Morgunblaðið - 13.09.1997, Blaðsíða 24

24 LAUGARDAGUR 13. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Réttíndí þegnanna
og æðri sljórnvöld
„HVENÆR drepur
maður mann og hve-
nær drepur maður ekki
mann? Fari í helvíti
sem ég drap mann. Og
þó,“ sagði snæris-
þjófurinn sem dæmdur
var fyrir böðulsdráp og
settur á Brimarhólm.
Brimarhólmarinn
sat sína pligt og mál
hans var ekki endur-
upptekið enda sótti
hann ekki um það með
formlegheitum. í þá
daga voru mál ekki
endurdæmd eins og í
dag. Menn voru bara
dæmdir fyrir böðuls-
dráp og ekki orð um það meir. Þá
riðu hetjur um héruð og sveitir en
snærisþjófar sátu á Brimarhólmi og
tuggðu skro.
Öldin er önnur
grundvöllur til endur-
skoðunar á dómsniður-
stöðu í böðulsdráps-
máli?
Líklega getur enginn
endurmetið eða ákveðið
að endurmeta, niður-
stöður dómstóla betur
en dómstólamir sjálfir.
Ójá, það eru réttindi
þegnanna að dómarar
taki ákvörðun um hvort
endurskoða skuli dóm
sem þeir sjálfir hafa
kveðið upp og að þeir
hinir sömu endurskoði
svo dóminn, telji þeir
efni til þess.
Ríkisvaldið
Á íslandi skiptist ríkisvaldið í lög-
gjafarvald, framkvæmdavald og
dómsvald. Framkvæmdavald á ís-
Löggjafínn hlýtur að líta
fram að Hæstiréttur íslands tekur
ákvörðun um það hvort mál verði
endurupptekið eður ei. Telji Hæsti-
réttur að mál eigi að endurapptaka,
verður mál endurapptekið. Svo ein-
falt er það. Og þó. Telji Hæstiréttur
að mál eigi ekki að endurapptaka,
er komin upp afar sérstök og athygl-
isverð staða samkvæmt lögum um
meðferð opinberra mála.
Dómendur í Hæstarétti skulu,
samkvæmt íslenskum lögum og
Stjómarskrá lýðveldisins íslands,
vera óháðir ákvörðunum stjómvalda
og sjálfstæðir í störfum sínum. Þeir
skulu ekki hafa með höndum önnur
störf svo sem stjómsýslu, enda fara
sýslumenn og ráðuneyti með stjóm-
sýslu ríkisins. Hæstaréttardómarar
skulu, með öðrum orðum, vera um-
boðsstarfalausir. Hafa ber í huga
að niðurstöður Hæstaréttar era ætíð
endanlegar.
Og þrátt fyrir þetta allt er ákvörð-
un Hæstaréttar um að fallast ekki
Baldvin Bjöm
Haraldsson
á endurupptöku máls fyrir Hæsta-
rétti, stjómvaldsákvörðun en ekki
dómur. Málið er aldrei þingfest fyr-
ir Hæstarétti og ekki er kveðinn upp
dómur, heldur halda dómarar með
sér fund og gera fundargerð þar sem
ákvörðun þeirra er skráð. Þetta
gerir Hæstiréttur einnig þegar hann
tekur ákvörðun um áfrýjunarleyfi.
En getur þetta verið? Geta dómend-
ur verið stjómvald? Ef svo er, verð-
ur þá ákvörðun Hæstaréttar skotið
til dómsmálaráðuneytisins sam-
kvæmt ákvæðum stjómsýslulaga?
Eða er Hæstiréttur s.k. „æðra“
stjómvald?
Hvenær eru dómendur
stjórnvald?
Það kemur mér undarlega fyrir
sjónir að dómarar séu ekki alltaf
dómarar, heldur stundum stjóm-
vald. Það kemur hjólreiðamönnum
líka spánskt fyrir sjónir. En þetta
veit íslensk þjóð. Þess vegna vora
sett lög á Islandi um aðskilnað
dómsvalds og umboðsvalds í héraði.
í héraði háttar því þannig til að
aldrei dæmir maður um sína eigin
ákvörðun. Séu menn stjómvald era
þeir stjómvald. Séu þeir dómendur,
era þeir dómendur.
