Morgunblaðið - 16.11.1997, Blaðsíða 20

htcvr/-
ÍS vpor fl'-iHMMvo;/ ;h nru
20 SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 1997
Hálendis-
plönturnar
hörðu
Dr. Þóra Ellen Þórhallsdóttir vann í áratug að
rannsóknum í Þjórsárverum, sem eru undirstaða
þess hvernig óhætt er að virkja þar. Nú
rannsakar hún þarna fræmyndun hálendis-
plantna sem er afdrifaríkt vegna afkomu og
uppgræðslu á hálendinu. Elín Pálmadóttir
--------------------------------------7--------
leitaði frétta af þessum rannsóknum á Islandi.
Þóra Ellen gerði líka úttekt á mýrum, en þær
binda ekki síður kolefni en tré sem nú eiga að
auka okkar mengunarkvóta.
xlunarvistfræði ís-
lensku hálendisflór-
unnar, svaraði Þóra
Ellen Þórhallsdóttir
prófessor þegar hún var spurð
hvaða verkefni hún væri nú með
uppi í Þjórsárverum. Þetta er ákaf-
lega forvitnilegt, því slíkar
rannsóknir hafa engar verið gerðar
hér fyrr, en skipta mjög miklu máli.
Hvemig lifa hálendisplönturnar af
við þær hörðu aðstæður? Þóra El-
len er því fyrst spurð um tildrög
þess að hún tók þetta fyrir.
„Ég fékk fyrst áhuga á þessu
verkefni þegar ég var að vinna uppi
í Þjórsárverum fyrir Landsvirkjun,
var þar uppfrá í 11 sumur. Þá tók
ég fljótlega eftir því hve mikill
munur var á blómgun milli ára. Við
vorum komin uppeftir snemma í
júlí. Ég fór að skrá þetta niður,
skráði blómgun hjá 75 tegundum
sem þama vaxa. Það kom í ljós að
yfir 11 ára tímabil gat munurinn
verið allt frá því að 1-2 tegundir
væm í blóma í byrjun júlí, ekkert
nema grávíðir og krækilyng, og
upp 1 allar 75 tegundimar. Þegar
ég fór að skoða þetta betur kom í
ljós að það var sterk fylgni milli
blómgunartímans og lofthita vik-
urnar á undan. Ég hafði líka tekið
eftir því að sumar tegundir
blómguðust mjög seint. Þær
dreifðu frjókomum seint og nokkr-
ar tegundir virtust eiga mjög langt
í land með að þroska fræ seint í
ágúst.“
Ekki ferðaveður
fyrir skordýr
Hún segist í framhaldi hafa farið
að velta því fyrir sér hver sé hinn
almenni fræþroski plantna þarna:
„AHir sem á hálendinu hafa verið
vita að þar koma afleit sumur. Get-
ur verið rigning og slagveður
næstum allt sumarið. Þau sumur
viðrar áreiðanlega illa fyrir skordýr
að vera á ferli.“
Það vekur spurningar. Hvaða
áhrif hefur það á skordýr sem bera
frjókom á milli plantna? Ef
skordýr era lítt á ferii, hvað gerist
þá með plöntur sem treysta á
skordýr til að bera frjókom milli
blóma? Berast þá yfirleitt nokkur
frjókom þessi sumur? Og hvað era
tegundimar margar sem treysta á
skordýrin í því efni?
„Þarna era tegundir sem í öðram
löndum era taldar vera frævaðar af
skordýram. En þetta hefur ekkert
verið rannsakað hér á landi.
Reyndar vitum við ákaflega lítið
um vistfræði plantna á hálendinu.
Gömlu grasafræðingamir, sem
skoðuðu gróður á hálendinu
snemma á þessari öld, voru fyrst og
fremst að leita eftir því hvaða teg-
undir þar væra og hvers konar
gróðursamfélög, en lítið að velta
fyrir sér vistfræðinni. Verkefnin,
sem unnin hafa verið undanfama
tvo áratugi eða svo, hafa langflest
tengst virkjunarframkvæmdum,
verið úttektir í Þjórsárverum,
svæðinu norðan Vatnajökuls og á
Blöndusvæðinu. Við vitum því mjög
lítið um vistfræði þessa stóra
svæðis."
