Morgunblaðið - 30.12.1997, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 30. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Innvortis,
útvortis
YFIRLITSMYND af samstillingu Haraldar Jónssonar.
MYNPLIST
Ingðlfsstræti 8
SAMSTILLING
HARALDURJÓNSSON
Til 11. janúar 1998.
Opið fimmtudaga til sunnudaga
frá kl. 14-18.
Aðgangur ókeypis.
HARALDUR Jónsson hefur um
árabil tekist á við þann hluta veru-
leikans, sem okkur er að jafnaði
hulinn. Þetta eru skilningarvit lík-
ama okkar, sem nema allt fyrir utan
okkur og skila skilmerkilega rétta
boðleið svo að við getum innbyrt til-
veruna eins vel og okkur er frekast
unnt. Ekki veitir af því allt okkar líf
snýst um það eitt að sjá tilveruna í
sem gleggstu ljósi. Ef einhverjir
hnökrar eru á þessu námi okkar
rata skilaboðin ekki rétta leið. Þar
með er hlaupin snurða á þráðinn
milli okkar og alls hins mikla hluta
heimsins, sem stendur utan við okk-
ur sjálf, eða sjálf okkar réttara sagt
því jafnvel stærstur hluti líkama
okkar virkar á vitundina sem utan-
veltu, að minnsta kosti við hugann.
Við lítum á neglur okkar á fingrum
og tám og hugsum: „Ég þarf að
klippa þær.“
Éf við sæjum ekki neglumar
mundi ekkert hvetja okkur til að-
gerða, því síst af öllu mundu negl-
umar senda okkur boð um snyrt-
ingu. Þannig þörfnumst við skiln-
ingai-vitanna jafnmikið til að fylgj-
ast með sjálfum okkur og öðru því
sem okkur er óháð. Svo sjálfsagt er
allt þetta ferli frá vöggu til grafar
að við leiðum ekki hugann að mikil-
vægi skynjunar okkar nema því að-
eins að hún sé trufluð af einhverjum
ástæðum. í mikilli þoku eða því sem
er enn verra, skammdegissólinni,
fínnum við fyrir vanmætti okkar við
stýrið og bölvum því þá gjaman að
þurfa að draga úr hraðanum og lús-
ast af ótta við að keyra niður ósýni-
legan vegfaranda.
En Haraldur er ekki bara að fást
við þessa leyndu dóma lífs okkar
sem tæknileg fyrirbæri heldur spyr
hann áleitinna spurninga um af-
stöðu okkar til sálar og líkama. Sú
tvíhyggja, sem ávallt hefur fylgt
okkur sem skuggi af trúarlegum og
siðferðislegum meiði og skilar sér
enn og aftur í umræðuna þegar við
höldum að hún sé löngu fyrir bí,
stafar af vanþekkingu okkar á lík-
amsstarfseminni og vökvaflæðinu
milli skrokks og heila. Táldregin
manneskja hefur til dæmis tilhneig-
ingu til að kenna sínum óæðri lík-
amshluta um ófarir ástar sinnar
eins og heilinn væri þar undanþeg-
inn allri sekt.
Það sem gerir vangaveltur Har-
aldar þó jafnskemmtilegar og raun
ber vitni er skarpur skilningur hans
á því að andleg upplifun mannsins
verður aldrei afgreidd með líkams-
fræðinni einni saman. Skynjun okk-
ar verður ætíð óræða hliðin á þeim
peningi sem lýtur að annars ósköp
einfaldri líkamsstarfsemi. Það er af
þeim orsökum sem raunamædd
hjúkrunarkonan, sem var nýkomin
úr fóstureyðingu í sænsku vanda-
málamyndinni, lét ekki huggast af
orðum starfsystur sinnar: ,AS, hættu
nú þessu væh. Þú veist ósköp vel að
þessi depurð í þér er ekki anpað en
ómerkilegurhormónaruglingur."
