja steinkassa við
sjúkrahúsin! Sú stefna er úrelt.
Landlæknir hefur lengi varað við
slíkri stefnu við litlar vinsældir og
mælt á móti steinkassabyggingum
víða um land. Dæmi: Isafjörður,
Blönduós, K-bygging Landspítalans
o.fl. Nú standa víða auðar bygging-
ar sem vart er hægt að hita upp
en hafa verið í byggingu lungann
úr starfsæfi manna enda hönnunar-
kostnaður allt að 'A af heildarkostn-
aði. Betra væri að veija þessu fé
til að stytta biðlista.
Höfundur er landlæknir.
Ólafur
Ólafsson
Breikkun
Gullinbrúar
Sjálfstæðismenn
hafa lagt fram í skipu-
lagsnefnd Reykjavíkur
tillögu um að fram-
kvæmdir við breikkun
Gullinbrúar frá Stór-
höfða og í gegnum gat-
namótin við Hallsveg
verði hafnar nú strax í
sumar. Er í tillögunni
lagt til að borgarráð
gengi þegar til viðræðna
við rikisvaldið um að
tryggja að þessar fram-
kvæmdir geti hafíst
strax. Einnig segir í til-
lögunni að kanna verði
þann möguleika að
Reykjavíkurborg fjár-
magni framkvæmdirnar þar til fjár-
magn fæst til þeirra á vegaáætlun.
Gullinbrú er
„þjóðvegur í þéttbýli"
Gullinbrú tilheyrir þjóðvegakerfi
landsins og því er það ríkisvaldsins
að fjármagna breikkun brúarinnar.
Reykjavíkurborg getur hins vegar
haft áhrif á niðurröðun verkefna í
samningum og viðræðum við sam-
göngumálayfirvöld.
í Grafarvogi búa nú rúmlega 12
þúsund manns. Hverfin hafa byggst
hratt upp og innan skamms tíma
munu lóðaúthlutanir hefjast í Staða-
hverfi. Aðeins tvær tengingar eða
samgönguæðar tengja Grafarvogs-
svæðið við önnur hverfí borgarinnar.
Fá mál eru eins mikið til umræðu
meðal Grafarvogsbúa og umferðar-
mál enda teppist umferð til og frá
hverfunum í Grafarvogi á annatím-
um. Má segja að ófremdarástand ríki
í þessum málum og að út frá öryggis-
sjónarmiðum sé ástandið óviðunandi.
Byggingaraðilar og aðrir halda því
jafnframt fram að erfíðara sé að
selja íbúðir í Grafarvogi en í ná-
grannasveitarfélögum Reykjavíkur
vegna þess ófremdarástands. Þess
vegna telja sjálfstæðismenn það for-
gangsmál í umferðarmálum Reykja-
víkur að breikka Gullinbrú og tryggja
eðlilega aðkomu að Grafarvogssvæð-
inu en samkvæmt
vegaáætlun eiga fram-
kvæmdir við breikkun
Gullinbrúar ekki að
hefjast fyrr en eftir tvö
ár eða árið 1999.
Gullinbrú og
Sundabraut
Breikkun Gullinbrú-
ar nú á ekki að verða
til þess að framkvæmd-
ir við svokallaða Sunda-
braut tefjist enda eiga
framkvæmdir við
Sundabraut ekki að
hefjast fyrr en eftir
nokkur ár. Þar er mikilli
hönnunarvinnu ólokið
og ólíklegt að ríkisvaldið hefji fram-
kvæmdir við Sundabraut á næstu
þremur árum.
Breikka þarf Gullinbrú.
Gunnar Jóhann Birg-
isson telur nauðsynlegt
að tryggja eðlilega að-
komu að Grafarvogs-
svæðinu.
Það er ekkert nýtt að Reykjavík-
urborg láni ríkisvaldinu fyrir þjóð-
vegaframkvæmdum í Reykjavík. Ef
borgarstjóm Reykjavíkur hefði ekki
í stjórnartíð Sjálfstæðisflokksins tek-
ið frumkvæðið með þeim hætti og
ijármagnað þjóðvegaframkvæmdir
væri illa komið í samgöngumálum
Reykvíkinga. Borgarstjórn þarf að
grípa tækifærið og taka á þessu
máli nú strax því vegaáætlun er til
umræðu á Alþingi þessa dagana.
Vonandi ber R-listinn gæfu til að
taka rétta ákvörðun í þessu máli.
Það er kominn tími til.
Höfundur er borgnrfulltrúi í
Reykjavík.
GunnarJóhann
Birgisson