En hið háa Alþingi lítur svo á að
í Hæstarétti séu dómendur svo mikl-
ir dómendur að þeir geti jafnvel
dæmt um eigin ákvarðanir. í sam-
ræmi við Stjórnarskrá lýðveldisins
íslands ætti nefnilega að vera hægt
að skjóta ákvörðun stjómvaldsins
Hæstaréttar til dómstóla, fyrst til
héraðsdóms og kæra svo úrskurð
héraðsdóms aftur til Hæstaréttar.
En er þetta þá ekki orðið hálf-
gert „skuespil". Löggjafinn hlýtur
að líta svo á að stjórnvaldsákvörðun
Hæstaréttar um að fallast ekki á
endurapptöku máls, sé endanleg.
En af hveiju kveður Hæstiréttur þá
ekki einfaldlega upp dóm?
Réttindi þegnanna
Þótt snærisþjófur frá Akranesi
hafi að lokum verið sýknaður af
gamalli ákæra yfirvalds um að
myrða böðul Sívert Snorresen, kall-
aður fijáls maður og sendur aftur
til íslands, era ekki allir sýknaðir í
Hæstarétti. Og það er eðlilegt.
Hitt er jafneðlilegt og hlýtur að
vera hluti af réttindum þegnanna,
að óháður aðili kveði upp dóm, ef
um dómstól er að ræða, eða taki
stjómvaldsákvörðun ef um stjóm-
vald er að ræða, um það hvort efni
séu til að endurapptaka mál eður
ei, og ekki síst að dómendur séu
alltaf dómendur en ekki stundum
stjómvald.
Höfundur er lögmaður.
En þetta var fyrir margt löngu
og nú er öldin önnur. í dag er miklu
meiri spurning hvenær menn drepa
mann og hvenær menn drepa ekki
mann. Og séu menn fundnir sekir
um að drepa mann er ekki þar með
sagt að þeir hafi endilega drepið
mann. Kannski era menn bara
snærisþjófar sem játuðu í fylliríi að
hafa drepið mann.
Í dag eram við ísléndingar með-
vitaðir um réttindi þegnanna til þess
að hjálpa dómstólunum við að láta
réttvísina ná fram að ganga. Við
vitum nefnilega að dómstólar eru
ekki óbrigðulir frekar en annað í
heiminum. Og til að leggja áherslu
á það, gerðust íslendingar aðilar að
Mannréttindasáttmála Evrópu, en
þar segir að ekki megi dæma snær-
isþjóf fyrir böðulsdráp án þess að
snærisþjófur fái að bera hönd fyrir
höfuð sér, skýra sitt mál og
rökstyðja sýknu sína. Og til að
tryggja enn frekar réttindi þegn-
anna er kveðið á um það í íslenskum
lögum að snærisþjófar sem hlotið
hafa dóm fyrir böðulsdráp, geti sótt
um að fá mál sitt endurapptekið ef
nýjar upplýsingar sem fram hafa
komið þykja kasta rýrð á sekt hins
dæmda.
Hver dæmir dómarana?
Já, það era sjálfsögð réttindi
þegnanna að láta dæma aftur mál
sitt, hafi það upphaflega verið dæmt
vitlaust. En hver er svo lögskyggn
að geta endurmetið ákvarðanir hins
virðulega réttarkerfis? Hver dæmir
gjörðir dómenda?
Og ekki er nóg að einhver endur-
skoði. Einhver verður auðvitað að
ákveða hvort yfir höfuð skuli endur-
skoða. Hver metur hvort nýjar upp-
lýsingar sem sýna að snærisþjófur
sé saklaus af böðulsdrápi séu nægur
svo á að stjórnvalds-
ákvörðun Hæstaréttar
um að fallast ekki á
endurupptöku máls, sé
endanleg, segir Baldvin
Björn Haraldsson. En
af hveiju kveður Hæsti-
réttur þá ekki einfald-
lega upp dóm?
landi er í höndum staðbundinna
stjómvalda og ráðuneyta. Stjórn-
völd geta tekið ákvarðanir um rétt-
indi og skyldur þegnanna, rétt eins
og dómstólar. Þó er sá grandvallar-
munur á framkvæmdavaldinu og
dómsvaldinu á íslandi, að dómstólar
skera úr um embættistakmörk
framkvæmdavaldsins en fram-
kvæmdavaldið endurmetur aldrei
niðurstöður dómstóla. Dómendur
hafa síðasta orðið þegar deilt er um
það hvenær maður drepur mann.