Þóra Ellen segir að markmiðið
með rannsóknunum, sem nú eru
hafnar í félagi við þrjá aðra líf-
fræðinga með styrk frá
Rannsóknasjóði háskólans, Vís-
indasjóði og Nýsköpunarsjóði
námsmanna, sé að skoða æxlunar-
líffræðina eins víðtækt og hægt er
og að leita eftir því hvað það er sem
takmarkar fjölda fræja og þroska
þeirra. Ymislegt geti komið til
greina. Takmarkast þroski fræja af
því að lofthitinn er of lágur eða af
því að sumarið er of stutt? Tak-
markast fjöldi fræja af því að
frjókom komast ekki milli plantna
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Þorkell
DR. ÞÓRA Ellen Þórhallsddttir prófessor.
^ RANNSÓKNA^Tnprrx,
v“lstri:KristínGre-terfd^1- sem unnið «<•»iMíristinn
■sen ogí^píei^Óiafsóóttir JiaUnrnv!0^Um- **
ra Ellen Þórhallsdóttir 8 Th°rodd-
fræþroski. Meira að segja hugsan-
legt að þurfi tvö góð sumur í röð til
þess að fræ nái að þroskast. Það er
spuming hvort því er þannig farið
með tjarnastörina eða hvort eitt-
hvað annað takmarkar. Okkur
sýnist vera eins með lyfjagrasið.
Þau fræ sem við höfum skoðað era
öll tóm og engin spírun. Hvað því
veldur vitum við ekki enn.“
Þóra Ellen segir ávinninginn af
þessum rannsóknum aðallega
tvenns konar. Annars vegar ætti
þetta að veita innsýn í gangvirki
arktískra vistkerfa og hvað kann að
takmarka nýliðun í þeim. Það ætti
líka að geta hjálpað til við að sldlja
hvað takmarkar landnám plantna
og gróðurframvindu, og gæti m.a.
komið að gagni við hugsanlega upp-
græðslu á hálendinu eða ef bæta
þarf gróðurskemmdir eftir röskun.
Eitt af stærri verkefnunum er að
prófa hvað það er sem takmarkar
fræframleiðsluna. Þá er tekið út úr
það sem getur verið takmarkandi
og jafnvel fleiri þættir prófaðir
saman. Til þessa völdu þær gullbrá,
sem er steinbrjótstegund með gul
blóm og algeng í Þjórsárveram og á
hálendinu, en er í útrýmingarhættu
annars staðar í Evrópu.
„Við tókum fyrir þrjá þætti til
skoðunar“, upplýsir Þóra Éllen. „I
fyrsta lagi hvort lofthiti sé tak-
markandi fyrir þroska fræja. Setj-
um þá utan um plöntuna glært
plastskýli, sem okkur sýnist hækka
lofthitann um 1-2 gráður. I öðru
lagi beram við á plöntuna til að sjá
hvort næring í jarðveginum sé tak-
markandi. Og í þriðja lagi hand-
frævum við, flytjum frjókornin á
milli. Við teljum líklegt að tegundin
sé frævuð af dýrum, og geram því
líka tilraun með að útiloka skordýr
með því að setja yfir plönturnar
mjög fínriðna poka. Þetta er lítill og
fíngerður gróður svo vandasamt er
að setja þannig yfir plöntu að
það skemmi hana ekki. En
þessar tilraunii- era þess eðlis
að útkoman fæst ekki fyn- en
eftir nokkurn tíma. Gert er ráð
fyrir því að tHraunfrnar með
gullbrána standi í fimm ár.“
Viðhaldast með
jarðstönglum
Þóra Ellen minnir á að erfitt
geti verið að greina áhrif veður-
farsþáttarins, því hér á maður
ekkert veður víst. Veðurfarið
þama til fjalla er mjög breytilegt.
Sumar plöntur þurfa tvö ár til að
þroska fræ. A fyrsta ári myndar
plantan blómhnappinn og það
ákvarðar fjöldann, en seinna árið
opnast blómin og fræ þroskast.
Þannig getur veðurfar tveggja ára
haft áhrif. Síðan þetta verkefni
hófst hafa þær fengið tvö fremur
köld sumur í röð. Á arktískum
svæðum geta litlar sveiflur í um-
hverfi haft afdrifaríkar afleiðingar.
Við fimm ára tílraun skiptir því máli
hvers konar árferði rannsóknafólk
lendir á.
vegna óhagstæðra skHyrða fyrir
skordýr eða fyrir vindfrævun? Eða
hafa plönturnar ekki nægUega
miklar auðlindir, vantar næringar-
efni, til að þroska öll fræ sem era
frjóvguð?"
