Morgunblaðið - 13.09.1997, Qupperneq 18

18 LAUGARDAGUR 13. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Hart deilt um
réttindi Sama
Ole Magnus Rapp
RAGNHILD Sandöy harmar þá árekstra sem orðið hafa vegna
réttindakrafna Sama.
Tromsö. Morgunblaðið.
DEILUR um réttindi Sama kljúfa
flokka og byggðarlög í Finnmörku
og í öðrum fylkjum Norður-Noregs
fylgjast menn grannt með þróun
mála því málið kraumar undir niðri
víðar en í Finnmörku. Framfara-
flokkurinn hefur iátið hörð orð falla
um rnálið, svo hörð að biskupinn í
Norður-Hálogalandi, Ola Steinholt,
sá fyrir skömmu ástæðu til að
hvetja menn til umburðarlyndis og
vara við árásum á minnihlutahópa.
Það sem greinir Norður-Noreg
helst frá öðrum landshlutum nú er
átökin um réttindi Sama. Deilurnar
snúast aðallega um tvennt; hvort
Samar fái umráðarétt yfir stórum
landsvæðum í Norður-Noregi og
hvort kenna eigi samkvæmt sam-
ískri kennsluskrá í þeim sveitarfé-
lögum þar sem Samar eru í meiri-
hluta.
Fyrr á þessu ári komst nefnd um
réttindi Sama að þeirri niðurstöðu
eftir 16 ára starf að færa ætti stjóm
landsvæða í Finnmörku frá ríkinu
til héraðanna. Hún ætti að vera í
höndum stjórna sem í ættu sæti
fulltrúar sveitarstjórna og Sama-
þingsins. Sú tillaga hefur verið
gagnrýnd harðlega á þeim forsend-
um að þar með hafi Samar tvöfalt
atkvæðavægi þar sem þeir hafi
kosningarétt til beggja. Hins vegar
hefur verið á það bent að fái Sam-
ar ekki raunveruleg réttindi í hend-
ur, sé þeim ómögulegt að verja og
ná fram hagsmunum sínum.
Deilan um samísku kennsluáætl-
unina snýst um það að menntamála-
ráðherra Noregs hefur fyrirskipað
öllum skólum í Tana í Finnmörku
að taka hana upp, þrátt fýrir að
aðeins tvær skólanefndir af fimm
hafi samþykkt það. Með þessu var
ætlunin að bæta fyrir það óréttlæti
sem samísk börn voru beitt áratug-
um saman er þeim var bannað að
tala samísku í skólanum. Kennsla
samkvæmt samísku kennsluáætl-
uninni fer fram á norsku og ráða
börnin og foreldrar þeirra hvort þau
læra samísku eður ei, en samísk
menning er rauði þráðurinn í allri
kennslu.
Ráðherra „geri eitthvað"
„Fólk óttast að geta ekki lengur
veitt fisk og fugl að vild, tínt ber
eða farið um landið. Að börn þess
séu látin læra samkvæmt samísku
kennsluáætluninni. Málið er afar
viðkvæmt, örfáir stjórnmálamenn
hafa þorað að taka á því og þeir
sem það gera, orða skoðanir sínar
að jafnaði mjög varlega," segir
Tone Jenen, fréttastjóri Nordlys.
Sem dæmi um þetta er Tana-mál-
ið, þar sem hópur foreldra um 70
bama hefur haldið þeim heima í
tæpan mánuð því þeir vilja ekki að
þau séu látin stunda nám samkvæmt
samískri kennsluskrá. Verkamanna-
flokkurinn í Finnmörku beið fram í
miðja þessa viku með að senda
menntamálaráðherranum og flokks-
bróður sínum beiðni um að „gera
eitthvað" í málinu. Framfaraflokk-
urinn er sá eini sem hefur látið í sér
heyra fyrir alvöru, með því að krefj-
ast þess að ýmis sérréttindi Sama
verði aflögð, annars sé hætta á blóð-
ugum átökum, og hefur aflað at-
kvæða á því en einstakir frambjóð-
endur annarra flokka hafa einnig
tjáð sig, við misjafnar undirtektir
flokkssystkina sinna. Jensen segir
hins vegar erfitt að gera sér grein
fyrir því hversu mikil áhrif þetta
hefur í kosningabaráttunni.
