Morgunblaðið - 03.01.1998, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ÁRAMÓT
GÓÐIR íslendingar.
Á fyrsta degi nýs árs færum við
hér á Bessastöðum ykkur öllum
óskir um farsæld og gleði og þökk-
um samhug og auðsýnda vináttu
sem verið hafa okkur mikils virði.
Um jól og áramót, hátíðir fjöl-
skyldunnar, leitar hugurinn til
æskuára með foreldrum, afa og
ömmu, og góðar óskir og vonir
fylgja bömum að leik. Við njótum
samveru með ástvinum og fögnum
því að geta saman heilsað nýjum
tímum.
Vissulega hafa liðnar stundir
fært mörgum sorgir og erfiðleika,
en nýárssólin flytur boðskap um
birtu og líf, sýnir okkur litróf nátt-
úrunnar og minnir á auðæfí reynsl-
unnar sem ávallt efla okkur áræði
til nýrra verka. Við íslendingar
búum enn að ríkri samkennd, arf-
leifð sem fyrrum var samofin sátt-
málum um réttlæti og skyldur.
Hver og einn ætti að hjálpa öðrum
þegar hættu bæri að höndum eða
áfall breytti örlögum. Samábyrgð
og samhjálp hafa einkennt þjóðlíf
okkar um aldir og birtast enn á
okkar tíð þegar erfiðleikar ganga í
garð.
Við höfum verið stolt af friðsæld
og öryggi í samfélagi okkar. Börn
og unglingar gátu óttalaus farið
allra sinna ferða. Ofbeldi og eiturlyf
voru svo fjarri íslenskum veruleika
að varla virtist hér þörf á viðnámi
sem aðrar þjóðir töldu nauðsynlegt.
Hin friðsæla fjölskylda var í raun
myndlýsing á þjóðfélaginu öllu.
Því miður verðum við nú að horf-
ast í augu við þá staðreynd að frið-
semd og öryggi samfélags og ein-
staklinga er ógnað úr mörgum átt-
um. Framandi vágestir reyna á
þolrif okkar með nýjum hætti og
kunna að breyta gerð íslensks sam-
félags verði vamaraðgerðir ekki
efldar í tæka tíð. Nýlega voru birt-
ar niðurstöður rannsókna sem sýna
hve ört eiturlyfjaneysla unglinga
hefur vaxið á síðari árum. Um þriðj-
ungur 17 ára ungmenna í höfuð-
borginni hefur prófað
hass og helmingur
þeirra sem það gerðu
14 ára að aldri hafði
þremur árum síðar
neytt amfetamíns.
Umfangsmikil vímu-
efnaviðskipti eru
greinilega orðin stað-
reynd í íslensku samfé-
lagi og þúsundir ung-
menna hafa með fyrstu
skrefum nálgast tor-
tímingarbraut eiturly-
Qanna.
Þessi ógn hefur ekki
sótt okkur heim í
skyndingu. Á fáeinum
árum hefur hún vaxið
svo að við blasir alvarlegt þjóðfé-
lagsmein, viðfangsefni sem kallar á
samstöðu til bjargar, samstöðu fjöl-
skyldna, skóia, fjölmiðla, sérfræð-
inga, samtaka, stjórnvalda ríkis og
sveitarfélaga.
Til lítils verða framfarir í hag-
stjórn og atvinnulífi ef sjálf samfé-
lagsgerðin liðast í sundur. Til lítils
eru gæði markaðarins, glati æsku-
fólkið sálu sinni, lífi eða heilsu. Hér
þarf þjóðarvakningu. Þögnin sem
umlykur þessa þróun má ekki leng-
ur hindra umræðu um þjóðarátak,
um björgun þeirra þúsunda sem
eiga á hættu að hrapa. Örlög þeirra
eru ákall um okkar hjálp. „Allt sem
þér gjörðuð einum minna minnstu
bræðra, það hafið þér gjört mér“
er boðskapur Krists í helgri bók.