Með henni tH að leita svara við
þessu era Elsa Þórey Eysteinsdótt-
ir, sem vinnur það sem hluta af sínu
meistaranámi í líffræði, Kristín
Grétarsdóttir, nýútskrifaður BS-líf-
fræðingur, og Sólveig Ólafsdóttir,
sem vinnur rannsóknaverkefnið tH
BS-prófs. Auk þeirra var Tina Roth
frá háskólanum í Kiel með þeim í
sumar. Þær fóra af stað sumarið
1996 og af fullum krafti sumarið
1997. Elsa hefur dvalið bæði sum-
urin í Þjórsárverum við gagnasöfn-
un og séð um skipulagningu hennar
og tilraunauppsetningu. Þær hafa
verið svo heppnar að geta núna
dvalið í svokölluðum Þúfuvatna-
skála, sem er í eigu bræðra frá
Kastalabrekku, sem góðfúslega
leifðu þeim afnot af skálanum.
Hann er í göngufæri við Þúfuver,
þar sem aðalvinnan fór fram.
Hvemig lifa plöntumar af?
Þær stöllur hafa tekið fyrir 10
tegundir plantna. Þóra Ellen segir
þær fylgjast nákvæmlega með
blómgunarferlinu og aldinþroska
hjá fimm tegundum. Skráð er
hvenær blómin opnast, hvað þau
era opin lengi, hvenær frjókornun-
um er dreift og hvenær kvenhluti
blómsins er fullþroskaður. Þá er
fylgst með heimsóknum skordýra
og þær skráðar, skordýrum safnað
og skoðuð á þeim frjókomin, sem
hægt er að telja undir smásjá.
Síðan er þessum sömu plöntum
safnað á haustin og fræin talin og
flokkuð. Þá er séð hvaða hlutfall af
eggjunum hefur frjóvgast og hvaða
hlutfall af fræjum hafa náð þroska
eða ekki náð þroska. Og gerð er
spírunarprófun, skoðuð þau sem
spfra og þau sem ekki gera það.
„Komið hefur í ljós að þetta er
mjög misjafnt milli tegunda,"
útskýrir Þóra Ellen. „Til dæmis hjá
tjarnastör, sem er önnur af .stóru
störunum í íslensku flóranni og
áberandi þarna uppfrá, hún virðist
hvorki hafa þroskað nein fræ 1996
né 1997.“
Hvernig í ósköpunum lifir hún
þetta þá af?
„Þetta er stóra spurningin.
Rannsóknfr sýna að á hánorrænum
svæðum - þá átt við lönd norðan
við 70. gráðu norður - bregst
fræþroski ákaflega oft og hjá mörg-
um plöntustofnum dugar meðal-
sumarið ekki til að fræ þroskist.
Það er ekki nema í allra bestu
sumrum að verður einhver
Enn stendur eftir spurningin
hvemig plönturnar lifi af ef þær ná
alls ekki að mynda fræ?
„Sumar hafa það sem kallað er
klónvöxtur, þ.e. hafa jarðstöngla
eða renglur, sem þær geta bæði
breiðst út og viðhaldist með. Alltaf
koma upp úr jörðinni nýir sprotar.
Þó er þetta erfðafræðilega alltaf
sami einstaklingurinn. Svona plönt-
ur geta orðið mjög gamlar. Senni-
lega er það rétt um sumar plöntur
að sjaldgæft sé að nýr einstaklingur
komist upp af fræi. En það á alls
ekki við um allar tegundimar. Það
era fyrst og fremst grösin og star-
irnar, en margar af tvfldmblaða
jurtunum hafa ekki þennan mögu-
leika. Fyrir þær er eini endumýjun-
armöguleikinn að ná að þroska fræ
sem nýjar plöntur vaxa upp af. Lík-
lega liggur hluti af svarinu við þess-
ari spurningu, sem skiptir gífurlega
miklu máli og menn hafa mikið velt
fyrir sér, í því að plönturnai’ era
langlífar. Óll velta á þessum
svæðum er ákaflega hæg. Til dæmis
verða blöð sígrænna plantna eldri
en blöð sígrænna tegunda sunnar.
Gangverkið í öllu keifinu er hér
mjög hægt, sem er ein af ástæðun-
um fyrir því að áhrifa raskana gætfr
lengi.“
Þetta leiðir talið að því að nú er
því spáð að með auknum