Ýtt undir klofning
Einn fárra stjórnmálamanna ut-
an Framfaraflokksins, sem hefur
tekið málið upp, er Olav Gunnar
Ballo, héraðslæknir í Alta í Finn-
mörku, og efsti maður á lista Sósíal-
íska vinstriflokksins. Hann er talinn
eiga gulltryggt sæti á Stórþinginu
og hafa fjölmiðlar þakkað það yfír-
lýsingum um málið, þótt hann sé
ekki á sama máli. Ballo hefur lýst
því yfír, í óþökk flokkssystkina
sinna, að hann telji ekki rétt að
Samar fái ráðstöfunarrétt yfir land-
svæðum og að hann telji sérréttindi
þeirra ekki af hinu góða. „Sé einn
hópur tekinn út og honum veitt
réttindi umfram aðra, getur það
valdið klofningi og aðskilnaði. Sé
gengið of langt í þessum efnum er
hætta á að það ýti undir fólksflótta
frá Finnmörku, sem er allnokkur,"
segir Ballo. „Með þessu er ég ekki
að segja að svipta eigi Sama öllum
réttindum, þeir eiga að sjálfsögðu
að hafa afnotarétt af landinu eins
og aðrir, t.d. hvað varðar rekstur
hreindýra. Það verður að taka á
þessum málum með gætni og sú
hefur því miður ekki orðið raunin
hvað Framfaraflokkinn varðar.
Hann hefur málað skrattann á
vegginn, sér í lagi í Tana-málinu,
og blandað mörgum málum saman.
Svo hafa menn látið tilfinningarnar
hlaupa með sig í gönur og það er
aldrei af hinu góða. Málin hefðu
ekki lent í þeim hnút sem þau eru,
hefðu stjórnvöld tekið á þeim í upp-
hafi. En þau hafa dregið lappirnar
og þora ekkert að gera. Þau verða
hins vegar að beita sér því málið
varðar marga og snýst um grund-
vallarspurningar er varða lýðræði
og yfirráðarétt yfir landi.“
Langt íland
Ragnhild Sandöy er í framboði
til Samaþingsins sem kosið er til
jafnhliða þingkosningum. Hún
harmar ástandið í Tana og kennir
Ijölmiðlum að nokkru leyti um að
hafa blásið málið upp og gert það
erfiðara viðfangs. „Málið þar er
sorglegt dæmi um skort á umburð-
arlyndi vegna vanþekkingar. Hefðu
foreldramir í Tana stundað nám
samkvæmt samískri kennsluskrá
hefðu þeir haft þekkingu á þeirri
menningu sem hefur mótað um-
hverfi þeirra að miklu leyti og þessi
staða hefði ekki komið upp. En það
hefur verið lítill vilji og lítill skiln-
ingur á því að kynna og kynnast
menningu Sama hér í Norður-Nor-
egi,“ segir Sandöy.
Hún segir fjölmiðla fjalla sáralít-
ið um málefni Sama og þá sjaldan
þau séu til umræðu sé það í nei-
kvæðum tón. Því sem vel sé gert,
sé ekki sinnt, t.d. sé umíjöllun um
kosningarnar til Samaþingsins
hverfandi. „Þrátt fyrir þetta kom
það mér vissulega á óvart hversu
hörð viðbrögðin urðu við samísku'
kennsluáætluninni, sem er lögbund-
inn réttur samískra barna. Þau eru
kannski staðfesting þess sem marg-
ir Samar bera fyrir sig þegar þeir
eru beðnir að skrá sig í samískt
manntal, margir vilja ekki skrá sig
þvi þeir sjá engan tilgang í því og
aðrir óttast vandræði og fordóma.
Sú er því miður raunin enn.“
Steinar Bast-
esen bjartsýnn
Tromsö. Morgunblaðið.
„AÐ sjálfsögðu tek
ég selskinnsvestið
með,“ segir Stein-
ar Bastesen og
skellihlær. Bastes-
en, sem hefur ver-
ið í forsvari hval-
veiðimanna í Nor-
egi og er íslend-
ingum að góðu
kunnur, á nú góða
von um að komast
inn á þing. Hann
býður sig fram
fyrir flokk sem
kallast Þverpóli-
tísk þjóðarsamtök
en í Norðlandi, þar
sem Bastesen er í
framboði, kallast fiokkurinn
Sjávarsíðuflokkurinn, sem
segir býsna mikið um áhersl-
urnar. Þær eru aðallega á
aukið vægi sjávarútvegsins,
styrkari stöðu sjávarútvegs-
ráðuneytisins. Aukin áhersla
er á valddreifingu, öflugri
landsbyggðapólitík og svo að
sjálfsögðu hvalveiðar. Sam-
tökin eru þverpólitísk en sjálf-
ur segist Bastesen vera hægra
megin við miðju.
Bastesen hefur ferðast um
þvert og endilangt Norðland
síðastliðinn mánuð til að afla
atkvæða og segist
varla hafa komið
heim til sín sökum
anna. „Mér hefur
verið tekið vel
hér, fólk vill tala
um landsbyggðar-
mál og sjávarút-
veg og það vill
fulltrúa á þing
sem talar mál sem
það skilur," segir
Bastesen, sem er
þekktur fyrir að
skafa ekki utan af
hlutunum.