Hver veit hvenær hin nýja ógn knýr
dyra á eigin heimili, leggur í rúst
líf og heilsu ástvinar, barns eða
ættmenna? Rannsóknir hafa sýnt
að efling fræðslu og forvarna skilar
ótvíræðum árangri. Aukin þátttaka
í íþróttum og heilbrigðu tómstunda-
starfi forðar mörgum frá glapstig-
um. Því fleiri ár sem líða án þess
að unglingur eða æskumaður neyti
tóbaks eða áfengis, þeim mun lík-
legra er að hann eða hún komist í
gegnum lífið án þess að verða fórn-
arlamb eiturlyfja.
Við verðum að efla
framlag foreldra og
skóla, styrkja íþrótta-
félög til að auka þátt-
töku ungmenna í al-
menningsíþróttum,
rétta hjálparhönd sam-
tökum sem leitast við
að leiða fíkla og áfeng-
issjúka inn á brautir
heilbrigðs lífs. Um-
fram allt þarf að auka
samstarf allra sem
ábyrgð bera, mín og
þín, vina og vinnufé-
laga, samfélagsins alls.
Mynda hér, eins og vel
hefur gefist með öðr-
um þjóðum, samvinnu-
vettvang til varnar í skólum, hverf-
um og byggðarlögum. Það gleymist
stundum að tóbak er einnig fíkni-
efni þótt ekki sé hægt að leggja
það að jöfnu við hin háskalegri.
Viðurkenning á hættunum er al-
mennari þegar kemur að áfengi,
hassi, amfetamíni, kókaíni og e-
töflum. Samt eru þetta allt greinar
af sama meiði; neysluvenjur sem í
fyllingu tímans geta lagt heilsu og
hamingju einstaklinga og ljöl-
skyldna að velli, stytt lífdaga og
leitt marga á villigötur ofbeldis og
glæpa.
Samspil reykinga, áfengisneyslu
og eiturlyfja meðal ungmenna er
margsönnuð vísindaleg niðurstaða
pg nýbirtar rannsóknir við Háskóla
íslands færa okkur enn eina áminn-
inguna um þessi tengsl. Samt höf-
um við ríka tilhneigingu til að víkja
fræðilegri þekkingu til hliðar þegar
kemur að uppeldisskilyrðum æsk-
unnar og heilsu okkar sjálfra. Við
höfum ávallt verið áhugasamari um
rannsóknir sem snerta varðveislu
fiskistofna en þær sem fjalla um
heilbrigði mannfólksins.
Vísindalegar niðurstöður lækna
og annarra sérfræðinga sýna að
reykingar eru einhver mesti vágest-
ur í heilsufari samtímans, helsti
orsakavaldur hjartaáfalla, krabba-
meins og annarra sjúkdóma sem í
okkar litla samfélagi leiða þúsundir
til dauða og milljónir manna um
heim allan. Stjórnvöld hafa því víða
hafið harða baráttu gegn reyking-
um til að bjarga heilsu einstakl-
inga, en líka til að komast hjá millj-
arða útgjöldum í heilbrigðiskerfinu.
Evrópusambandið hefur nýlega
samþykkt lög sem hamla gegn sölu
á tóbaki, einkum til æskufólks.
Sama hefup verið gert í Bandaríkj-
unum og á islandi sjást einnig víða
merki um nýjan tíðaranda. Já, hér
á Bessastöðum hefur að frumkvæði
Guðrúnar Katrínar orðið sú breyt-
ing að forsetasetrið hefur nú í rúmt
ár verið reyklaus staður - og flest-
ir tekið því vel.
Við þurfum í sameiningu að efla
viðhorf sem virða niðurstöður okkar
fremstu vísindamanna þótt óþægi-
legar séu. Við verðum að breyta
forgangsröð stjórnvalda, Alþingis,
sveitarstjórna og annarra áhrifaafla
á þann veg að baráttan gegn eitur-
lyfjum, gegn aukinni áfengisneyslu
og reykingum æskufólks, og óheil-
brigðum lífsháttum þeirra sem eldri
eru, verði fremst í forgangsröð ís-
lendinga.