En þó svo að Haraldur sendi efn-
ishyggjunni þar með langt nef reyn-
ir hann jafnframt að koma andans
blöðru eilítið nær jörðinni með því
að tappa af henni offyllingu þess
helíums sem ruglar margan sveim-
hugann í ríminu.
Haldi menn að
andinn sé allt en
efnið ekkert fær-
ir Haraldur okk-
ur heim sanninn
um það að ekkert
gerist án annars
tilverknaðar. En
það er með lík-
amann eins og
vélbúnað tölv-
unnar. Ekkert af
hugbúnaði þeim,
sem drífur tækið
áfram gerir sig
sýnilegt utan frá
séð. Margir hafa
rekið upp stór
augu þegar þeir
gáðu inn í þarfa-
þingið og fundu
ekki annað en
tómarúm.
Haraldur fæst
einmitt við að
birta okkur
tómarúm líkam-
ans með öllum
sínum götum,
göngum og hólf-
um. Það er okkar
„innri maður“ sem hann hefur kom-
ið fyrir á gólfí Gallerís Ingólfsstræt-
is 8 í líki ótal lítilla, lífrænna form-
hluta úr ómáluðu texi og kallar
Samræður/samræði. Þessir mjúku
og vel pússuðu kubbar minna á líf-
færi, sem búið er að skera eins og
sýni fyrir sneiðmyndatöku.
A veggnum gegnt glugga sýning-
arsalarins hefur Haraldur komið
fyrir skyggnusýningavél með
hringekju fullri af litskyggnum, sem
varpar rauðum lit út í loftið. Það eru
Göng, sneiðmyndasýni af blóði lista-
mannsins, sem hjúkrunarkona tók
úr honum. Með því að fylgjast með
rauðum litnum í gegnum kringlótt
auga linsunnar á sýningavélinni er
sem áhorfandinn horfi inn í æð sem
Sneidd hefur verið líkt og blóðið.
Það skal þó tekið fram að óhugnað-
urinn við þessi blóðsýni er fyllilega
bundinn vitneskjunni um stað-
reyndir málsins en ekki beinum
áhrifum skyggnusýningarinnar.
Lýsing Haraldar á líkamanum eins
og hann lítur út innan frá séður er
of abstrakt til að vekja viðlíka óhug
og þegar menn fylgjast með
klínískri líffærafræði.
Það virðist heldur ekki vera til-
gangur Haraldar að vekja óhug.
Miklu frekar er hann að reyna að
ljúka upp augum okkar fyrir þeirri
fegurð, sem leynist á mörkum efnis
og anda, líkamsstaifsemi og huga,
vélgengis og tilfínninga, yfii’vegun-
ar og viðbragða, einmitt þar sem
ævintýri lífs okkar eiga sér stað
með svo óvæntum hætti að við miss-
um tímabundið vald okkar yfir að-
stæðum og neyðumst til að stóla á
ósjálfráða svörun þess kerfís, sem
býr innra með okkur og ræður jafnt
líkama og sál.
Á slíkri ögurstund er sagt að við
sýnum okkar rétta andlit, en það er
einmitt sama andlitið og listin er
alltaf að reyna að fanga og opin-
bera. Hversu óþægilega sem list
Haraldar kemur við kaunin á okkur
með því að minna okkur á þann
veikleika, sem kalla mætti ósjálf-
ráða kerfið, verkar hún einnig und-
arlega frelsandi. Hún áminnir okk-
ur nefnilega um það sem við vitum
innst inni en viljum ekki alltaf við-
urkenna; að við viljum ekki hafa
hundrað prósent stjórn á öllum
hlutum. Við þörfnumst þess að vita
að eitthvað það sé til, sem komið
geti okkur fullkomlega á óvart.
Annars er ekkert líf og engin list.
Halldór Björn Runólfsson
BÆKIJR
Fræðirit
SIÐBREYTINGIN Á ÍSLANDI
1537-1565
Byltingin að ofan. Eftir Vilborgu
Áuði Isleifsdúttur. Hið íslenzka
bókmenntafélag, Reykjavík,
1997, 393 bls.