Á íslandi era tvö dómstig. Þess
vegna geta sakaðir menn sem sak-
felldir era í héraðsdómi, áfrýjað nið-
urstöðu héraðsdóms til Hæstaréttar.
Niðurstöðu Hæstaréttar verður ekki
skotið til æðra dóms, né heldur til
stjómvalds. Úrræði sökunauta sem
telja sig verið hafa ranglega sak-
fellda í Hæstarétti era því ekki önn-
ur en þau, að krefjast þess að mál
þeirra verði endurapptekið af
Hæstarétti.
Æðri stjórnvöld
Endurupptaka mála sem dæmd
hafa verið í Hæstarétti fer þannig
- Gœðavara
Gjdfavdid nidtdi og kdfTistell. Heim
Allii veröílokkdr. ^ m.d. (
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.
Heimsfrægir liönnuöir
in.d. Gidnni Versdte.
lEœÚIlcBGúnxs leysir vandann
Reflectix er 8 mm þykk endurgeislandi einangrun í rúllum.
7 lög en 2 ytri alúminíum-lög endurgeisla hitann.
Breiddir: 61 og 122 mm. Rúllulengdir: 15, 38 og 76m.
(háaloft, bak við ofna, í fjós, hesthús, á rör, á veggi,
tjaldbotna, sessur, svefnpoka o.m.fl.
Skæri, heftibyssa og Itmband einu verkfærín.
BYOOINOAVÖmiVIRSLUN
P. ÞORGRIMSSON S CO
AUtmf tíl * Imgar Ármúla 29, sími 38640
ÍSLENSKT MÁL
Aukafallsliðir, framhald.
II. í þágufalli, og nú vandast
málið til muna. Þágufall í ís-
lensku samsvarar tveimur föll-
um f latínu: dativus og ablativ-
us. í hinum latneska ablatíf
slyngur saman þremur megin-
þáttum, sem eru instrumental-
is, locativus og privativus. Sjá
betur síðar, en sjálft heitið
ablativus er af sögn sem merk-
ir ég svipti, tek burt. Hún beyg-
ist svo óreglulega að naumast
verður við unað: aufero, abstuli,
ablatum, auferre. Skilríkir
menn ráðleggja mér að taka hér
aðeins aðalatriði með skýrum
dæmum, og mun ég sæta því,
enda að okkar dómi betra að
einfalda flókna hluti en flækja
einfalda. Og einhvers staðar
verð ég að byija:
a) Tímaþágufall (ablativus
temporis). Táknar bæði (eins og
tímaþolf.) hvenær eitthvað ger-
ist og hversu lengi eitthvað
varir. Hún var hér vikum og
mánuðum saman. Nóttum fóru
seggir. (Völundarkviða). Eo
die tres horas pugnatum est. (Á
þessum degi var barist þijár
stundir (tímaþolf.): þarna hefur
íslenskan forsetningu framan
við þágufallið.
b) Háttarþágufall (abl. modi).
Oft er það illgreinanlegt frá því
sem kemur í c-lið. Þeir létu öllum
illum látum. Hún fór huldu
höfði. Cicero milites summa dil-
igentia in castris continuit. (C.
hélt hermennina í herbúðum af
mestu kostgæfni). Háttarþágu-
fall táknar sem sagt hvemig,
með hvaða hætti eitthvað gerist
(er gert).
c) Verkfærisþágufall (abl.
instrumentalis) táknar með
hverju eitthvað er gert. Nú
verður hér nokkur málalenging.
Þetta fall kallar Kristinn Ár-
mannsson tækisfall. Ég sagði
nemendum mínum frá því. Ut-
koma á prófum varð stundum
sú að tækisþágufall og verkfær-
isþágufall rann saman og breytt-
ist í „tækifærisþágufall", og
væri það kannski heppilegt heiti
á ýmsum þessara aukafallsliða.
Ég var þá enn ekki nógu vel
lesinn í setningafræði Smára.
Hann kallar þetta tólfall, en ég
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
918. þáttur
þykist sjá að það gæti misskil-
ist, þó orðið sé gott sem slíkt.