Samfélagsleg upplausn er ekki
einkamál þeirra óhamingjusömu
einstaklinga og fjölskyldna sem við
sögu koma hverju sinni. Hún ætti
í raun að vera dagskrárefni allra
sem ábyrgð bera í stjórnstofnunum
og félagasamtökum. Það má ekki
skapa til lengdar þann skilning að
með umræðu um veiðigjald, virkjan-
ir eða verksmiðjur sé dagskrá
framfaranna tæmd. Hin samfélags-
lega ábyrgð á ekki að vera síðri
skyldustörfum í þágu efnahags-
legra umbóta og hagsældar.
íslendingar eiga í ríkum mæli
samkennd og vilja til samhjálpar.
Þeim eðalkostum þjóðarinnar höf-
um við í flölskyldunni hér á Bessa-
stöðum kynnst í veikindum Guðrún-
ar Katrínar. Samhugur ykkar,
hvatning og bænir hafa styrkt okk-
ur í erfiðri glímu og um ókomna
tíð munum við varðveita þennan
vitnisburð um hlýhug þjóðarinnar.
Þótt áfall okkar hafi verið mikið,
áfall sem batahorfur og árangur
íslenskra lækna og hjúkrunarfólks
hafa nú umbreytt í bjartsýni, þá
vitum við að þúsundir landsmanna
þurfa ekki síður á hjálp eða huggun
að halda. Hugsum um erfiðleika
þeirra sem máttvana horfa á ást-
vini eða ungmenni, ættingja eða
félaga verða fórnarlamb ofbeldis,
eiturlyfja, áfengissýki og annarra
áunninna sjúkdóma.
Við eigum að rækta þá samkennd
sem reynst hefur Islendingum vel
í aldanna rás og skapað þjóðinni
eina sál, einn vilja, þegar hætta
steðjar að og mikið er í húfi.
Við þurfum að temja okkur að
horfa til framtíðar, hefja okkur yfir
hagsmunastríð hversdagsins, meta
gildi og gæði á mælikvarða æviske-
iðs og áratuga en ekki andartaks-
ins. Við verðum að hafa kjark til
að horfast í augu við okkur sjálf,
athafnir okkar og afleiðingar
þeirra, án móðu blekkinga og und-
anfærslna. Ekki aðeins á vettvangi
samfélags og lífshátta heldur einnig
í viðhorfum okkar til landkosta og
umhverfisverndar, í umgengni okk-
ar við ættjörðina og þegar við gæt-
um orðstírs okkar í samfélagi þjóð-
anna.
Löngum var við lýði sú kenning
að við íslendingar værum fremstir
allra í landvernd og varðveislu nátt-
úrugæða. Ferðalangar sæktu okkur
heim til að dást að fegurðinni.
Nú lítur hins vegar út fyrir að
flestir séu að fara fram úr okkur
og íslendingar að lenda aftast í
sveit þeirra sem bjarga vilja lífsskil-
yrðum mannkyns. í umræðum hér
heima um hætturnar á breyttu
loftslagi og samningana í hinni fjar-
lægu borg Kyoto hefur gleymst um
of að geta þess sem í húfi er fyrir
okkur Islendinga - ekki í formi
undantekninga frá nýjum sáttmála
þjóðanna, heldur í þeirri ógn sem
steðjar að lífsskilyrðum í landi okk-
ar, beri mannkyn ekki gæfu til að
grípa til gagnaðgerða sem duga.
Sveit fremstu vísindamanna
heims, formlega valdir sem fulltráar
þjóðríkja, hefur skilað niðurstöðum
um breytingar á hitastigi, hækkun
á yfirborði sjávar, umturnun haf-
strauma, gróðurfars og lífsskilyrða
jarðarbúa. Ef svo heldur fram sem
horfir gæti hitaaukning víða um
Nýársávarp forseta íslands, herra Ólafs Ragnars Grímssonar
Hér þarf þjóðarvakningu
Herra Ólafur
Ragnar Grímsson
Áramótaávarp Davíðs Oddssonar forsætisráðherra
Laun hækka - skattar lækka
GÓÐIR íslendingar.
Það hefur blásið dálítið á okkur
síðustu daga og það blæs enn í kvöld.