Þrátt fyrir
stranga dagskrá
var engin þreytu-
merki að heyra á honum enda
kæta kosningaspárnar Bast-
esen. Hann segir of snemmt
að fagna en hefur þó þegar
lagt á ráðin um hvað hann
muni gera þegar á þingið er
komið, „að sjálfsögðu að sjá
til þess að útflutningur á hval-
kjöti verði hafinn og svo
hlakka ég til þess að komast
á þing Alþjóða hvalveiði-
nefndarinnar sem þingmaður
og gera þar dálítinn usla. Það
ræðst hins vegar af því hver
býður best, hvaða flokka ég
styð í stjórn."
Bastesen
Enginn nennir að
tala um fisk
Tromsö. Morgnnblaöið.
KOSNINGABARÁTTAN í Norður-
Noregi snýst ekki um fisk að þessu
sinni. Heldur ekki um málefni hinna
dreifðu byggða. Nú eru allir upp-
teknir af heilbrigðiskerfinu sem hef-
ur brugðist og bága stöðu margra
aldraðra. En undir niðri kraumar
mál sem braust upp á yflrborðið með
miklum hvelli í bænum Tana i Finn-
mörku fyrir hálfum mánuði, mál
samanna sem krefjast réttar til vatns
og lands og kennslu samkvæmt sa-
mískri kennsluskrá í þeim sveitarfé-
lögum sem skilgreind hafa verið
samísk. Málið er eldfimt, þótt afar
fáir stjórnmálamenn hafi þorað að
gera það að kosningamáli.
Tone Jensen, fréttastjóri Nordlys,
segir að vanalega séu flskveiðistefn-
an og héraðspólitik áberandi í kosn-
ingabaráttunni, en ekki nú. „Mér
fannst kosningabaráttan árið 1993
miklu meira spennandi, því umræð-
an hér er dauð. Hluti af skýringunni
kann að vera sá að fyrir fjórum árum
snerist umræðan um einfaldar
spurningar, hveijir ættu fiskimiðin,
en nú er hún flóknari og almenning-
ur hefur takmarkaðan áhuga á að
setja sig inn í málin. Það sem einna
helst er rætt eru frystitogararnir,
sem afar skiptar skoðanir eru um.
Smugan kom upp í blábyijuninni en
það varð nokkurs konar þegjandi
samkomulag um að hún væri ekki
Kosningabaráttan í
Norður-Noregi er breytt
frá því sem var fyrir
fjórum árum en þá sner-
ist hún aðallega um fisk.
Nú ræða menn sömu
mál og í öðrum lands-
hlutum, að viðbættum
réttindamálum sama.
heppilegt kosningamál," segir Jens-
en. Hún bendir á að norskur sjávar-
útvegur standi vel um þessar mund-
ir, atvinnuleysi sé lítið í greininni,
fiskveiðar séu orðnar ein helsta
tekjulindin og að síld mokveiðist.
Ivan Kristoffersen, fyrrverandi
ritstjóri Nordlys og prófessor í sam-
félagsfræðum við háskólann í
Tromsö, telur að ein af ástæðum
þess að sjávarútvegsmál séu ekki til
umræðu nú, séu innbyrðisdeilur í
Norges Fiskarlag, heildarsamtökum
sjávarútvegsins, þar sem m.a. er
deilt um gjöld sjómanna til samtak-
anna. Deilurnar hafí vaidið því að
þau hafi lítið sem ekkert blandað
sér í baráttuna eða þrýst á umræðu
um fiskveiðar.
Héraðsmál hafa ekki náð eyrum
kjósenda í Norður-Noregi, þótt full
ástæða væri til, að mati Jensens, sem
bendir á að t.d. hafi fjölmörgum póst-
húsum og öðrum opinberum stofnun-
um verið lokað í spamaðarskyni í
fámennum byggðarlögum. Slíkt virð-
ist ekki nóg til að vekja fólk. „Fólk
bara gefst upp. Það vantar drifkraft-
inn, fólk hefur það mjög gott og
„kauphátíðin mikla" stendur enn.“
Ivan Kristoffersen tekur undir
með Jensen hvað héraðspólitíkina
varðar. Uppgangurinn sé svo mikill
að fólk Iáti sig vandamálin litlu varða
en sé horft lengra fram á veg, sé
ekki rjokkur spurning að málefni
landsbyggðarinnar skjóti upp kollin-
um að nýju. Þar eigi sér stað sama
þróun og annars staðar, fólk flytjist
suður á bóginn, þar sem meiri pen-
inga og fleiri tækifæri sé að hafa.
„Við erum á góðri leið með að
mennta fólk frá okkur. Við vitum
hins vegar ekki hvernig við eigum
að snúa þróuninni við, hvernig okkur
tekst að freista ungs og vel mennt-
aðs fólks héðan til að búa hér áfram.
Fiskveiðarnar geta ekki borið byggð-
irnar einar uppi. Gamla héraðsmála-
umræðan er dauð en vandamálin eru
enn til staðar og við verðum að finna
lausn á þeim.“