Nú verð ég að koma með dæmi:
Þeir börðu Alfegum byskup
hraunum og hornum. Þama
er alveg ljóst með hveiju þeir
börðu hann. Hann var lagður
spjóti í gegnum. Romani pugn-
ati erant ferro ignique. (Róm-
veijar börðust með jámi og eldi).
En margt lá á mörkunum í lat-
ínu, og sögðu þá latínugránar
að þetta væri „svona instrumen-
tal-modalt“.
d) Samanburðarþágufall
(abl. comparativus). Mjög auð-
þekkt og má setja en + nefni-
fall í staðinn. Hann er mér
meiri=hann er meiri en ég. Stóð
hún manni sínum langt framar.
Puella biennio maior est puero.
(Stúlkan er tveim áram eldri
drengnum=en drengurinn).
e) Mismunarþágufall (abl.
differentiae eða mensurae);
táknar hversu miklu munar á
því sem verið er að bera sam-
an, og er því jafnan fylginautur
með samanburðarþágufalli,
svo í latínu sem í íslensku. Hann
var mér sýnu betri, gæti hlaup-
ari sagt um keppinautinn, ekki
„samkeppnis- eða kapphlaups-
aðilann". Þama er sýnu mis-
munarþágufall og mér saman-
burðarþágufall. Þetta merkir að
hann var sjónarmun betri en
ég. Mismunarþágufall þarf ekki
nauðsynlega á samanburðar-
þágufalli að halda:
Ek hef Hlórriða
hamar of folginn
átta röstum
fyr jörð neðan.
(Þrymskviða).
Dæmi um þessi föll í latínu
er undir d-lið, þar sem biennio
er mismunarþágufall = tveim
árum.
f) Staðarþágufall (abl. loci).
Skýrist með dæmum. Við skrif-
um í upphafi bréfa og utaná
umslög Brekku, ekki Brekka.
Brekku, 23. janúar 1997 og
utan á Jón Jónsson Brekku
Lukkudal.
Að leita dyrum og dyngjum
= í dyrum og dyngjum, það er:
á líklegum sem ólíklegum stöð-
um. Vegna skilningsskorts og
brauks og bramls við húsleitir
breyttist þetta í að „leita með
dunum og dynkjum Romani
hoc loco diu pugnabant. (R.
börðust lengi á þessum stað).
g) Eðlisþágufall (abl. qualit-
atis). Hann er mikill vexti og
hún fríð sýnum. Dumnorix est
(praesens historicum) summa
audacia, magna apud plebem
gratia. (D. er (sögunútíð) mjög
hugrakkur og nýtur mikillar lýð-
hylli).
Eðlisþágufall mætti allt eins
heita tillitsþágufall (abl.
respectivus). Hann var mikill
„með tilliti til vaxtar".
h) Þágufall með ópersónuleg-
um sögnum. Honum þykir sop-
inn góður. Mér ber að gera
þetta. Tibi est tacendum. (Þér
ber að þegja).
i) Upprunalegt þágufall,
stundum nefnt þægindafall og
óþægindafall eftir atvikum. Það
tjáir í hvers þágu eða óþágu eitt-
hvað verður (dativus commodi
eða incommodi). Þetta var hon-
um mátulegt. Hann dró sér fé.
Hitt kom oss í opna skjöldu. Oft
má setja orðin handa eða fyrir
á undan þægindafalli. Non
scholae, sed vitae discimus.
(Við læram fyrir lífið (lífinu),
en ekki fyrir skólann (skólan-
um)).
★
Vilfríður vestan kvað:
Orti Hrólfur um Birgittu Brandt
sem var berlega ábótavant.
En ábóti í Þykkvabæ
við abbadís Kirkjubæ
var aldeilis ekki upp á kant.
★
„Þegar til Staðar kom, þótti
Jóni fráfarandi prestur hafa rúið
staðinn vandlega, er hann flutti
burt, og séð vel um, að ekkert
nýtilegt yrði þar eftir skilið.
Söng síra Jón þá klerkinn úr
garði með þessari vísu:
Hvar sem þú rólar heims um hjall
hverskyns farsældar njóttu.
Prýðilegt dýrðar prestakall
í Paradís síðan hljóttu.
En þegar skilar aftur því
öll séu í standi gildu
þau föng, sem fylgdu.
Himnaskálanum eftir í
alnegldar sperrur skildu."
(Úr erindi Andrésar Björns-
sonar um sr. Jón Þorláksson).