En við kvörtum ekki, enda hefur
haustið verið milt og notalegt, og
ástæðulaust að bölva, þótt það blási
nokkuð nú í árslok. Á hinn bóginn
minnir það okkur ef til vill á, að
þjóð okkar virtist eiga við óendanleg:
an andbyr að búa öldum saman. í
rauninni fór ekki að rofa til fyrr en
í byijun tuttugustu aldarinnar.
Heimastjómin á íslandi er aðeins
flórum árum yngri en öldin. Hannes
Hafstein var umdeildur stjórnmála-
maður á sinni tíð. Flestir telja þó
nú, að vel hafi verið ráðið þegar
ákveðið var að hann skyldi fyrstur
manna gegna innlendu ráðherra-
embætti. Hann hafði það til að bera,
sem þurfti. Pólitískir hæfileikar voru
augljósir. Og þjóðin hafði lesið úr
kvæðunum hans, hvað í honum bjó
að öðru leyti. Baráttugleði, fram-
kvæmdavilji, lífsgleði. Þetta var ekki
ónýtt ljósmeti fyrir mann sem fyrst-
ur átti að bera kyndilinn.
Fyrsti íslenski ráðherrann brýndi
fyrir þjóðinni að beygja ekki undan
storminum. Sjálfur sagðist hann
elska storminn og leit á kólgur
hans og hkviður sem hólmgöngu-
áskorun. Og hann gat enga aðra
afstöðu haft. Þjóðin, sem hann átti
að fara fyrir, stóð á efnahagslegum
berangri, þegar djarfaði fyrir degi
nýrrar aldar. Hvergi var skjól að
hafa. Landið ein samfelld vegleysa,
húsakostur dapurlegur, fyrirtækin
fá og smá og fátæktin fylginautur
alls fjöldans. Ráðherrann fór þó
ekki einn. Þjóðin hafði lengi beðið
þessarar stundar, hlýddi kalli og
stóð af sér alla storma. Á þeim
kjarki, styrk og staðfestu, sem hún
sýndi þá og áratugina á eftir, bygg-
ist flest það, sem okkur hefur síðar
hlotnast. Ásgeir Jakobsson rithöf-
undur kveður fast að orði, er hann
segir í sögu sinni Hafnarfjarðatjarl-
inum: „Hann var grýttur sá jarð-
vegur, sem öflugasta kynslóð Is-
lendingasögunnar síðan á þjóðveld-
isöld, aldamótamennirnir, voru
sprottnir úr, og er mörgum nú
nokkurt undrunarefni, hvernig það
mátti verða eftir allar þær hörm-
ungar, sem yfir þjóðina höfðu geng-
ið, að hér var fólk með bein í nef-
inu. Skýringin er einföld. ísland var
búið að drepa af sér allt annað fólk
en það, sem engin leið var að drepa.
Það var sama hvernig Hólminn
bylti sér í eldgosum og lagðist und-
ir snjó eða umkringdi sig ísi, það
var alltaf í landinu fólk, sem þoldi
allt, og þegar losnaði um þær viðj-
ar, sem lágu á landsmönnum í
stjórnarfari, gekk þetta fólk tein-
rétt inní nýja öld, eins og það hefði
aldrei mátt þola hörmungar af völd-
um náttúru eða manna.“
Þetta er ekki bragð-
laus lýsing hjá Ásgeiri
Jakobssyni og einhveij-
ar skýringar varð að
hafa á afli og þreki
þeirra, sem ruddu okk-
ur brautina um svo
grýtta leið, frá fátækt-
inni til bjargálna. For-
dæmi alls þessa fólks
leggur okkur þær
skyldur á herðar að
bregðast hvergi og síst
nú, þegar betur árar.