SIÐBÓTIN eða siðbreytingin er
merkilegt tímabil í sögu íslands.
Þau viðhorf sem lúterstrúin flutti
með sér hafa mótað sýn íslendinga
og annarra íbúa Norður-Evrópu á
stöðu sína í samfélaginu og heimin-
um í ríkara mæli en maður áttar sig
oft á. Þessi viðhorf rista djúpt og
það er verðugt verkefni að leitast
við að átta sig á þeim. Þótt ritað hafí
verið um siðaskiptin og íslenzkir
guðfræðingar og sagnfræðingar
reynt að átta sig á þeim er löngu
kominn tími á að rannsaka þau í
ljósi þeirrar vitneskju og viðhorfa
sem nú ríkja.
Vilborg Auður ísleifsdóttir sagn-
fræðingur hefur ritað nokkuð um-
fangsmikla bók um siðbreytinguna
og eins og heiti bókarinnar gefur til
kynna einbeitir hún sér að tæplega
þrjátíu ára tímabili, frá 1537-1565.
Á þeim árum eiga sér stað afdrifa-
ríkustu atburðimir í breytingunni
frá kaþólskum sið yfír í þann lút-
erska. Þessi bók er íslenzk gerð
þýzkrar doktorsritgerðar höfundar
um þetta efni. Hún ber nokkur
merki upprunans, það eru 1 henni
mjög viðamiklar tilvísanir og text-
inn er ekki sérlega vinsamlegur les-
andanum eins og iðulega er raunin
með doktorsritgerðir.
I upphafí gerir höfundur grein
fyrir þeim heimildum sem hún
styðst við og stöðu íslenzkra rann-
sókna á siðaskiptunum. Síðan lýsir
hún hvemig siðaskiptin áttu sér
stað í Danmörku, hvemig nýskipan
ríkisvaldsins sem komst á með siða-
skiptunum leysti ýmsan vanda í
dönsku þjóðfélagi og styrkti ríkis-
valdið og gaf borgarastéttinni tæki-
færi til að ná meiri þjóðfélagsáhrif-
um. Hún skoðar hvernig aðalsveldið
tengdist kirkjunni, hvemig hags-
munir Lýbiku og Hamborgar
tengdust hagsmunum danska ríkis-
„Óár til lands
og sjóar“?
ins og hvemig Kristján III komst
til valda eftir að það hafði nánast
skapast upplausn í ríkinu í nokkurn
tíma.
I þriðja kaflanum er greint frá
bakgrunni siðbreytingarinnar á Is-
landi. Þar hyggur Vilborg að réttar-
grunni ríkisvaldsins, stjórnsýslu
konungs og biskupa, klaustmm, fá-
tækraframfærslu og erlendum
mönnum sem sigldu til veiða á ís-
landsmiðum á hverju sumri. Þar
kvað mest að Þjóðverjum og Eng-
lendingum. Það kemur skýrt fram í
kaflanum hve kaþólska kirkjan var
valdamikil stofnun í íslenzku samfé-
lagi á þessum tíma og höfundurinn
heldur því fram að völd hennar hafi
vaxið umtalsvert á síðari hluta 15.
aldar og fyrri hluta þeirrar 16. og
það hafi valdið átökum við verald-
lega höfðingja. Ríkisvaldið var hins
vegar veikt og það var fyrst og
fremst innlend höfðingjastétt sem
deildi völdum með kirkjunni. I
rauninni voru biskupar kaþólsku
kirkjunnar valdamestu menn lands-
ins á þessum tíma og hegðuðu sér
samkvæmt því.
Fjórði kaflinn segir frá því hvem-
ig siðaskiptin áttu sér stað í Skál-
holti. Það er greint nokkuð ná-
kvæmlega frá þeim einstaklingum
sem komu við sögu og hvernig þeir
höfðu mótazt af veru í Danmörku og
Þýzkalandi þar sem þeir drukku í
sig þær breytingar sem voru að
eiga sér stað þar. Embætti biskups
breyttist í það sem hér er nefnt
súperintendent, kirkjuordinanzía
Kristjáns konungs III. var sam-
þykkt á Þingvöllum árið 1541 í ís-
lenzkri gerð Gizurar Einarssonar
en nokkrum árum fyrr höfðu Jón
Arason, Hólabiskup, og Ögmundur
Pálsson, Skálholtsbiskup, fengið
latneska gerð af þessu plaggi. Farið
er nákvæmlega yfír efnisatriði
þessa skjals og leitast við að út-
skýra hvemig það víkur frá þeirri
skipan sem í gildi var. Einnig er
greint frá þeim átökum sem leiddu
til þess að danskir hermenn mættu
á Álþingi til að styðja Gizur Einars-
son við að koma á hinum nýja sið.
Þeir tóku Ögmund fast-
an og fóru með hann til
Danmerkur.
Fimmti kaflinn er um
lokaátökin á milli Jóns
Arasonar annars vegar
og siðbótarmannanna
og fulltrúa ríkisvaldsins
hins vegar. Jón Arason
var voldugasti maður
landsins síðasta áratug-
inn sem hann lifði. Hann
gerði það sem hann gat
til að koma í veg fyrir að
hinn nýi siður sigraði.
Hann leitaðist við að
efla veldi sitt svo að það
næði suður í Homafjörð
og vestur að Breiðafirði.
Getum er leitt að því að Jón hafí
viljað ná pólitísku sambandi við
Hamborgarmenn til að styrkja sig í
baráttunni við hið nýja ríkisvald.
Jón gekk meira að segja svo langt
að láta taka Martein Einarsson,
súperintendent í Skálholti, fastan.
Rakið er hve mat Jóns á möguleik-
um sínum til að rísa gegn hinu nýja
ríkisvaldi hafí verið sérkennilegt og
hvernig Jón verður á endanum und-
ir í baráttu við Daða Guðmundsson í
Snóksdal og er tekinn af lífi ásamt
sonum sínum.
I sjötta kafla er skýrð hin nýja
skipan sem kom til með hinum nýja
sið og breytingunni á ríkisvaldinu.
Staða klerka breyttist í að vera
embættismenn ríkisins, kjör þeirra
versnuðu, í stað klaustra var komið
á skólum á Hólum og í Skálholti,
minna fé varð til framfærslu fá-
tækra og einnig varð breyting á við-
horfum til þeirra í kjölfar hins nýja
siðar. Landsmenn brugðust ekki vel
við hinum nýja sið og skildu illa
þegar þeir voru sviptir dýrlingum
og líkneskjum. Einnig er gerð grein
fyrir þeim nýjungum sem fylgdu í
stjómsýslu og efnahagsmálum. í
lokaorðum er leitast við að draga
saman niðurstöður rannsóknarinn-
ar.
Meginhugsunin í þessari bók er
að draga fram sambandið á milli
breytinganna á Islandi og í Dan-
mörku. Mér virðist
þetta takast bærilega.
Það gengur fram af
frásögninni hvernig yf-
irvöld ríkisins gerðu
sömu breytingar á Is-
landi og í Danmörku og
létu það ekkert trufla
sig þótt aðstæður væru
ef til vill aðrar þar en í
Danmörku. Það er
safnað saman miklum
lærdómi um þetta efni
á þessum blöðum og
hann kemst til skila.
En það er líka eitt og
annað aðfinnsluvert í
þessari bók. Ég er ekki
viss um fyrir hvern
bókin er hugsuð því að mér er til efs
að jafnvel vel lærðir sagnfræðingar
lendi ekki í nokkrum vandræðum
með upphafið að bókinni þar sem
haldið er rakleitt í innanlandsátök í
Danmörku og fjöldi mann nefndur
til sögunnar með lágmarkskynn-
ingu. En þegar lesið er áfram kemst
maður yfír þetta. Raunar er fyrsti
kaflinn sennilega verst samdi kafli
bókarinnar sem er náttúrulega
óheppilegt fyrir lesandann. En frá-
ganginum á bókinni er ábótavant.
Örk sem hefst á bls. 193 og lýkur á
bls. 203 er í tvítaki í eintakinu sem
ég las. Kafli sem er merktur nr. 7 í
efnisyfirliti og hefst á bls. 318 er þar
undirkafli í sjötta kafla. Lokaorðin
verða því ekki áttundi kafli eins og í
efnisyfirliti heldur sjöundi kafli.
Nokkrar ályktanir sem höfundur
dregur eru hæpnar. Sjálfstæðisglýj-
an verður Vilborgu fjötur um fót. Á
bls. 203 er talað um erlendan her á
Alþingi og á bls. 266 er talað um að
íslendingar hafí risið upp gegn er-
lendu ríkisvaldi; á bls. 363 er talað
um að sjálfstæði landsins hafí liðið
undir lok við siðbreytinguna. Þetta
nær eiginlega engri átt. Þær hug-
myndir um sjálfstæði sem liggja að
baki svona staðhæfingum eru tíma-
skekkja í svona rannsókn og eru
einungis til marks um þær þjóðsög-
ur sem sjálfstæðisbaráttan hefur
skilið eftir í hugmyndum okkar um
Vilborg Auður
ísleifsdóttir
íslandssöguna. Það eru engin rök til
að trúa því að Jón Arason hafí sjálf-
ur litið svo á að hann væri stympast
við erlent ríkisvald eða efla sjálf-
stæði Islands. Island var hluti af
danska ríkisins og sú ráðstöfun að
senda hingað hermenn árið 1541
var fullkomlega eðlileg og sjálfsögð.
Sömuleiðis var hún það tíu árum
síðar þótt landsmenn sjálfir kæmu í
veg fyrir að þeir þyrftu að þola veru
hermannanna vegna þess að þeir
tóku Jón Arason af lífi.
Eymdarhyggjan um íslenzka
bændastétt er annað atriði sem mér
virðist byrgja höfundi sýn og varna
honum skilnings. Hún er fyrst orð-
uð fyrst á bls. 33 með svofelldum
orðum: „Á síðmiðöldum voru flestir
íslenskir bændur fyrir löngu orðnir
að fátækum og umkomulausum
leiguliðum meðan fjölmenn bænda-
stétt í Danmörku var enn sæmilega
bjargálna og gat um frjálst höfuð
strokið.“J5íðar er eymdarhyggjan
ítrekuð á bls. 336-338 þar sem rætt
er um tekjur konungs af eigum sín-
um á Islandi og komizt að þeirri
niðurstöðu að þær hafí verið rýrar.
Það er ekki einhlítt að draga þá
ályktun af því að íslenzkri bændur
hafi lifað í eymd. Þetta gæti einfald-
lega verið til marks um linari skatt-
heimtu Danakonungs á Islandi en í
Danmörku.
Mér virðist síðan að þessi eymd-
arsýn komi í veg fyrir að Vilborg
meti það að verðleikum að þessi ný-
skipan ríldsvaldsins sem komst á
með siðaskiptunum dró úr ofbeldi
og yfirgangi íslenzkra höfðingja
gagnvart almúganum og embættis-
færsla og embættaveiting varð
skipulagðari og vandaðri. Þetta
kemur fram í bókinni en fær ekki
það vægi sem eðlilegt er. Að síðustu
verður að nefna að rannsókn sem
þessi á siðaskiptunum gerir nokkr-
ar kröfur til höfundar að hann skilji
guðfræðilega þáttinn í deildunni og
komi honum til skila. Þótt þetta tak-
ist yfirleitt vel þá virðist mér þetta
vera veikur hlekkur í bókinni og
stundum má sjá algert skilnings-
leysi eins og á eðlisbreytingarkenn-
ingu kaþólskra um vínið og brauðið
á bls. 341.
Guðmundur Heiðar
Frímannsson