Við lok aldarinnar er
ísland í hópi nýtísku-
legustu svæða í veröld-
inni. Vegakerfið hefur
tekið stakkaskiptum á
síðasta aldarfjórðungi og fyrir vor-
þingi þjóðarinnar liggur að sam-
þykkja trúverðuga áætlun um
hvernig veija eigi rúmum eitthundr-
að þúsund milljónum króna til vega-
bóta í landinu næstu 12 árin. Hætt
er við, að Hannesi og samferða-
mönnum hans hefði þótt það ævin-
týralegt viðfangsefni. Líklega þætti
þó mest ástæða til að gleðjast yfir
blómlegu menningarlífi þjóðarinnar,
myndarlegu samhjálparkerfi hennar
og ekki síst öflugu atvinnulífi, sem
getur borið þetta allt uppi. Lífsbar-
áttan er ekki jafn miskunnarlaus og
áður. Þó er ekki hægt að halda því
fram að þjóðin hafi látið deigan síga,
né misst viljann til að
sækja fram og gera
betur.
íslendingar háðu í
gegnum aldimar harð-
an leik við náttúruöflin
og ólu lengi með sér
draum um að mega
snúa hluta af því mikla
afli sem í náttúru
landsins býr, til þjón-
ustu við íbúana. Þeir
draumar hafa ræst,
hver af öðrum. Nú er
jafnvel svo komið að
margir telja bæði rétt
og nauðsynlegt að gá
vel að sér og fara ekki
of geyst í sakir. Enn
viljum við beisla náttúruna, en
óþarft er að beija hana til skaða í
leiðinni. Það er fremur til fagnaðar
en áhyggju að vera í þeirri stöðu
að geta valið og hafnað. Hafa sjálf-
ur forræði þess að ákveða stað og
stund og stærð þeirra verkefna, sem
ráðast skal í. Þegar stórákvarðanir
um nýtingu vatnsafls og varma
verða næst teknar, þarf að ríkja
um þær sem víðtækust sátt meðal
þjóðarinnar og við landið, sem okk-
ur er treyst fyrir. Möguleikar okkar
til orkuöflunar eru enn miklir og
þá viljum við nýta. Sú stefna er
óbreytt. Á hinn bóginn hafa aðstæð-
ur breyst okkur í hag. Áður þótt-
Davíð Oddsson
forsætisráðherra
umst við þurfa að grípa hvert það
tækifæri, sem gafst. Áð hika væri
sama og tapa. Nú er augljóst að
taflið hefur snúist og fáir hafa upp
á jafn hagkvæma kosti að bjóða
og við. Hinar miklu umræður um
áhrif iðnaðarframleiðslu á gæði og
eðli lofthjúpsins eru einn þáttur í
breyttum aðstæðum.
Hitt er annað mál að umræður
um leyndardóma lofthjúpsins, vist-
kerfi og veðurfar þurfa að byggjast
á hógværð, en ekki á hleypidómum.
Við þurfum að viðurkenna að þekk-
ing okkar er brotakennd. Við höfum
ekkert leyfi til að mála skrattann
í sífellu á vegginn. Skollinn er æði
leiðigjarnt veggskraut. Enn er ekki
uppi sá maður, sem getur sagt fyr-
ir um, hvernig veður mun skipast
í lofti eftir mánuð eða svo. Glöggur
veðurfræðingur veit, rétt eins og
við öll hin, að sennilega verður ekki
sólbaðsveður síðasta dag janúar.
En hann getur ekki sagt til um,
með neinu öryggi, hvort veður
muni gefa til flugs eða fiskveiða
eða hvort þá megi brúka skíði og
skauta. Það mundi enginn leyfa sér
að gefa út fyrirvaralausa spá svo
langt fram í tímann, vegna þess
að sá hinn sami þyrfti að standa
frammi fyrir veruleikanum, innan
skamms. Þeir, sem til að mynda
þykjast sjá fyrir að Golfstraumurinn
góði muni kveðja ísland og koma
sér annað á seinni hluta næstu ald-
ar, ellegar að það flata Holland
verði þá ekki þar, sem það er nú,
geta treyst því að þurfa ekki að
veija spár sínar. Menn verða að
fara afar sparlega með stórslysa-
spárnar og forðast að skapa ótta
hjá fólki með vísun til fræða, sem
byggja á veikum grunni. í ljómandi
erlendu kvæði og vel þýddu segir: